« مقوم های تحقق دفاع؛(۱۰) علم و دانش؛ مفهوم شناسی(۲) »

علم آموزی و علم گستری به عنوان یکی از مهم ترین آموزه ها و دستورات دینی، دارای پشتوانه فطری، عقلانی، تجربی، سیر تاریخی و… است.

خداوند متعال در سوره مجادله، آیه ۱۱ می فرمایند: … یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ: خدا از میان شما کسانی را که ایمان آورده و کسانی را که صاحب علم و دانش‌اند، به درجاتی رفعت و بزرگی می‌دهد. خداوند متعال در سوره زمر، آیه ۹ می فرمایند: … قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ… إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُوالْأَلْبَابِ: بگو: «آیا کسانی که می‌دانند و کسانی که نمی‌دانند یکسانند؟» تنها خردمندان متذکّر می‌شوند (و پند می‌پذیرند). همچنین در دیگر آیات قرآن مجید با واژه هایی همچون (أَفَلَا تَعْقِلُونَ - أَفَلَا یَعْقِلُونَ (یس، آیه ۶۸، صافات، ۱۳۸ و…) - أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ (سوره نساء، آیه ۸۲، سوره محمد، آیه ۲۴ و…) - أَفَلَا تَتَفَکَّرُونَ (سوره انعام، آیه ۵۰) - أَفَلَا تَذَکَّرُونَ (سوره مؤمنون، آیه ۵۰) و… نشانگر توجه همه جانبه خداوند متعال به موضوع علم و علم آموزی و جایگاه اساسی و تأثیرگذار آن دارد. در روایات بسیاری به اهمیت و ضرورت علم آموزی توجه شده است: پیامبر اعظم (ص) می فرمایند: طَلَبُ العلمِ فریضةٌ عَلَی کلِّ مُسلمٍ ألا اِنَّ اللهَ یحِبُّ بُغاةَ العِلْم: کسب علم، بر هر انسانی واجب است. همانا خداوند علم آموزان را دوست دارد» (اصول کافی، ج ۱، ص ۳۰)

انقلاب اسلامی به عنوان انقلاب تأثیرگذار و الهام بخش نهضت های آزادیخواه اسلامی و امیدبخش مستضعفین و مظلومین جهان و همچنین خوار چشم ظالمان، مستکبران، سلطه گران و بدخواهان اسلام و مسلمین، همواره به موضوع علم آموزی و علم گستری در تمامی ابعاد و سطوح اعم از فرهنگی، دفاعی – امنیتی، نظامی، اقتصادی، سیاسی و… توجه و تأکید ویژه ای داشته است.

تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تکیه‌ی علم و فناوری کشور به طور کامل به غرب بود و در واقع علم در گرو غفلت و جهالت پایه ریزی شده توسط رژیم منحوس پهلوی و همچنین فریب و محصور کردن علم ممانعت از استقلال علمی و رشد استعدادها در حوزه علم بود. اما انقلاب اسلامی این مرزها و محدودیت ها را از بین برد و سبب رشد، توسعه و استقلال ایران اسلامی در حوزه علم و دانش شد.

حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) در این رابطه می فرمایند: «… ما در دوران قبل از انقلاب سالهای متمادی از علم دور ماندیم. یک دوره، دوره‏ی خواب و غفلت مطلق بود؛ یک دوره هم که بیداری و آگاهی به‏طور طبیعی در بین ملتها به وجود آمد، دوره‏ی فریب بود. نمی‏گذاشتند علم به معنای واقعی کلمه وارد کشور شود؛ سرگرم می‏کردند و راه تحقیق را باز نمی‏کردند؛ استعدادها را پرورش نمی‏دادند و تشویق نمی‏کردند.... انقلاب آمد این دیوارها و این مرزها و این محدودیتها را برداشت و خودآگاهی علمی به وجود آمد؛ اما این حرکت بدون مدیریت، بدون حرکت و بدون عزم و اراده به جایی نخواهد رسید. همه‏ی کارها، از جمله مسأله‏ی تحقیق و علم، مدیریت سازمان یافته لازم دارد؛ لذا بایستی این کار را پیش بُرد.... خوشبختانه من شاهدم و می‏بینم که پیشرفت شما در کار علم خیلی خوب بوده؛ دنبال کنید.» (۰۱/۰۴/۱۳۸۳) معظم له همچنین می فرمایند: «… بعد از انقلاب، خودباوری علمی و اعتماد به نفس ملی به وجود آمد؛ حضور این همه دانشمند، دانشمندان برجسته و بزرگ، در رشته‌های مختلف، مشاهده شد. امروز ما دانشمندانی در داخل کشور داریم که در سطح جهان، شبیه آنها و نظیر آنها قابل شمارشند؛ تعداد معدودی هستند. دانشمندان ما پیش رفتند؛ غالباً هم جوان .»(۱۵/۱۱/۱۳۸۹)

