اندیشه نظامی در آموزه های اسلامی (۱)

اندیشه نظامی در اسلام

اندیشه نظامی در اسلام را نیز می توان از دو منبع مورد کنکاش قرارداد: نخست، در متون و منابع اولیه اسلام یعنی قرآن و سنت و سیره ائمه معصومین (ع)؛ و دوم، در تاریخ تمدن اسلامی یعنی در آراء و اندیشه های اندیشمندان بزرگ مسلمان اعم از فلاسفه، متکلمین، فقها، رهبران سیاسی و نخبگان نظامی که در زمره منابع ثانویه قرار می گیرند. با توجه به گستردگی و چند بُعدی بودن موضوعات مرتبط با امور نظامی، مسلماً ورود کامل و جامع به همه این منابع اولیه و ثانویه بسی دشوار و مستلزم فرصت مستقلی می باشد تا با یک بررسی عمیق و همه جانبه شناخت کامل تری از آنها بدست آید. لذا در این نوشتار سعی شده گزیده هایی از چهارچوب و اصول اندیشه نظامی اسلامی در متن مقدس (قرآن کریم)، سیره ائمه معصومین (ع) و برخی از متفکرین و اندیشمندان اسلامی همچون حضرت امام خمینی (ره) به رشته تحریر در آید

با سیری در منابع اولیه و ثانویه اسلام درمی یابیم که مهم ترین مسائل و موضوعات مرتبط با امور نظامی و تأمین امنیت جامعه در قالب چند اصل کلی مطرح گردیده اند و همین اصول را می توان به عنوان چهارچوب اصلی اندیشه نظامی اسلامی درنظر گرفت که عبارتند از:

۱ - اصل دفاعی بودن:

قرآن کریم بنیاد اندیشه نظامی و هرگونه اقدام و حرکت نظامی را بر مبنای حفظ و بقای جان و مال، حقوق و آزادی های اساسی انسان و حراست از ایمان و عقیده او قرار می دهد. به عبارت دیگر در بُعد نظامی، حرکتی از نظر قرآن و اسلام تجویز می شود که حالت دفاعی و تدافعی داشته باشد. مصداق بارز دفاعی بودن جنگ و هرگونه اقدام نظامی در قرآن کریم آیه ۲۵۱ سوره بقره آمده که می فرماید: «… لَولاَ دَفع اللهِ النَّاسُ بَعضَهُم ببَعٌضٍ لَّفَسَدَت الاَرض…» «چنانچه خداوند گروهی از مردم را با گروه دیگر دفع ننماید همانا زمین دچار فساد می گردد…» بر اساس این آیه، متوسل شدن به اقدام نظامی به عنوان "دفاع"، مانع از فساد بر روی زمین می گردد و اگر دفع ها و مبارزه ها صورت نگیرد امور زمین رو به فساد و انحطاط می گذارد و...

دفاعی بودن جهاد و جنگ از نظر امام علی (ع) نیز در فرمان ایشان به معقل بن قیس ریاحی کاملاً آشکار است: «جز با کسی که با تو پیکار کند، پیکار نکن… مبادا کینهِ آنان پیش از آنکه آنان را به راه هدایت فراخوانید و درهای عذر را بر آنان ببندید، شما را به جنگ وادارد.» (نهج البلاغه، نامه ۱۲)

آن حضرت در توصیه به فرزندش امام حسن (ع) نیز می فرماید: «کسی را به پیکار دعوت نکن، اما اگر تو را به نبرد فراخواندند بپذیر…» (نهج البلاغه، حکمت ۲۳۳)

۲- اصل تامین

واژه تأمین از دیدگاه لغوی از أمن گرفته شده است به معنای در امن قرار دادن و حفظ کردن چیز یا شخصی است و ضد آن خیانت است. مأمن به جای امن گفته می‌شود. أمان نیز بخشیدن امنیت است.(فراهیدی، ۱۴۱۰: ۸/۳۸۸)

تأمین در اصطلاح به عنوان یکی از اصول جنگ، در بعد عملیاتی و تاکتیکی است و کلیّه اقداماتی است که به طور مستقیم و همه جانبه به منظور حفاظت یگان در مقابل دیده شدن، لو رفتن، مداخله، جاسوسی، غافلگیر شدن، خرابکاری و اقدامات ایذایی یا مختل کننده دشمن انجام می گیرد.(اصول جنگ، ۱۳۸۰: ۱۷)

اصل تأمین در بین اصول جنگ، جایگاه ویژه‌ای دارد، زیرا لازمه حتمی و جزء لاینفک اجرای موفقیت آمیز سایر اصول و درنتیجه موفقیت در صحنه نبرد، به کارگیری اصل تأمین است و بدون رعایت این اصل، سایر اصول جنگ، آسیب‌پذیر و بی‌حاصل خواهند بود؛ از این رو، نیروهای مجری این اصل در یک یگان عملیاتی، باید آموزش دیده‌ترین، زبده‌ترین و کارآزموده‌ترین نیروها باشند تا به خوبی بتوانند از ایفای این وظیفه حساس و مهم برآیند.(همان)
اسلام نسبت به جان و آبرو و مال مسلمانان نگاه ویژه‌ای دارد. خدا در سوره بقره وقتی جریان قوم بنی اسرائیل را نقل می کند، بیان می‌دارد که از آنها پیمان‌هایی گرفتیم که از مهم‌ترین آنها این بود که خون همدیگر را نریزند و همدیگر را از شهر بیرون نکنند؛ یعنی تصرف در مال همدیگر ننمایند. خدا می‌فرماید: وَ إِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ لَا تَسْفِکُونَ دمَاءَکُمْ وَ لَا تخُرِجُونَ أَنفُسَکُم مِّن دیَارِکُمْ ثمُ‏ أَقْرَرْتمُ‏ْ وَ أَنتُمْ تَشهْدُونَ» «و چون از شما پیمان محکم گرفتیم که: «خون همدیگر را مریزید، و یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید» سپس [به این پیمان‏] اقرار کردید، و خود گواهید.» (سوره بقره، آیه ۸۴) این آیه به نیکی زاویه دید قرآن را نسبت به اهمیت جان و مال انسان‌ها نشان می‌دهد.

یکی از مصادیق رعایت اصل تأمین در سیره پیامبر (ص) نماز خوف است. در تفسیر قمی آمده است که آیه نماز خوف وقتی نازل شد که رسول خدا (ص) به سوی حدیبیه حرکت کرد، تا به مکه برود، و چون خبر به قریش رسید، خالد بن‌ولید را با دویست سوار به استقبال رسول خدا فرستادند، و او همه جا بر سر کوه‌ها می‌رفت و خود را به لشکر اسلام و رسول خدا (ص) نشان می‌داد. تا آنکه در یکی از قسمت‌های راه هنگام ظهر رسید، و بلال اذان گفت، و رسول خدا (ص) با لشکرش نماز خواند. خالد بن ولید به همراهان خود گفت: چه خوب است که هم اکنون که لشکریان اسلام مشغول نمازند، بر آنان بتازیم. چون اگر این فرصت را از دست ندهیم به هدف خود می‌رسیم؛ زیرا من می‌دانم که مسلمانان نماز را نمی‌شکنند، بنا بر این ساعتی دیگر که هنگام نماز دیگرشان است، فرا می‌رسد و آن نمازی است که آن را نور چشم می‌دانند، و بیشتر آن را دوست دارند. همین که داخل نماز شدند، بر آنان حمله می‌کنیم. در این هنگام جبرئیل بر رسول خدا (ص) نازل شد، و دستور نماز خوف را آورد. پیامبر (ص) نیز مسلمانان را به دو گروه تقسیم کرد. گروهی با سلاح در حالت آماده باش قرار گرفتند و گروه دیگر نماز را با پیامبر خواندند و سپس جای خود را با گروه نخست عوض کردند.(قمی، ۱۳۶۷: ۱/۱۵۰)

۳ - اصل عمل به تکلیف:

از دیدگاه اسلام هر نوع مبارزه و جنگ فقط به عنوان انجام یک تکلیف و مسئولیت محوله از جانب خداوند و برای احیای ارزش های الهی است. منطبق بر این دیدگاه، جنگ و جهاد تکلیفی الهی بر دوش بشر است که نشان از خلافت خداوند بر روی زمین دارد. مسلماً اگر جنگ و جهاد (به عنوان مصداق بارز امر نظامی) یک تکلیف محسوب شود، نتیجه آن چندان مهم نخواهد بود، بلکه مهم انگیزه، نیّت و هدف چنین اقدامی است. زیرا آنچه ارزش قیام، جنگ و امور نظامی را از نظر اسلام تعیین می کند الهی بودن آن است نه پیروزی یا شکست از دشمن. خداوند در آیه ۵۲ سوره همین موضوع را به انسان یادآور شده و می فرماید: «قُل هَل تُرَّبصُونَ بنَا اِلاَّ اِحدَی الحُسنِیَین…» «بگو [ای پیامبر] که شما منافقان جز یکی از دو نیکوئی (بهشت و یا فتح) چه می توانید بر ما انتظار برید؟ …» امام علی (ع) نیز در تأیید و تأکید بر اصل عمل به تکلیف در صحنه جهاد می فرماید: «اگر کوه ها از جای کنده شوند تو ثابت و استوار باش، دندان بر هم بفشار، کاسه سرت را به خدا عاریت ده، پای بر زمین میخکوب کن، به صفوف پایانی لشگر بنگر، از فراوانی دشمن چشم بپوش و بدان که پیروزی از سوی خدای سبحان است.» (نهج البلاغه، خطبه ۱۱)‌.

اگر بخواهیم از تاریخ اسلام برای این اصل مهم اندیشه نظامی اسلام (‌عمل به تکلیف) مصداق بیاوریم، بدون شک نخستین و برجسته ترین آن واقعه عاشورا و قیام سید الشهدا خواهد بود که با وجود علم و آگاهی کامل آن حضرت به صحنه نبرد و نتیجه آن، قدم در راه جهاد گذاشت و با حرکت خود تاریخ را در مسیر جدیدی قرار داد تا اسلام راستین به بیراهه کشانده نشود.

۴- اصل وحدت فرماندهی

یکی از اصول مهم جنگ، وحدت فرماندهی است و معنای آن به کارگیری کلّیه نیروها تحت فرماندهی واحد است، به عبارت دیگر، ایجاد یگانگی در امر فرماندهی به هنگام انجام مأءموریت ها، جهت هماهنگ کردن کلّیه فعالیت‌ها به سمت مشخص به منظور رسیدن به هدف یا اهداف از پیش تعیین شده را وحدت فرماندهی گویند.(کاظمی، ۱۳۵۶: ۳۷۰)

روشن می شود با تعدّد فرماندهی و دخالت دادن سلیقه های گوناگون در تصمیم گیری های نظامی رشته نظم گسسته خواهد شد و شیرازه هماهنگی از هم خواهد پاشید.» (اصول جنگ، ۱۳۸۰: ۲۲)
در جنگ مرکز تصمیم‌گیرنده در مسایل نظامی باید واحد باشد. بدیهی است که اگر قرار باشد در موقعیت‌های کلیدی هر رزمنده‌ای با فکر خود تصمیم بگیرد و یا رزمندگان با دستورهای ضد و نقیض رو به رو شوند، نتیجه جنگ با موفقیت همراه نخواهد بود. در زمان جنگ همه نیروها باید بر اساس یک تصمیم واحد عمل کنند. البته این نکته با این مطلب منافاتی ندارد که فرمانده یا فرماندهان جنگ با همدیگر مشورت کنند، چنانچه پیامبر هم با مسلمانان مشورت می‌کرد.

شکست مسلمانان در جنگ احد

وقتی پدیده‌ای مانند شکست یا پیروزی را از دیدگاه تاریخی بررسی می‌کنیم، قطعاً عوامل گوناگونی ممکن است وجود داشته باشد که موجب شکست یا پیروزی شده باشد؛ چون جنگ یک مقوله تک علتی نیست. در نبرد احد مسلمانان از قریش شکست خوردند. در بررسی شکست جنگ احد یکی از مهم‌ترین دلایلی که از نگاه مورخین دور نمانده است، موضوع تخلف و سرپیچی از فرمان پیامبر (ص) توسط گروهی از رزمندگان می باشد. این روایت تاریخی در کتاب تاریخ طبری نقل شده است. پیامبر (ص) عبدالله بن‌رواحه را فرمانده تیراندازان کرد، در حالی که او لباسی سپید به تن داشت. تیراندازان پنجاه نفر بودند. پیامبر (ص) به عبدالله دستور داد: «با تیر، سواران را برانید که از پشت سر به ما حمله نکنند، جنگ به نفع یا به ضرر ما باشد تو به جای خویش باش که از اینجا به ما حمله نیارند.» (طبری، ۱۳۸۷: ۲/۵۰۷)

در برخی از روایت‌های تاریخی عبدالله بن‌جبیر به عنوان فرمانده سپاه تیراندازان مشخص شده است. در این نقل آمده پیامبر (ص) فرمود: «اگر دیدید بر دشمن غلبه یافتیم جای تان را رها نکنید و اگر دیدید دشمن بر ما غلبه یافت به یاری ما نیایید.» وقتی دو گروه با همدیگر رو به رو شدند مشرکان شکست خوردند و فرار کردند. در این زمان زنان مشرک پوشش ساقهای خویش را بالا بردند و خلخال‌هایشان نمایان شد. تیراندازان به طمع افتادند و گفتند: «غنیمت! غنیمت.» عبدالله بن‌جبیر به آنها گفت: «آرام باشید، آیا سخن پیامبر را از یاد برده اید.»؛ اما آنها گوش ندادند و رفتند. وقتی دشمن آمد آنها به جمع‌آوری غنایم مشغول بودند. در این جنگ هفتاد کس از مسلمانان به شهادت رسیدند.(همان)
بازخوانی واقعه احد نشان می‌دهد، پیامبر (ص) به موضوع اصل وحدت فرماندهی توجه کامل دارد؛ زیرا تیراندازان را به فرمان‌پذیری از فرمانده خود تذکر می‌دهد. از طرف دیگر با یک تجربه تلخ تاریخی رو به رو هستیم. تمرد و سر پیچی از سخن فرمانده یک ضایعه آفرید. تعدادی از نیکان به شهادت رسیدند و جنگ با شکست رو به رو شد.

۵ - اصل فضیلت جهاد:

در قرآن جنگ علیه کفار ستیزه جو، ناهنجاری های خصومت بار اجتماعی و بشری و علیه ظلم و ستم، فساد و بی عدالتی و برای تحقق عدل و داد و توحید و حقوق انسانی در جهان وظیفه ای مقدس و بس والا معرفی شده و بر همین اساس برای آن اجر والایی نیز در نظر گرفته شده است، به گونه ای که اجری عظیم به فرد پذیرنده و اجرا کننده آن تعلق می گیرد. همان گونه خداوند در آیه ۷۴ سوره نساء می فرماید: «… فَسوفَ نُؤتِیهِ اَجراً عَظِیماً» «… او را (در بهشت ابدی) اجری عظیم دهیم» در کنار این تأکید، در آیه ۹۵ سوره نساء نیز در بیان برتری کسانی که وارد جهاد شده اند نسبت به کسانی که از جهاد در راه خدا اجتناب نموده و سکوت و نشستن را پیشه خود ساخته اند می فرمای: د «… فَضَّلَ ا… المُجاهِدیَن عَلَی القاعِدینَ اَجراً عَظِیماً» «… مجاهدین را بر بازنشستگان ما اجر و ثوابی بزرگ برتری داده است». رسول خدا (ص) نیز در این باره می فرماید: «مَا مَن قَطرَه اَحب الی ا… عَزو جَل مِن قَطرَه دَم فِی سَبیل ا…» (حر عاملی، ۱۱/۴۳) «هیچ چیزی نزد خداوند عزیزتر از قطره خون شهید در راه خدا نیست...».

همانگونه که مشاهده شد در این نوشتار سعی شده برخی از چهارچوب ها و اصول اندیشه نظامی اسلامی در متن قرآن کریم، سیره نبوی (ص) و ائمه معصومین (ع) به رشته تحریر در آید. با سیری در منابع اولیه و ثانویه اسلام مشاهده می شود که برخی از مهم ترین مسائل و موضوعات مرتبط با امور نظامی و تأمین امنیت جامعه در آموزه های اسلامی عبارتند از: ۱- اصل دفاعی بودن ۲ - اصل تامین ۳- اصل عمل به تکلیف ۴- اصل وحدت فرماندهی ۵- اصل فضیلت جهاد

لازم به ذکر است که در نگاشت های بعدی نیز سایر اصول اندیشه نظامی در آموزه های اسلام مورد بحث و بررسی قرار می گیرد

منابع و مراجع:

پس از قرآن و نهج البلاغه

۱- حر عاملی، محمد بن حسین، وسائل الشیعه، به تصحیح و تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران: مکتب الاسلامیه،

۲- دعموش عاملی، علی (۱۳۷۹)، دائره المعارف اطلاعات امنیت در آثار و متون اسلامی، ترجمه غلامحسن باقری مهیاری، تهران، انتشارات دانشگاه امام حسین (ع)،

۳- سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نمایندگی ولی فقیه مرکز تحقیقات اسلامی، ۱۳۸۰، اصول جنگ، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت،

۴- کاظمی، محمد، ۱۳۵۶، فرهنگ واژه های نظامی، چاپخانه ارتش،

۵- الطبری، ابوجعفر محمدبن جریر، ۱۳۸۷، تاریخ الامم و الملوک، دارالتراث،

۶- فراهیدی، خلیل بن احمد، ۱۴۱۰ ه.ق، کتاب العین، انتشارات هجرت،

۷- قمی، علی بن ابراهیم، ۱۳۶۷ ش، تفسیر قمی، دارالکتاب،