اندیشه نظامی در آموزه های اسلامی (۳)

در یادداشت های قبل (شماره ۱۱ و ۱۲) برخی از اصول اندیشه نظامی در اسلام مورد بررسی قرار گرفت که در این یاد داشت ادامه آن اصول مورد بررسی قرار خواهد گرفت:

۱. اصل انعطاف‌پذیری

اصل انعطاف‌پذیری از اصولی است که نه فقط در سیره نظامی پیامبر (ص) بلکه به صورت کلی در ساختار حکومت وی مشهود است.

اصل معروف و مشهور دیگری به نام انعطاف پذیری هست که نظر به اهمیت آن، باید مورد دقت قرار گیرد، با این هدف که ساختار حکومتی رسول خدا را واجد آن یافت. کارشناسان مسائل اداری اعتقاد دارند هر اندازه انعطاف پذیری سازمانی بیشتر باشد، رشد آن بیشتر خواهد بود. انعطاف پذیری به این معناست که بافت سازمانی به‌گونه‌ای باشد که هم خاصیت تأثیرپذیری و هم خاصیت تأثیر گذاری داشته باشد. تأثیر پذیری یعنی طرح‌ها و روش‌های خوب و مثبت را از خارج بگیریم تا هر چه بهتر موجبات رشد و اعتلای خود را فراهم کنیم. تأثیر گذاری آن به لحاظ انتقال تجربیات و منافع به سازمانهای دیگر می‌باشد. بنابراین سازمان حالت ِدهندگی و گیرندگی دارد وگرنه هم از جهت درونی ضعیف و خشک می‌گردد و هم به صورت یک پدیده ناهماهنگ در پیکر نظام ظاهر می‌شود.(قوامی، ۱۳۸۱: ۱۷۰)

کندن خندق

یکی از نشانه های انعطاف پذیری پیامبر (ص) را در جنگ خندق می‌توان دید. در سنت اعراب آن زمان کندن خندق متداول نبود. بسیاری از مورخان تاریخ اسلام بر این باورند که در جنگ خندق سلمان فارسی حضور داشت. وی به پیامبر (ص) گفت: «ما در کشور پارسیان وقتی محاصره می‏شدیم خندق می‏زدیم.» مسلمانان از این پیشنهاد در شگفت آمدند. پیامبر (ص) سخن وی را پذیرفت و دستور حفر خندق را صادر کرد. حضرت برای برای ترغیب مسلمانان در حفر خندق کار می‌کرد.(واقدی، ۱۳۷۴: ۲/۶۴)

۲. اصل بسیج رزمی و تدارک تسلیحات و مهمات:

کوشش و تلاش در زمان صلح جهت کسب آمادگی و مجهز بودن برای زمان جنگ در قالب آمادگی، آموزش رزمی، بسیج رزمی، افزایش تولید و آموزش مهمات و تسلیحات از موضوعات اساسی در حوزه امور نظامی در اسلام است. همچنین این آمادگی و تجهیز شدن در جهت رعایت اصل بازدارندگی و ایجاد رعب و ترس در دل دشمنان به گونه ای که جرأت حمله و تجاوز به سرحدات سرزمین اسلامی (دارالاسلام) را نداشته باشند، مورد توجه اکید اسلام است. در همین رابطه خداوند در آیه ۶۰ سوره انفال به زیباترین شکل ممکن می فرماید: «وَاَعِدُّوالَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَ مِن رِبَاطِ الخَیلِ تُرهَبُونَ بِهِ عَدُوا… وَ عَدُوَّکُم وَ آخَرِینَ مِن دُونِهِم…» «و هر آنچه در توان دارید [می توانید] برای [مقابله] با ایشان [‌دشمن] نیرو و اسبان یراق کرده [مجهز] فراهم آورید تا مگر این سان دشمن خدا و خویشتن را مرعوب سازید». مجهز و آماده بودن برای رزم و دفاع در برابر دشمنان که می تواند دشمن را از مقاصد شوم خود بازدارد از توصیه های بارز این آیه شریفه می باشد که در واقع یادآوری کننده اصل بازدارندگی نظامی در اسلام است.

