مهدویت و فرهنگ مهدوی

مهدویت از مفاهیمی است که در طول تاریخ همواره راه نجات از ظلم و ستم بوده است، چرا که عدالت مهدوی اقتضا می‌کند که مسلمانان در برابر ظلم و ستم ایستادگی کنند. برای پی بردن به این اندیشه نیازمندیم تا به واکاوی مفهوم مهدویت و معانی گوناگون آن پرداخته شود.

مهدویت، اندیشه و باوری است که مورد پذیرش و اعتقاد همه مسلمان بوده و به عنوان یک حقیقت دینی- اسلامی قلمداد می‌شود. مهدویت در اسلام از مفاهیمی است که می‌توان در ابعاد گوناگون به آن نگریست. اما قبل از پرداختن به ابعاد گوناگون اندیشه مهدوی باید به مفهوم‌شناسی مهدویت پرداخته شود. مهدویت یعنی معتقد بودن به وجود مهدی (عج). گاهی نسبت بیش از این حیث لحاظ می‌شود؛ یعنی رفتار هم رفتار مهدی‌پسند باشد یا رفتاری باشد که از او اخذ و الهام گرفته شده باشد.

مهدویت در اصطلاح یعنی روش، رفتار، فکر و عقیده‌ای که به حضرت مهدی (عج) انتساب داشته باشد. پس مهدویت یعنی معتقد بودن به وجود حضرت مهدی (عج) (عمید، ج ۱، ص ۲۳۳) و طریقه و یا رفتاری که منتسب به اعتقاد و باور به حضرت مهدی (عج) باشد، مهدویت گفته می‌شود.

بر همین اساس، فرهنگ مهدوی عبارت است از: «بیان اندیشه‌ها، باورها، اصول و اعتقادات مربوط به آموزه مهدویت، تبیین ارزش‌ها و بایدها و نبایدهای آن، تعیین هنجارها و الگوهای رفتاری کرداری مرتبط با آن، تولید نمادها، نشانه‌ها و علائم نمادین برای توسعه و تحکیم آن، تولید آیین‌ها و آداب و رسوم تازه و تقویت آیین‌های پیشین، ابداع و نوآوری‌های ارتباطی رسانه‌ها در حوزه شبکه‌های انسانی حقیقی و مجازی، توسعه و بسط مهارت‌های مورد نیاز مانند زمینه‌سازی ظهور، انتظارسازنده، روش‌های یاری مهدی موعود (عج) و…» (عظیمی، ۱۳۸۹، ص ۱۵۵). مصباحی مقدم (۱۳۹۷) هم در این راستا فرهنگ مهدویت را فرهنگ انتظار بشریت برای حاکمیت صلح و حاکمیت حق می‌داند. بدین صورت که حق حاکم شود و صلح را در میان بشریت برقرار کند که بشریت به صورت یکپارچه شود و مدیریت یکپارچه داشته باشد. خداوند در قرآن کریم پیرامون وارثان حقیقی زمین می‌فرماید: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ» (قصص / ۵) و ما بر آن هستیم که بر مستضعفان روی زمین نعمت دهیم و آنان را پیشوایان سازیم و وارثان گردانیم.

بنابراین، فرهنگ مهدوی را می‌توان در قالب دو برداشت اصلی بیان کرد:

نوع اوّل فرهنگ مهدوی، فرهنگ آرمانی است که در عصر ظهور، توسط امام زمان (عج) بر مبنای باورها و ارزش‌های حقیقی اسلام، در جامعه جهانی تحقق خواهد یافت؛ بنابراین یک فرهنگ دینی جهان‌شمول و آرمانی را شکل می‌دهد.

نوع دوم آن، ذیل عنوان «فرهنگ انتظار» قابل ترسیم است. فرهنگ انتظار، فرهنگی است که در عصر غیبت امام زمان (عج) شکل می‌گیرد. چنین فرهنگی بر محور همان باورهای زیربنایی و با الگوگیری از چشم‌اندازآرمانی «فرهنگ مهدوی» تحقق می‌یابد. با این وصف، منظور ما از» فرهنگ مهدوی»، نوع دوم بوده که در راستای رسیدن به فرهنگ آرمانی و اندیشه دفاعی مهدویت ترسیم شده است (الهی‌نژاد، ۱۳۹۳).

از سوی دیگر، هدفی که در کلام و رفتار دست‌اندرکاران فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جامعه در این چند سال بر آن تاکید شده، اندیشه دفاعی مهدوی است. امام خمینی (ره) در همین راستا می‌فرمایند: «همه ما انتظار فرج داریم و باید در این انتظار خدمت کنیم. انتظار فرج، انتظار فرج قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور ان‌شاالله تهیه شود» (صحیفه نور، ۱۳۶۹، ص ۱۹۶-۱۹۷). مقام معظم رهبری (مدّظله العالی) نیز پیرامون فرهنگ جهانی مهدوی می‌فرمایند: «ما که منتظر امام زمان هستیم، باید در جهتی که حکومت امام زمان (عج) تشکیل خواهد شد، زندگی امروز را در همان جهت بسازیم و بنا کنیم. رابطه‌ی قلبی و معنوی بین آحاد مردم و امام زمان (عج) یک امر مستحسن، بلکه لازم و دارای آثاری است؛ زیرا امید و انتظار را به طور دایم در دل انسان زنده نگه می‌دارد (بیانات در دیدار مسئولان و اقشار مختلف مردم، ۲۲/۱۲/۱۳۶۸). ایشان همچنین می‌فرمایند: «انتظار به معنای این است که ما باید خود را برای سربازی امام زمان (عج) آماده کنیم … سربازی منجی بزرگی که می‌خواهد با تمام مراکز قدرت و فساد بین‌المللی مبارزه کند، احتیاج به خودسازی و آگاهی و روشن‌بینی دارد… ما نباید فکر کنیم که چون امام زمان (عج) خواهد آمد و دنیا را پر از عدل و داد خواهد کرد، امروز وظیفه‌ای نداریم؛ نه، بعکس، ما امروز وظیفه داریم در آن جهت حرکت کنیم تا برای ظهور آن بزرگوار آماده شویم. اعتقاد به امام زمان به معنای گوشه‌گیری نیست.... امروز اگر ما می‌بینیم در هر نقطه‌ی دنیا ظلم و بی‌عدالتی و تبعیض و زورگویی وجود دارد، این‌ها همان چیزهایی است که امام زمان برای مبارزه با آن‌ها می‌آید. اگر ما سرباز امام زمانیم، باید خود را برای مبارزه با این‌ها آماده کنیم (بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمه‌ی شعبان در مصلای تهران، ۳۰/۷/۱۳۸۱).

این اندیشه به عنوان راهنمای عمل برگزیده شده است تا اهداف متعالی نظام مقدس جمهوری اسلامی جامه واقعیت به تن پوشد و در واقع جامعه‌ای هم‌تراز و هم‌شأن با جامعه‌ای که موردنظر رسول الله (ص) و ائمه اطهار (ع) بوده است، برپا شود؛ جامعه‌ای که زمینه‌ساز ظهور حضرت ولی عصر (عج) باشد. در واقع نگاه فرهنگی به دفاع یکی از رویکردهای غالب در کنش‌های سنت و سیره اهل بیت (ع) است که همواره تاکید بر آماده کردن جامعه برای دفاع در برابر دشمنان و حفظ دین دارند. در دفاع فرهنگی تلاش می‌شود با تاثیرگذاری بر باورها و ارزش‌های یک ملت، اندیشه و الگوی اداره کشور به مثابه هویت‌دهنده نظام فرهنگی، به چالش کشیده شود.

بر همین اساس می‌توان گفت فرهنگ و مسائل فرهنگی همواره از اولویت نظام‌ها و سیستم‌های حکومت دینی بوده است. در نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران نیز مسائل فرهنگی از اهمیت بالایی برخوردار است و همواره دغدغه مسئولین بوده است. از سوی دیگر در اندیشه مهدویت تاکید بر فرهنگ و فرهنگ‌سازی همواره مورد تاکید بوده است و حضرات معصومین (ع) همواره در جامعه به روشنگری و فرهنگ‌سازی می‌پرداخته‌اند. فرهنگ هر کشوری دارای جنبه‌های گوناگونی است که شامل اعتقادات و سنت‌ها، آداب و رسوم، زبان، هنجارها و … است.

بُعد فرهنگی- دفاعی مهدویت در ترویج فرهنگ ظهور مهدی (عج) نقش بسزایی دارد و همچنین در قلمرو جهانی‌شدن فرهنگ‌ها و استحاله فرهنگ‌ها در فرهنگ غربی، پتانسیل بالایی در زمینه دفاع فرهنگی و صادر کردن مهدوی به دیگر نقاط جهان دارد. از جمله پیامدهای منفی تهاجم فرهنگی بر کشور ایران از بین رفتن هویت دینی و اسلامی جوانان، فرآموش شدن فرهنگ انتظار، کم‌رنگ شدن روحیه جهاد و شهادت در راه خدا و… می‌توان اشاره کرد (خنیفر و همکاران، ۱۳۸۹).

با توجه به تهاجم فرهنگی غرب و شرق و به فرموده رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) شبیخون فرهنگی؛ و همچنین تلاش رسانه‌های غرب بر سلطه فرهنگی بر تمام فرهنگ‌های جهان و نهادینه‌کردن فرهنگ مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی در میان تمام ملت‌ها و بالاخص کشورهای اسلامی، لذا باید به دفاع فرهنگی در برابر تهاجم فرهنگی پرداخت. از سوی دیگر در اندیشه دفاعی مهدوی در بُعد فرهنگی، قابلیت‌ها و پتانسیل بالایی وجود دارد که به مقابله با تهاجم (شبیخون) فرهنگی بپردازد.

براساس آن‌چه بیان گردید می‌توان گفت فرهنگ مهدوی همان فکر و عقیده‌ای است که منتسب به حضرت مهدی (عج) است و دارای ابعاد گوناگونی در زندگی دنیوی و اخروی انسان است. دو برداشت از فرهنگ مهدوی به دست آمد: ۱. نگرش آرمانی به فرهنگ مهدوی که معطوف به آینده است؛ ۲. نگرش منتظرانه به فرهنگ مهدوی که معطوف به زمان حال است. به نظر می‌رسد در ایام غیبت آن حضرت، نگرش انتظار واقع‌بینانه‌تر است، زیرا انتظار دارای ملزوماتی از قبیل آمادگی، اخلاص، منتظر بودن و… است که می‌تواند فرهنگ ناب مهدوی را در جامعه نهادینه سازد.

منابع و مراجع

• قرآن کریم
• الهی، نژاد، حسین (۱۳۹۳). معرفت‌شناسی مهدویت پژوهی، فصلنامه مشرق موعود، سال هشتم، شماره ۲۹.
• خامنه‌ای، سید علی. بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمه‌ی شعبان در مصلای تهران، ۳۰/۷/۱۳۸۱.
• خامنه‌ای، سید علی، بیانات در دیدار مسئولان و اقشار مختلف مردم، ۲۲/۱۲/۱۳۶۸.
• خمینی، سید روح الله (۱۳۶۹). صحیفه نور. ۲۲ جلد. تهران: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
• خنیفر، حسین، زروندی، جواد و زروندی، نفیسه(۱۳۸۹). جهانی شدن و فرهنگ مهدویت از دیدگاه آیات قرآن کریم و روایات اسلامی. فصلنامه علمی پژوهشی مشرق موعود، سال چهارم، شماره ۱۶، صص ۱۱۵-۹۰.
• عظیمی، کاظم. (۱۳۸۹). درآمدی بر فرهنگ و عناصر آنف مجله دین و ارتباطات. شماره ۳۷.
• فرزندی، عباسعلی و زارع، کاظم (۱۳۹۷). دفاع و امنیت بر اساس آموزه‌های مهدوی در آئینه اندیشه مراجع، علما و صاحب‌نظران حوزه و دانشگاه. تهران: دانشگاه و پزوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی.