مفهوم شناسی انتظار از منظر امام خمینی(ره) وحضرت امام خامنه ای (مدظله العالی)

حضرت امام خمینی (ره) با طرح دیدگاه ها و نظرات بدیع خود، باب جدیدی را در حوزه مهدویت و انتظار گشودند و شاخصه های رویکرد مهدوی را دستخوش دگرگونی و تغییر اساسی ساختند. مطالعه آثار و سخنان امام راحل (ره) ما را به تعاریف خاصی از مفاهیم انتظار و منتظر رهنمون می سازد:

۱. انتظار

امام خمینی (ره) با تعریفی عمیق از مقوله انتظار و منتظر، به ایجاد حکومت اسلامی برای زمینه‌سازی ظهور حضرت مهدی (عج) پرداختند و با بسط و گسترش نظریه ولایت فقیه، نایبان برحق امام زمان (عج) را بر رأس حکومت اسلامی گذاشتند تا روند حرکت به سمت قیام منجی عالم بشریت بدون کوچک‌ترین انحراف ادامه یابد. از سخنان حضرت امام (ره) بدست می‌آید که انتظار مورد توجه ویژه ایشان بوده و تلاش کرده با نقد برداشت‌های ناصحیح از مسئلۀ انتظار، مفهوم درست و تفسیر زنده و کارآمد که بتواند پاسخ‌گوی انسان معاصر باشد ارائه دهد. امام ضمن بیانی مبسوط می‌فرمایند: «در بعضی روایات هست که یکی از چیزهای مستحب این است که مؤمنین در حال انتظار اسلحه هم داشته باشند، اسلحه مهیا، نه اینکه اسلحه را بگذارند کنار و بنشینند منتظر، اسلحه داشته باشند برای اینکه با ظلم مقابله کنند با جور مقابله کنند، تکلیف است، نهی از منکر است بر همه ما تکلیف است. باید مقابله کنیم با این دستگاههای ظالم خصوصاً دستگاههایی که با اساس مخالفند.» (صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۱۴)

بی‌تردید این تفسیر از انتظار ظهور حضرت مهدی (عج) که در اندیشه و کلمات امام خمینی مطرح شده آن‌گونه که خود اشاره کرده است با روح و حقیقت اسلام سازگارتر است، زیرا انتظار ظهور به عنوان یک آموزۀ دینی و مذهبی باید بگونه‌ای طرح و تفسیر شود که روحیّه تحرک، پویایی در جهت تکامل معنوی، احیای معارف و دستورات آسمانی و نشر حقایق دینی و زمینۀ عمل به آموزه‌های مذهبی را در میان افراد جامعه بیشتر ایجاد کند و مردم را به سوی زندگی همراه با معنویت سوق دهد و حیات دینی و معنوی را در کالبد فرد و جامعه تزریق نماید، چون اسلام دین زندگی و حیات در ابعاد مختلف آن است لذا فرمود: «یا أَیُّهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ ٱسْتَجِیبُواْ لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُمْ لِمَا یُحْیِیکُمْ» (انفال / ‏ ۲۴) یعنی ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چون خدا و پیامبر، شما را به چیزی فراخواندندکه به شما حیات می‌بخشد، آنان را اجابت کنید و مسئله انتظار نیز در قاموس اسلام بخصوص مذهب شیعه جزء زنده‌ترین آموزه‌های الهی است که در انسان امید به آیندۀ برتر و حیات متعالی‌تری را نوید می‌دهد و این حقیقت را از تفسیر امام خمینی از جریان انتظار بخوبی می‌توان دریافت کرد. پس به جرأت می‌توان گفت در اندیشه امام خمینی (ره) موضوع مهدویت همانند بسیاری از حقایق دیگر اسلام، زنده، حیات‌بخش و نویددهنده مطرح شده است. روحش شاد، اندیشه‌اش پاینده و انقلابش پایدار باد.

۲. آمادگی‌های لازم برای حکومت جهانی

از نگاه امام راحل (ره)، برای اینکه دنیا حکومت مهدی موعود (عج) را پذیرا باشد، چند نوع آمادگی لازم است:

۱- آمادگی فکری و فرهنگی؛ یعنی سطح افکار مردم جهان آن‌چنان بالا رود که بدانند مثلاً مسأله «نژاد» یا «مناطق مختلف جغرافیایی» مسأله قابل توجهی در زندگی بشر نیست. تفاوت رنگ‌ها و زبان‌ها و سرزمین‌ها نمی‌توانند بشر را از هم جدا سازد.

۲- آمادگی اجتماعی؛ مردم جهان باید از ظلم و ستم و نظامات موجود خسته شوند و تلخی این زندگی مادی و یک‌بعدی را احساس کنند و حتی از اینکه ادامه این راه یک‌بعدی ممکن است در آینده مشکلات کنونی را حل کند، مأیوس شوند.

۳- آمادگی‌های تکنولوژی و ارتباطی؛ بر خلاف آن‌چه بعضی می‌پندارند که رسیدن به مرحله تکامل اجتماعی و رسیدن به جهانی آکنده از صلح و عدالت، حتماً با نابودی تکنولوژی جدید امکا‌پذیر است. وجود این صنایع پیشرفته نه تنها مزاحم یک حکومت عادلانه جهانی نخواهد بود؛ بلکه شاید بدون آن وصول به چنین هدفی محال باشد.

۴- آمادگی‌های فردی؛ حکومت جهانی قبل از هر چیز نیازمند به عناصر آماده و با ارزش انسانی است تا بتواند بار سنگین چنان اصلاحات وسیعی را به دوش بکشد و این در درجه اول محتاج به بالابردن سطح اندیشه و آگاهی و آمادگی روحی و فکری برای پیاده کردن آن برنامه عظیم است. در حقیقت منتظر واقعی برای چنان برنامه مهمی نمی‌تواند نقش تماشاچی را داشته باشد.

اندیشه‌های دفاعی امام خامنه‌ای ضامن امنیت کشور و اقتدار جهان اسلام است. اندیشه دفاعی معظم‌له ریشه در آموزه‌های بلند دینی، عقلانیت متکی به اجتهاد، درک عمیق و آگاهی وسیع و تجربه گران‌سنگ مدیریتی دارد.

حضرت امام خامنه ای (دامت ظله) به عنوان فرمانده کل قوا و به‌عنوان رهبری نواندیش، نظریه‌پرداز، خلاق، مقتدر و مسلط بر امور می باشد و در سایه تدابیر حکیمانه معظم‌له، صنعت دفاعی جمهوری اسلامی ایران امروز در جایگاهی قرار دارد و به نقطه‌‌ای رسیده است که به لحاظ دفاعی و امنیتی در جهان کم‌نظیر است.

در ادامه به برخی بیانات و سخنرانی های ایشان در خصوص ماهیت مفهوم انتظار فرج و ویژگی های جامعه منتظر پرداخته می شود:

۱- انتظار

انتظار، یکی از پُربرکت‌ترین حالات انسان است؛ «منتظر بودن»؛ منتظرِ چه؟ منتظر یک دنیای روشن از نور عدل و داد؛ یَملَاُ ا‌لله بِهِ الاَرضَ قِسطاً وَ عَدلا. خدای متعال سرزمین بشری را و همه‌ی روی زمین را به دست او از عدالت و دادگستری پُر خواهد کرد. انتظار چنین روزی را باید داشت. نباید اجازه داد که تصرّف شیطانها و ظلم و عدوان.طواغیت عالم، شعله‌ی امید را در دل خاموش کند. باید انتظار کشید. انتظار، یک چیز عجیبی است؛ یک امر دارای ابعاد گوناگونی است. یکی از ابعاد انتظار، همین است: اعتماد به آینده داشتن، نسبت به آینده امیدوار بودن و مأیوس نبودن. همین روح انتظار است که به انسان تعلیم میدهد که در راه خیر و صلاح مبارزه کند. اگر انتظار و امید نباشد، مبارزه معنی ندارد؛ اگر اطمینان به آینده هم نباشد، انتظار معنا ندارد. انتظار واقعی ملازم است با اطمینان، با اعتماد. کسی را که شما میدانید خواهد آمد، انتظار میکشید؛ آن کسی را که [به آمدنش] اعتماد ندارید و اطمینان ندارید، انتظار [برای] او یک انتظار حقیقی نیست. اعتماد لازمه‌ی انتظار است، و این هر دو ملازم با امید است، و امروز این امید برای همه‌ی ملّتها و همه‌ی مردم دنیا لازم است.

تامل در مواضع گفتاری و رفتاری حکیمانه معظم له نشان می دهد که ایشان انتظار ظهور امام زمان (عج) را موجب زنده شدن روح انتظار فرج در جوامع بشری و موتور محرکه هرگونه تلاش جهت پیشبرد امور و توسعه دانسته و می‏فرمایند: «انتظار به معنای اشتیاق انسان برای دست رسی به وضعی برتر و بالاتر است و این حالتی است که بشر همیشه باید در خود حفظ کند و پیوسته در حال انتظار فرج الهی باشد».

۲- انتظار فرج

رهبر معظم انقلاب اسلامی در خصوص انتظار فرج می فرمایند: اینکه پیغمبر میفرماید: افضلُ اعمالِ اُمَتی انتِظارُ الفَرَج، ناظر به همه مشکلاتی است که برای زندگی انسان پیش می آید، مشکلات گوناگونی در زندگی پیش می آید، انسان در مواجهه با این مشکلات نبایستی مایوس بشود؛ باید انتظار فرج داشته باشد؛ باید بداند که فرج خواهد آمد.خود انتظار فرج، یک نوع فرج است که این روایتی است از حضرت موسی بن جعفر: لَستَ تَعلَمُ اَنَّ انتِظارَ الفَرَج ِمِنَ الفَرَج: ِخود انتظار فرج و انتظار گشایش، یک گشایشی است برای انسان که او را از آن حالت یاس، از حال درماندگی که به کارهای عجیب و غریب وادار می کند، نجات می دهد.خب، اینکه پیغمبر و ایمه اینجور فرمودند، معنایش این است که امت محمدی (صلی الله علیه و آله و السلم) در هیچ حادثه ای از حوادث زندگی دچار یاس و ناامیدی نمیشوند و همیشه در حال انتظار فرج دارند.(سخنرانی به مناسبت سالروز آغاز ولایت حضرت ولی عصر (عج) ۲۱/‏۱/‏۹۹)

۳- ویژگی‌های جامعه منتظِر

از منظر اندیشه متعالی امام خامنه ای (دامت ظله)،جامعه منتظِر جامعه‌ای است که در آن همه‌ی شرایط برای ظهور حضرت مهیاست. یعنی إن‌شاءالله اگر حضرت بیایند، امر ایشان و خواسته‌ی ایشان زمین نمی‌ماند. مثل جریان امام حسین علیه‌السّلام نیست که پشت حضرت را خالی کنند و حضرت به شهادت برسند. مثل دوره‌ی أمیرالمؤمنین علیه‌السّلام نیست که بگویند حرکت کنید و در جواب ایشان بگویند که امروز سرد است، امروز گرم است و … و نهایتاً هم خود امیرالمؤمنین علیه‌السّلام را به شهادت برسانند.

در اندیشه صاحبنظران مهدوی جامعه منتظر، جامعه ایست که دارای ۳ مولفه اساسی باشد: نخست معرفت و عشق به وجود مقدس حضرت صاحب، دوم تبعیت از اوامر ایشان و سوم تسلیم. تسلیم با تبعیت تفاوت دارد. گاهی ممکن است فردی مُطاع باشد، ولی قلبش رضایت کامل نداشته باشد. تسلیم اما این‌گونه نیست؛ امام هر حکمی بفرماید -حتی اگر نسبت به خود فرد هم باشد- در قلب هم تسلیم هست. ما مکلّفیم این کار را به سرانجام برسانیم و چنین جامعه‌ای را فراهم آوریم. اگر آن جامعه را این‌گونه تعریف کردیم، طبیعتاً شاخص نظامی دارد، شاخص فرهنگی، سیاسی، تربیتی، اخلاقی و اجتماعی و … نیز دارد. مثلاً در شاخص‌های فرهنگی، مردم جامعه‌ی منتظِر باید نسبت به حضرت معرفت داشته باشند. آن‌گاه آهنگ حرکت و سمت و سو را این نگاه راهبردی تعیین می‌کند که باید از وضع موجود به وضع مطلوب برسیم. مدام خود را رصد می‌کنیم و تمام فرصت‌ها و تهدید‌ها و شرایط جهانی و منطقه‌ای را تبیین و فهرست می‌کنیم تا دقیقاً مشخص کنیم که به کجا می‌خواهیم برویم.

در نهایت می توان بیان داشت: حضرت امام خمینی (ره) با ارایه تعریفی عمیق از انتظار و منتظر، به بررسی مبانی حکومت اسلامی برای زمینه سازی ظهور حضرت مهدی (عج) پرداخته است. از دید ایشان، انتظار عامل محرک و پویایی جوامع اسلامی به سمت کمال و معنویت است.حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) نیز، با بررسی اهمیت امنیت و شرایط جامعه ظهور، مولفه هایی را همچون: معرفت، اطاعت و تسلیم برای جامعه منتظر ترسیم نموده تا بر اساس آنها بتوان تهدیدات را به فرصت ها تبدیل نمود.

منابع:

۱. قرآن کریم

۲. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار در روز میلاد پربرکت حضرت ولی عصر (عج) ۱۷/‏۱۰/‏۱۳۷۴

۳. بیانات رهبر معظم انقلاب در خجسته سالروز ولادت امام زمان (عج) ۲۲/‏۱۲/‏۱۳۶۸

۴. موسوی خمینی، صحیفه امام (مجموعه آثار)،جلد ۲۱، صفحات ۱۴ و ۱۷