در همین راستا می توان گفت که نفس انقلاب اسلامی سرآغاز یک پیشرفت بود (۲۵/۰۲/۱۳۸۶) و الگوی مطلوب پیشرفتی را که انقلاب به دنیا عرضه نمود عبارت است از: ترکیب علم، ایمان، تلاش. (۲۵/۰۲/۱۳۸۶)

از آنجا که علم آموزی عامل مهم کسب عزت، اقتدار، امنیت و… است در همین راستا مفهوم علم بررسی می شود.

1. علم (حکمت)؛ عنایت الهی و خیر فراوان

خداوند از علم به حکمت تعبیر کرده و سپس فرموده اند کسی که حکمت به او داده شده در واقع خیر به او عطا گردیده «یؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یشَاءُ وَمَنْ یؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِی خَیرًا کَثِیرًا»: «(خدا) دانش و حکمت را به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) می دهد؛ و به هر کس دانش داده شود، خیر فراوانی داده شده است.» (سوره بقره، آیه ۸۵)

2. علم؛ برگرفته از دین

حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی)،با عنایت به جهان بینی اسلامی، علم را امری برگرفته شده از دین می دانند. معظم له در این رابطه می فرمایند: «در جهان‌بینی ما، علم از دل دین می‌جوشد و بهترین مشوق علم، دین است. دینی که ما می‌شناسیم، جهان‌بینی دینی‌یی که ما از قرآن می‌گیریم، تصویری که ما از آفرینش و از انسان و از ماوراءالطبیعه و از توحید و از مشیت الهی و از تقدیر و قضا و قدر داریم، با علم سازگار است؛ لذا تولیدکننده و تشویق‌کننده‌ی علم است .»(۲۶/۰۹/۱۳۸۳)

3. تشبیه علم و دانش به نور در مقابل جهل و نادانی (تاریکی)

قرآن مجید علم و دانش را به نور و جهل و نادانی را به تاریکی و ظلمت تشبیه نموده است. خداوند متعال در آیه ۱۲۲ سوره انعام می فرمایند: «أَوَمَنْ کَانَ مَیتًا فَأَحْیینَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا یمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیسَ بِخَارِجٍ مِنْهَا کَذَلِکَ زُینَ لِلْکَافِرِینَ مَا کَانُوا یعْمَلُونَ» و آیا کسی که مرده (جهل و ضلالت) بود ما او را زنده کردیم و به او روشنی (علم و دیانت) دادیم تا به آن روشنی میان مردم (سرافراز) رود مثل او مانند کسی است که در تاریکی‌ها (ی جهل) فرو رفته و از آن به در نتواند گشت؟ (آری) کردار بد کافران در نظرشان چنین جلوه‌گر شده است.

4. کسب علم و دانش؛ به مثابه عبادت کردن انسان

حضرت محمد (ص) کسب و یاددادن علم و دانش؛ به مثابه عبادت کردن انسان می دانند که همچون تسبیح خداوند متعال، جهاد، صدقه و زمینه ساز قرب الهی است. رسول گرامی اسلام (ص) در این رابطه می فرمایند: «… تَعَلُّمَهُ لِلَّهِ حَسَنَةٌ وَ طَلَبَهُ عِبَادَةٌ وَ الْمُذَاکَرَةَ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ الْعَمَلَ بِهِ جِهَادٌ وَ تَعَلُّمَهُ لِمَنْ لَا یعْلَمُهُ صَدَقَةٌ وَ بَذْلَهُ لِأَهْلِهِ قُرْبَةٌ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی»:… آموختن دانشِ برای خدا حسنه است و کسب علم عبادت است مذاکره و مباحثه ی علمی تسبیح خداست و عمل کردن به علم جهاد است و آموختن علم به کسی که نمی داند صدقه است و بخشیدن علم به کسی که نمی داند برای رضای خدا سبب قرب به خداست.(بحارالانوار، ج ۱، ص ۱۷۲)

5. جهاد محسوب شدن تولید علم

در اندیشه حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) تولید علم، جهاد محسوب می شود. معظم له در این رابطه می فرمایند: «… تولید در یک گستره‌ی وسیع باید شعار ملت باشد. تولید کار، تولید علم، تولید فناوری، تولید ثروت، تولید معرفت، تولید فرصت، تولید عزت و منزلت، تولید کالا و تولید انسانهای کارآمد؛ اینها همه تولید است. رمز سعادت ملت ما در این است که در این گستره‌ی وسیع، هم دولت و هم ملت، بر این تولید همت بگماریم. این تأمین کننده‌ی امنیت ملی و اقتدار و پیشرفت کشور است؛ این یک جهاد است. من امروز به شما عرض میکنم، هم به مسئولین و مأموران دولتی و هم به آحاد مردم، به خصوص به شما جوانها؛ این یک جهاد است .»(۱/‏۱/‏۱۳۸۵)

6. جهاد محسوب شدن کوشش علمی

از منظر حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) کوشش علمی به مثابه جهاد است. معظم له در این رابطه می فرمایند: «… جوانان عزیز را به یک مجاهدت حقیقی دعوت میکنم. مجاهدت فقط جنگیدن و به میدان جنگ رفتن نیست. کوشش در میدان علم، اخلاق، همکاریهای سیاسی و تحقیق نیز برای مردم جهاد محسوب میشود. ایجاد فرهنگ و اندیشه‌ی صحیح در جامعه نیز جهاد است. اینها، همه جهاد در راه خدا و جهاد فی‌سبیل‌اللَّه است. طرف این جهاد، مستکبران، دشمنان و کسانی هستند که با اسلام، ایران، هویّت، ملیّت، اسلامیّت و صفتهای اسلامی عناد و دشمنی دارند .»(۶/‏۱۲/‏۱۳۸۱)

7. زکات علم؛ یاددادن به اهل آن

از منظر دین اسلام و آموزه های دینی، تعلیم و تعلم امری ضروری و بدیهی است. امام صادق (ع) زکات علم را یاددادن به اهل آن می دانند. ایشان در این رابطه می فرمایند: إنَّ لِکُلِّ شَیءٍ زَکاةً، وزَکاةُ العِلمِ أن یُعَلِّمَهُ أهلَهُ: هرچیزی‏زکاتی دارد و زکات دانش، آموختن آن است به اهلش.(ابن شُعبه حَرّانی، تحف العقول، ص ۳۶۴)

8. نامتناهی بودن علم

از منظر حضرت امام خمینی (ره)، علم، امری نامتناهی است. ایشان در این باره فرموده اند: «علم یک حقیقت غیرمتناهی است، و انسان اگر در تمام عمر هم تحصیل علم را بکند باز به آخر نرسانده است. و لهذا سزاوار است که انسان در تمام مراحل عمر مشغول تحصیل علم باشد. یعنی همه محتاجیم به اینکه از یکدیگر چیز یاد بگیریم.» (صحیفه امام، ج ۱۶، ص ۴۹۶)

9. علم؛ سبب پیشرفت و اقتدار

از منظر حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی)، علم سبب پیشرفت و اقتدار ایران اسلامی محسوب می شود. معظم له در این رابطه می فرمایند: «… علم، پایه‌ی پیشرفت همه‌جانبه‌ی یک کشور است. این حدیث را من یک وقتی خواندم: «العلم سلطان»؛ علم، اقتدار است. هر کس این اقتدار را داشته باشد، میتواند به همه‌ی مقاصد خود دست پیدا کند .»(۱۴/‏۱۱/‏۱۳۹۰)

10. علم آموزی؛ زمینه ساز کمال دین

علم آموزی؛ زمینه ساز کمال دین محسوب می شود. حضرت امام علی (ع) در این رابطه می فرمایند: «ایهَا الناس اَعْلَمُوا أَنَّ کمالَ الدین طَلبُ العِلْمِ وَالعَمَلُ بِهِ ألا وَ اِنَّ طَلَبَ العِلْمِ اَوْجَبُ علیکم من طلب المالِ»: ای مردم! بدانید که کمال دین، در آموختن دانش و عمل کردن به آن است.(اصول کافی، ج ۱، ص ۳۰)

11. عبادت تلقی شدن نوآوری در وادی علم

در اندیشه رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی)، نوآوری در وادی علم، عبادت تلقی می شود. معظم له در این رابطه می فرمایند:

«… از بدعت و نوآوری در وادی علم، بیمناک نباشیم. این حرکت باید در دانشگاهها و مراکز علمی و تحقیقاتی ما به صورت انگیزه‌ای عام، امری مقدّس و یک عبادت تلقّی شود. همه‌ی رشته‌های علوم باید به این صورت درآید. ما باید این جرأت را داشته باشیم که فکر کنیم می‌توانیم نوآوری کنیم .»(۲۲/‏۲/‏۱۳۸۲)

12. علما و دانشمندان؛ افراد آگاه به اسرار و رموز قرآن مجید

خداوند متعال، علما و دانشمندان را به عنوان افرادی آگاه به اسرار و رموز قرآن مجید در نظر گرفته اند. خداوند متعال در سوره آل عمران، آیه ۷ در این رابطه می فرمایند: «وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یقُولُونَ آمَنَّا بِهِ» و راسخان در علم، (آنها که به دنبال فهم و درک اسرار همه آیات قرآن در پرتو علم و دانش الهی) می گویند: «ما به همه آن ایمان آوردیم.

13. علم و قدرت دفاعی؛ از عناصر اصلی قدرت ملت ایران

در اندیشه حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی)، علم و قدرت دفاعی؛ از عناصر اصلی قدرت ملت ایران محسوب می شوند. معظم له در این رابطه می فرمایند: «علم و قدرت دفاعی از جمله عناصر اصلی قدرت ملت ایران است… توان موشکی باید به کوری چشم دشمن هر روز افزایش یابد. باید توان دفاعی کشورمان را افزایش دهیم تا دشمنان گستاخ و جَری نشوند و به حمله و دست از پا خطا کردن، تشویق نگردند .»(۲۶/‏۷/‏۱۳۹۶)

14. انقلاب اسلامی؛ عامل خودباوری علمی

از منظر حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی)، انقلاب اسلامی؛ عامل خودباوری علمی است. معظم له در این رابطه می فرمایند: «انقلاب یک تحوّل ایجاد کرد؛ انقلاب اسلامی یک تحوّل عظیم ایجاد کرد. آنچه من امروز تعبیر میکنم، میگویم در انقلاب، خودباوری و اعتماد به نفس، به جنگِ وابستگی رفت؛ خدا هم کمک کرد… انقلاب [موجب‌] برافراشتن قدِ خودباوری و سینه سپر کردن خودباوری در مقابل روحیه‌ی وابستگی و ورشکستگی قبلی شد؛ این اتّفاق افتاد .»(۲/‏۷/‏۱۳۹۵)

در یک جمع بندی می توان گفت از آنجا که علم آموزی و علم گستری سبب کسب، تضمین و تثبیت عزت، اقتدار، امنیت همه جانبه می شود در همین راستا توجه همه جانبه و تلاش جهت کسب و روزآمدسازی خود، جامعه و امت در حوزه علوم نافع امری عقلانی و بااهمیت است.

علم، عنایت الهی و خیر فراوان، برگرفته از دین اسلام، همچون نور در مقابل جهل و نادانی (تاریکی)، زمینه ساز کمال دین، امری نامتناهی، همچون جهاد، سبب پیشرفت و اقتدار و از عناصر قدرت ملت ایران است که در واقع می توان انقلاب اسلامی را عامل مهم و اساسی خودباوری علمی دانست.

در همین راستا تبیین و تشریح همه جانبه مفهوم و ابعاد علم آموزی و علم گستری وظیفه خطیری بر دوش عالمان، نخبگان، صاحبنظران و… حوزه علم است تا از این طریق ضمن هموارتر کردن دستیابی به علوم نافع، زمینه عزت و اقتدار همه جانبه ایران اسلامی را در سطح منطقه ای و بین الملل تضمین و تثبیت کنند.

اهم منابع و مأخذ

1. قرآن
2. نهج البلاغه
3. صحیفه امام (ره)
4. بیانات و رهنمودهای حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی)
5. کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی
6. ابن ابی الحدید، شرح‏ نهج‏ البلاغة
7. طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان
8. قرائتی، محسن، تفسیر نور
9. مجلسی، محمدبن یعقوب، بحارالانوار
10. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول
11. http://farsi.khamenei.ir
12. http://farsi.rouhollah.ir
13. و... ‌