خداوند در آیه ۷۱ سوره نساء می فرماید: «یَا اَیُهَا الَّذیِنَ آمَنُوا خُذُوا حِذرَکُم فَا نفِرُو اثُبَاتٍ اَوِانفِرُوا جَمیِعاً» «ای کسانی که ایمان آورده اید سلاح خود را برگیرید سپس دسته دسته یا همگی با هم از جا حرکت کنید». بر اساس همین آیات، در اسلام بر مسائلی چون آموزش رزمی و نظامی مسلمانان و به ویژه ورزش هایی چون تیراندازی، نیزه پرانی، اسب دوانی، شنا و… تأکید فراوان شده است. نظر به تأکید فراوان اسلام روی مسئله آمادگی و بسیج رزمی و با توجه به اهمیت آمادگی جسمانی و تقویت قوای رزمی، در فقه تشیع بابی تحت عنوان «سَبَق و رَمایه» مطرح است که بیانگر نقش و اهمیت موضوع کسب آمادگی جسمی و رزمی است. در واقع سَبَق، رَمایه و همچنین سَباحه سه مسابقه ای هستند که اسلام آنها را روا شمرده و فایده آنها را برانگیختن قصد و عزم و آماده شدن برای جنگ و نزاع و راه یافتن به سوی ممارست دانسته است.(محقق حلی، ۱۳۴۶: ۳۷۱)

امام علی (ع) می فرمایند: «کار دشمن را هنگامی که با او نبرد می کنی کوچک مشمار، چراکه اگر پیروز شدی ستایش نشوی و اگر او بر تو پیروز گشت، معذور نیستی. ناتوانی که مراقب دشمن توانمند است، به سلامت نزدیک تر است از توانمندی که بر ناتوانی غرّه شود». بر اساس آنچه که از ضرورت و اهمیت هوشیاری، مراقبت و احتیاط نسبت دشمن و نقشه های او در متن مقدس و سیره امام علی (ع) مطرح شد، برخلاف تصوری که نظارت مستمر و تحت کنترل قرار دادن اقدامات و حرکات دشمن را برآمده از نظریات جدید درباره جنگ و راهبردها و تاکتیک های نظامی می دانند، توجه به این اصل در زمره اصول مهم اندیشه نظامی اسلام به شمار می رود که بدون احتساب آن سرنوشت جنگ و مبارزه با دشمن و تأمین امنیت قلمرو جامعه اسلامی با تهدید مواجه می شود. در آیه ۱۹۴ سوره بقره خداوند می فرماید: «… فَمَنِ اعتَدی عَلَیکُم فَاعتَدُوا عَلَیهِ بهِ بِمِثلِ مَا اعتَدَی عَلیکُم…» «… پس هر کس به شما تجاوز کند، بر او تجاوز کنید همان سان که او بر شما تجاوز کرده است…» اگر با دقت به این آیه توجه شود پی می بریم که قرن ها قبل از آنکه انسان مدرن به فکر خلق یک رژیم حقوقی الزام آور برای جلوگیری از گسترش دامنه و تشدید جنگ ها و درگیری های نظامی باشد و آن را به عنوان یکی از اصول بنیادی قاعده "دفاع مشروع" قلمداد نماید، اسلام بر این امر مهم توجه کرده است و حدود و اندازه هایی را برای دفاع در برابر تجاوز در نظر گرفته تا در مقام دفاع، تجاوز دیگری حادث نگردد و موجب طولانی شدن درگیر نظامی نشود لذا آنچه که از آیات، روایات و سیره ائمه معصومین (ع) برمی آید، دفاع برابر و متوازن در مقابل تجاوز خارجی از جمله اصول مصرّح در اندیشه نظامی اسلام است که توجه و عمل به آن ضمن بازداشتن دشمن از تجاوز به حریم جامعه اسلامی، دشمن را از تجاوز و تعدّی بیشتر نیز باز می دارد. البته این اصل به عنوان نظری مطلق و غیر قابل تغییر نیست، بلکه بواسطه بلند نظری، دوراندیشی و جامع نگری دین مبین اسلام، عفو و گذشت و بخشش نیز همراه و توأم با اصل " مقابله به مثل" مطرح شده است تا در صورت پشیمانی دشمن و اطمینان یافتن از قصد دشمن نسبت به بازگشت به روابط صلح آمیز، امت اسلامی نیز از اقدام نظامی علیه آن درگذرد و او را مورد بخشش و عفو خود قرار دهد، چه بسا در شرایطی ممکن است ارزش و تأثیر عفو و گذشت در برابر یک اقدام نظامی موجب رفع کامل کدورت ها و آغاز فصل جدیدی از روابط حسنه و توأم با احترام متقابل گردد

۳. اصل سادگی

اصل سادگی از اصول عام در تعالیم اسلام است و در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها کاربرد دارد و به آن توصیه شده است. سخنان پیامبر (ص) و امامان در ارتباط با قناعت و پرهیز از تجمل گرایی در همین اصل تعقیب می‌شود. بدیهی است که وقتی یک اصل در سیره و روش زندگی یک شخصیت به صورت عام وجود داشته باشد، می‌توان با تقسم بندی‌های گوناگون از زوایای مختلف آن اصل را مورد دقت قرار داد. اصل سادگی را در سیره پیامبر (ص) به صورت کلی می‌توان مورد دقت قرار داد؛ اما در این مقال باید به برسی این اصل در سیره نظامی وی پرداخته شود.

تعریف فنی اصل سادگی را می‌توان در این عبارت خلاصه کرد. مشخص و ساده بودن دستورها و طرح های نظامی را اصل سادگی گویند. اصل سادگی علاوه بر طرح های عملیاتی و نظامی، شامل سادگی سازمان، ارتباط و سلسله مراتب فرماندهی نیز می شود.(رستمی، ۱۳۸۶: ۸۸)

یکی از راه های ساده کردن طرح عملیات‌های بزرگ، مرحله‌بندی کردن آنها است. این کار، علاوه بر حفظ اطلاعات و اسرار، باعث رعایت اصل سادگی است؛ زیرا ارائه مطالب طرح های بزرگ، فرمانده عملیات را با انبوهی از اطلاعات و پرسش‌ها مواجه می‌نماید که نتیجه‌ای جز سردرگمی به دنبال نخواهد داشت. لذا، بهترین راه برای قابل فهم شدن اینگونه طرح‌ها، مرحله بندی است.(اصول جنگ، ۱۳۸۰، ۳۴)

فرمان حمله در جنگ بدر

آنچه از تاریخ جنگ‌های زمان پیامبر (ص) در منابع تاریخی موجود است نشان از رعایت اصل سادگی توسط پیامبر (ص) در مرحله صدور فرمان نظامی دارد. برای اثبات این ادعا در این زمینه باید دستورات نظامی صادر شده از جانب پیامبر (ص) مورد کنکاش قرار بگیرد. اگر سخن فرمانده نظامی در جنگ تکلیف نیروها را به خوبی مشخص کند و هیچ‌گونه ابهام و سردرگمی نداشته باشد، معلوم می‌شود این اصل رعایت شده است.

پیامبر (ص) در جنگ بدر قصد نداشت آغازگر جنگ باشد. به همین جهت به نیروهای نظامی فرمان داد: تا به شما دستور نداده‌ام حمله نکنید و اگر دیدید دشمن اطراف شما را گرفت شما تیرها را بسوی آنها بکار برید.(ابن هشام، ۱/ ۶۲۵) این سخن هیچ ابهامی در بر ندارد و کاملاً تکلیف نیروها را مشخص می‌کند. تا جایی که دشمن جنگ را می‌آغازد و از دو طرف به سمت مسلمانان تیراندازی می‌کند. در این شرایط هیچیک از نیروهای پیامبر (ص) دست به فعالیت نظامی نمی‌زنند.

آنچه که از این نمونه‌ها در این قسمت می‌توان استفاده کرد، شفافیت تکلیف است که لازمه اصل سادگی می‌باشد

۴. اصل احتیاط و هوشیاری

این موضوع نیز به دفعات هم به شکل مطلق آن و هم در برخورد با دشمن و چگونگی برقراری ارتباط مورد توجه قرار گرفته است. در همین رابطه برخی از مفسرین قرآن کاربرد واژه «حذر» در آیات ۷۱ و ۱۰۲ سوره نساء و همچنین آیه ۴ سوره منافقون را به معنای هوشیاری و احتیاط گرفته اند (دعموش عاملی، ۱۳۷۹: ۱۴۸-۱۴۶) البته گاهی نیز در قرآن به جای واژه حذر لفظ غفلت آمده (آیه ۱۰۲ سوره نساء) و همین امر قرینه ای است بر این منظور که «حذر» دال بر هوشیاری و عدم غفلت می باشد (همان، ۱۴۹)

در آیه ۲۰۰ سوره آل عمران نیز تاکید دیگری است در باب اهمیت هوشیاری و احتیاط در برابر دشمن و نقشه های او که خداوند می فرماید «یا ایها الذین آمنو اصبروا و صابروا و رابطوا …»

(ای اهل ایمان در کار دین صبور باشید و یکدیگر را به صبر و استقامت سفارش کنید و مهیا و مراقب کار دشمن بوده…)

در همین رابطه حضرت امام علی (ع) در نامه خود به مالک اشتر می فرماید:

(و لکن الحذر کل الحذر من عدوک بعد صلحه) (نهج البلاغه، نامه ۵۳)

اما بعد از صلح نسبت به دشمن کاملاً هوشیار باش زیرا چه بسا دشمنی با صلح خود را نزدیک می کند تا تو را دجار غفلت نماید

در جای دیگری نیز ایشان به صراحت به به مالک اشتر می فرمایند:

نسبت به دشمنت هوشیار و موقع شناس باش تا پیروز گردی… نسبت به دشمن پنهان بسیار هوشیارتر از دشمنی باش که آشکار عمل می کند (نهج البلاغه، حکمت ۵۷۵)

با توجه به آنچه بیان شد توجه به اصل احتیاط و هوشیاری در زمره اصول مهم اندیشه نظامی اسلام به شمار می رود که بدون احتساب آن سرنوشت جنگ و مبارزه با دشمن و تامین امنیت قلمرو جامعه اسلامی با تهدید مواجه می شود

در یک نگاه کلی با سیری در منابع اولیه و ثانویه اسلام مشخص می شود که برخی از مهم ترین مسائل و موضوعات مرتبط با امور نظامی و تأمین امنیت جامعه در آموزه های اسلامی عبارتند از: ۱- اصل انعطاف پذیری ۲- اصل بسیج رزمی و تدارک تسلیحات و مهمات ۳- اصل سادگی ۴- اصل احتیاط و هوشیاری ۵- اصل غافل گیری ۶- اصل تحرک ۷- اصل تهاجم ۸- اصل کمال رزم ۹- اصل هدف ۱۰ اصل تمرکز قوا ۱۱- اصل تامین ۱۲- اصل عمل به تکلیف و … که مورد بررسی قرار گرفتند.

منابع و مراجع:

1. ابن هشام الحمیری المعافری، بی تا، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، دار المعرفة،
2. دعموش عاملی، علی (۱۳۷۹)، دائره المعارف اطلاعات امنیت در آثار و متون اسلامی، ترجمه غلامحسن باقری مهیاری، تهران، انتشارات دانشگاه امام حسین (ع)،
3. رستمی، محمود، ۱۳۸۶، فرهنگ واژه های نظامی، ایران سبز،
4. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نمایندگی ولی فقیه مرکز تحقیقات اسلامی، ۱۳۸۰، اصول جنگ، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت،
5. قوامی، سید صمصام الدین، ۱۳۸۱، ساختار حکومت پیامبر، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، حکومت اسلامی، شماره ۲۴،
6. واقدی، محمدبن سعد، ۱۳۷۴، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، انتشارات فرهنگ و اندیشه،
7. الواقدی، محمد بن عمر، ۱۴۰۹ ه.ق، کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونس، مؤسسة الأعلمی
8. محقق حلی (۱۳۴۶)، شرایع الاسلام، ترجمه ابولقاسم بن احمد یزدی، به تصحیح احمد دانش پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران،