زمینه های شکل گیری و عوامل پیروزی

شناخت پدیده معجزه گون و رخ داد فرهنگ جامع انقلاب اسلامی منوط به شناخت زمینه‌ها، عوامل، اهداف، روش‌ها، عناصر محوری و رکنی و… انقلاب اسلامی در پیوند با محیط ملی، منطقه‌ای و جهانی است تا بتوان شرایط کنونی انقلاب اسلامی و نظام برآمده از آن را درست تببیین کرد و پس از آن راهبردها و بایسته‌ها انقلاب اسلامی را ارائه نمود بر این اساس اگرچه این شناخت از ضرورت‌های همگانی و همیشگی است، اما دهه فجر انقلاب اسلامی این فرصت را فراهم می‌کند که بیش از پیش به این موضوع پرداخته شود.

همانگونه که خداوند متعال در سوره روم آیه ۶۰ می‌فرماید: … إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ: وعده خدا حق است. با ورود افتخارآفرین و تاریخی حضرت امام خمینی (ره) به ایران اسلامی، وعده‌های الهی محقق شد.

در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ امام خمینی (ره)، در میان استقبال پرشور و شعور ملت ایران اسلامی وارد کشور شدند. این استقبال به جهت تعداد افراد استقبال کننده از امام خمینی (ره) به عنوان یکی از گسترده‌ترین استقبال‌ها در طول تاریخ محسوب می‌شود. امام خمینی (ره)، پس از سخنرانی کوتاه در فرودگاه، جهت ادای احترام به شهیدان انقلاب اسلامی به گلزار شهدا در بهشت زهرا رهسپار شدند. در مسیر بهشت زهرا، سیلی از انسان‌ها موج می‌زد و اتومبیل حامل امام (ره) با کندی می‌توانست حرکت کند. ساعت‌ها طول کشید تا این فاصله طی شد. جمعیت استقبال‏کننده بسیار زیادی در طول ۳۳ کیلومتر (مسیر فرودگاه مهرآباد تا بهشت زهرا) حضور داشتند. صدها هزار نفر از شهرهای مختلف کشور به تهران آمده بودند تا در این مراسم باشکوه شرکت کنند. ورود اتومبیل حامل امام خمینی (ره)، با آن جمعیت انبوه، امکان‏پذیر نبود لذا از هلی کوپتر استفاده شد. امام خمینی (ره) در بهشت زهرا و در میان انبوه جمعیت سخنان مهمی ایراد فرمودند. ایشان در این سخنرانی که یکی از پرجمعیت‌ترین اجتماعات تاریخ محسوب می‌شد، غیرقانونی و غیرعقلی بودن رژیم سلطنت پهلوی را با استدلال مطرح و خطوط آینده انقلاب و دولت اسلامی را ترسیم کردند. از مهم‌ترین محورهای سخنرانی ایشان در بهشت زهرا می‌توان به این موارد اشاره کرد: تشکر و تسلیت به پدران، مادران و فرزندان شهید در راه خدا، اشاره به قتل، ظلم وستم رژیم پهلوی، غیر قانونی بودن رژیم پهلوی، خلاف قواعد عقلی و حقوق بشر بودن رژیم سلطنتی پهلوی، اجباری بودن (عدم پذیرش) رژیم پهلوی توسط مردم، موروثی بودن قدرت در حکومت پهلوی، دخالت یکجانبه در سرنوشت مملکت توسط رژیم پهلوی، تأسیس حکومت پهلوی با زور وسرنیزه، انتخاب وکلای مجلس با زور و اجبار، غیرقانونی بودن مجلس به علت عدم اطلاع و رضایت مردم، غیرقانونی بودن دولت، اشاره به خیانت و خباثت شاه، اشاره به اقدامات تخریبی شاه خائن، اشاره به تخریب اقتصاد توسط شاه خائن، نیاز به وحدت تمامی اقشار جهت از بین بردن به هم ریختگی اقتصاد کشور، اشاره به وابستگی شاه به آمریکا و رژیم جعلی اسرائیل، اشاره به عقب نگه داشتن فرهنگ توسط شاه (عقب ماندگی فرهنگی)، عدم رشد در حوزه دانشگاه، از بین بردن نیروی انسانی توسط رژیم پهلوی، اشاره به بی بند و باری و ترویج مراکز فساد در جامعه توسط رژیم پهلوی، عدم مخالفت اسلام با تجدد، عملگی شاه برای اغیار و ایجاد پایگاه برای آمریکا در ایران، اشاره به اختناق حاکم در دوران رژیم پهلوی، مجرم بودن و ضرورت محاکمه رژیم پهلوی، دولت تعیین کردن توسط حضرت امام خمینی (ره) با پشتیبانی ملت و مقبولیت مردمی، اشاره به پشتیبانی آمریکا و انگلیس از شاه، عدم مقبولیت مردمی شاه، دولت مطلوب؛ دولت متکی به آرا و متکی به حکم خدا، تلاش انقلاب اسلامی جهت جلوگیری از سلطه گری و برگشت شاه، ضرورت استقلال و قدرتمندی کشور، ضرورت وجود نظام قدرتمند در کشور، ضرورت حفظ نظام، ضرورت نشأت گرفتن نظام از ملت و خدمتگذاری به ملت و...

تاریخ اسلام و حماسه‌های مرتبط با آن و آموزه‌های حرکت آفرین اسلام ناب، سرمایه‌های اصلی نظری و عملی در این انقلاب محسوب می‌شوند که منحصر به فرد بوده است با پیروزی انقلاب، با هدایتگری‌های حکیمانه امام خمینی (ره) و حضور سراسری و شورانگیز مردم، طومار استبداد و استعمار در هم پیچیده شد و سبب شد سران استبداد و استعمار از صحنه تصمیم سازی ها و تصمیم گیر‌ی های ایران اسلامی خارج شوند.

اگرچه نهضت تنباکو و مشروطه از نقاط عطف ظرفیت‌سازی برای انقلاب اسلامی به حساب می‌آیند، اما انقلاب اسلامی با تکیه بر آموزه‌های تعالی آفرین اسلام، برقراری حکومت اسلامی به عنوان جایگزین نظام ستمشاهی را هدف قرار داد و با هدایت‌های امام خمینی (ره) و حضور همه جانبه مردم برای تعیین شکل حکومت، واژه «جمهوری اسلامی» را به عنوان نظام حکومتی مورد توجه قرار داد.

ریشه عقیدتی انقلاب اسلامی را باید در اسلام راستین و نبوی جستجو کرد، نفی استبداد و استعمار، نفی سلطه استکبار و مبارزه با استعمار، ظلم ستیزی، استقلال، پیشرفت و… از واژه‌هایی هستند که برای ملت ایران حرکت آفرین بودند، اسلام علاوه بر تحریک و بسیج مردم در تمامی ابعاد و مراحل انقلاب اسلامی، خط مشی‌های موردنظر را تعیین کرده و می‌کند.

مؤثرترین بعد انقلاب را باید در وجود امام (ره) جستجو کرد که با اتکا به آموزه‌های اسلام و حضور فراگیر و همه جانبه مردم، مسیر انقلاب را دنبال می‌کرد.

امام خمینی (ره) به عنوان پایه گذار اندیشه انقلاب اسلامی، مدار وحدت همه جانبه اقشار مردم شد و با خودآگاهی عمومی، این انقلاب را به پیروزی رساند.

اگرچه در نظریه پردازی‌های انقلاب تا پیش از انقلاب اسلامی به عنوان عوامل دینی و فرهنگی توجه چندانی نمی‌شد، اما پیروزی انقلاب اسلامی، با تمرکز به عوامل دینی و فرهنگی، ظرفیت‌های جدیدی به وجود آورد که نقش فرهنگ دینی، خواسته‌ها و شعارها و عمل مردم به آموزه‌های دینی در تحول اجتماعی را بیش از پیش مورد توجه قرار دهند.

با توجه به اینکه اسلام دینی کامل به ویژه در حوزه سیاسی - اجتماعی است و اداره با برنامه اجتماع در محور آموزه‌های آن قرار دارد و علاوه بر اینکه دنبال آزادی و عدالت است، این آزادی و عدالت را با تأکید بر معنویت دنبال می‌کند که موجب معنابخشی زندگی انسان شود، از این رو «استقلال»، «آزادی» و «جمهوری اسلامی» به عنوان سه شعار محوری در دوره اوج مبارزات انقلاب اسلامی، مورد توجه قرار گرفت، بر این اساس، با نگاهی گذرا به مواضع امام (ره)، افراد و گروه‌هایی که در انقلاب نقش آفرینی کردند، علل و عوامل ایجاد و پیشبرد انقلاب، اهداف انقلاب و شعارهای مطرح شده در طول انقلاب می‌توان عامل اصلی انقلاب را اسلام و آموزه‌های آن به حساب آورد، چنانکه امام خمینی (ره) فرموده‌اند: «این یک‏ ‎ ‎ ‏نهضت الهی بود. نهضت مثل نهضت‌های آنهایی که به خدا اعتقاد ندارند یا آنهایی که‏ ‎ ‎ نهضت‌هایشان نهضت‌های جهت مادی بوده است، نبوده است. نهضت ایران نهضتی بود که‏ ‎ ‎ خدای تبارک و تعالی در آن نقش داشت و مردم به عنوان جمهوری اسلامی، به عنوان‌ ‎ ‎ اسلام، به عنوان احکام اسلام، در خیابان‌ها ریختند و همه گفتند ما این رژیم را‏ ‎ ‎ ‏نمی خواهیم؛ و حکومت عدل اسلامی و جمهوری اسلامی می‌خواهیم.» (صحیفه امام، ج ۸، ص ۶۳)

همچنین ایشان فرموده‌اند: «ملت ما به واسطه اتکا به اسلام، این نهضت را پیش برد … پیروزی ما دنبال این بود که همه اسلامی بودید، همه توجه به دیانت داشتید.» (صحیفه امام، ج ۶، ص ۴۱۶)

امام خمینی (ره) همچنین فرموده‌اند: «اسلام بود که شما را راه انداخت و به شما همچو قدرتی داد که در مقابل قدرت‌های شیطانی بزرگ ایستادید و نترسیدید. این قدرتی بود که خدا به شما داد.» (صحیفه امام، ج ۷، ص ۱۶۷ و ۱۶۸)

در دوران طاغوت فساد در ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه را فراگرفته بود. این فساد بزرگ، نارضایتی عمومی را افزایش و به اوج رسانده بود، از طرفی وابستگی تمام عیار رژیم به بیگانگان با محوریت آمریکا، دین ستیزی رژیم، اختناق، ظلم گسترده، عقب‌ماندگی کشور و…، عرصه را بر مردم تنگ کرده بود، بر این اساس مردم، نظام شاهی را سرچشمه فساد و شاه را مظهر فساد می‌دانستند.

نفوذ عوامل بیگانه در ارکان رژیم و جداشدن حکومت از مردم زمینه‌ها و بحران‌هایی را در ساخت رژیم پهلوی پدید آورده بود که این وضعیت شرایط را برای سازماندهی و اتحاد مردم در پیروی از امام خمینی (ره) علیه رژیم وابسته پهلوی فراهم کرد.

این موارد، برخی از زمینه‌های عینی و مادی شکل‌گیری انقلاب اسلامی است. از منظر رهبر معظم انقلاب (مدظله العالی) اسلامی ریشه‌های انقلاب اسلامی و عوامل شکل‌گیری آن موضوعاتی چون: وابستگی تمام‌عیار به غرب خصوصاً آمریکا (۱۵/۲/۷۲)، فساد و دین ستیزی حاکمان طاغوت (۱۵/۹/۶۸)، اختناق و مقابله با آزاد اندیشی (۱۳/۱۱/۷۷)، ظلم و بی عدالتی گسترده در کشور (۲۳/۱۰/۷۱)، عقب‌ماندگی کشور در علم و صنعت (۳۱/۶/۸۴) و… را در بر می‌گیرد.

عامل اصلی شکل گیری اساس و جهت گیری انقلاب نیز از عوامل اعتقادی بوده است که با تشخیص بهنگام امام خمینی (ره)، به عنوان رهبر انقلاب اسلامی و کانون ترکیب و انسجام همه عوامل و جهت دهنده نیروی عظیمی که روحیه انقلابی را در ملت ایجاد و تقویت می‌کند، با هدایتگری خود شرایط را به گونه‌ای رقم زد که آحاد ملت در جهت تحقق آرمان‌های خود به این جمع‌بندی برسند که جز با تمرکز بر آموزه‌های اسلامی نمی‌توان موفق شد. لذا می‌توان دین محوری، تبعیت محض از رهبری دینی و حضور فراگیر مردم را سه عنصر محوری نقش آفرین در عرصه انقلاب اسلامی مورد توجه قرار داد.

پشتوانه و ریشه اعتقادی انقلاب نقش مهمی در پیروزی انقلاب داشت، زیرا اسلام در روح و جان و عواطف مردم ایران ریشه عمیق داشته و به عنوان سرمایه عظیم در جریان انقلاب اسلامی، قدرت و عمق خود را نشان داد. ملت ایران خود را تابع پیامبر اعظم (ص) و اهل بیت آن اسوه حسنه و جاودان و همیشگی می‌دانند، به گونه‌ای که این تبعیت به عنوان وظیفه تلقی می‌شود.

امام خمینی (ره) در مسیر انقلاب اسلامی، راه فرهنگی عمیق و مؤثری را با تکیه بر آموزه‌های اسلامی انتخاب کرد که نمونه آن را فقط در نهضت انبیا می‌توان مشاهده کرد، امام (ره) بر همین اساس توانست انقلاب فرهنگی و معنوی عمیقی در مردم ایجاد کند که به صورت فراگیر و عمومی در صحنه‌های انقلاب حضور پیدا کنند.

جاذبه سخنان و دیدگاه‌های امام (ره) که در قالب نوار و اعلامیه در کشور از طریق شبکه رسانه‌ای مساجد و مراکز دینی پخش می‌شد، امواجی از مردم را در کشور به راه انداخت.

با هدایتگری امام (ره)، اکثر شهرهای ایران با حمل تصاویر امام خمینی (ره) به راهپیمایی و تظاهرات اعتراض آمیز علیه رژیم منحط پهلوی پرداختند و در ۱۲ بهمن ۵۷ ورود مقتدرانه و پیروزمندانه امام خمینی (ره) به میهن اسلامی و استقبال میلیونی مردم، نشانه‌های آشکار از نفوذ معنوی ایشان بر قلب‌های مردم بود را به نمایش گذاشتند.

عوامل پیروزی انقلاب اسلامی را می‌توان در مفاهیمی چون: اعتقادات، رهبری اسلامی و وحدت مردم خلاصه کرد.

مکتب اسلام تبلور خواسته‌های ملت ایران بوده است و این ملت، با تکیه بر ارزش‌های والای اسلامی، در راه نجات و فلاح انسان، در دل مردم چنان ایمان و شوقی آفرید که حرکت انقلاب را با همه مرارت‌های احتمالی شروع و تا پیروزی ادامه دهند.

همین نیرو بود که مردم را به راهپیمایی‌های روزانه می‌کشاند و باعث می‌شد آنها در نیمه‌های شب، بر بام‌ها رفته و تکبیرگویان، سقوط رژیم شاهنشاهی را فریاد زنند. همین نیرو بود که روحیه ایثار و از جان گذشتگی را در مردم تقویت می‌نمود تا در لحظات دشوار انقلاب حاضر شوند و با وحدت، در دل شاه و اربابانش وحشت افکنند و انقلاب اسلامی را به پیروزی برساند.

با بررسی موقعیت‌های حساس و دشوار انقلاب می‌توان نقش بی‌بدیل رهبری امام خمینی (ره) را مشاهده کرد. امام (ره) با پیام‌های هدایتگر و آتشین و راهنمایی‌ها و موعظه‌های خود، خط انقلاب را به روشنی ترسیم می‌نمودند و مردم ایران که خواسته‌های خود را در شخص امام (ره) می‌دیدند، با اطمینان خاطر، مراحل دشوار انقلاب را شکل می‌دادند.

امامی که مردم فرامین او را فرامین اسلام می‌دانستند، امامی که زبان گویای امت بود، امامی که با بهره گیری از آموزه‌ها و قوانین مترقی اسلام راه انقلاب را هموار می‌ساخت، امامی که همواره ملت را به آینده امیدوار می‌ساخت و با تصمیمات حکیمانه خود، مرحله‌به‌مرحله ملت را به پیروزی علیه رژیم طاغوتی نزدیک تر می‌کرد و آینده درخشان ملت در عرصه انقلاب را نوید می‌داد. امامی که مبارزه بر پایه دین، معنویت و عمل به وظیفه را در دستور کار خود قرار داده بود. امامی که با برخورداری از مقام جامع فقاهت، به افسانه جدایی دین و سیاست پایان داد و با احیای تفکر و بصیرت دینی از ملت ایران، ملتی مثال‌زدنی ساخت که این ملت با پیروزی انقلاب اسلامی، الگو و اسوه دیگر ملت‌ها در راستای رسیدن به اهداف خود شود. امام (ره) اسلام شناس بود، اسلام را در همه ابعاد آن شناخته و به کار می‌گرفت. امام (ره) به دلیل جامعیت، توانست اسلام را آنگونه که واقعیت دارد، به مردم و جامعه عرضه کنند. امام (ره) برخوردار از ویژگی تعقل و تفکر منحصر به فرد بود، از این منظر، فرامین و رهنمودهایش برای ملت راهگشا بود.

جریان شناسی و دشمن شناسی از ویژگی‌های خاص امام (ره) بود. امام با اتکا به ملت اهداف اسلامی مردم را دنبال می‌کرد و بلندهمتی از دیگر ویژگی‌های امام (ره) بود و در راه اهداف بلند با از خودگذشتگی حرکت می‌کرد و در این راه، آشتی ناپذیری با دشمنان اسلام و ملت ایران را در دستور کار قرار داده بود و این ویژگی‌ها، از امام (ره)، شخصیتی ساخته بود که بتواند در راه و مسیر پرفراز و نشیب انقلاب، مقتدرانه، هوشمندانه و حکیمانه حرکت کند.

امام خمینی (ره)، رمز پیروزی را «ایمان»، «مقاومت»، «وحدت کلمه»، «اتکا به قدرت الهی»، «عنایات الهی»، «قدرت معنوی»، «تحول روحی – معنوی»، «الهی بودن مقصد»، «قیام برای خدا»، «انقلاب درونی»، «روح تعامل و همکاری»، «مبارزه آگاهانه»، «اسلام خواهی مردم»، «قدرت ایمان»، «همراهی مردم با رهبری» و… می‌دانستند.

انقلاب اسلامی بر اساس اراده ملت رشد یافته ایران که دل نگران سرنوشت اسلام بودند، ایجاد شد. این انقلاب اتفاقی عظیم و تاریخی بود که بدون بصیرت و پایداری مردم و اراده خلل ناپذیر رهبر حکیم، مقاوم و نستوه آن، امکان تحقق نداشت.

در این راستا می‌توان گفت انقلاب اسلامی به عنوان مهم‌ترین پدیده عصر حاضر برای تقویت آرمانها وگسترش وتداوم اهداف و ارزش‌های خود درصحنه پرآشوب و متلاطم فکری جهان امروز بیش ازپیش نیازمند شناخت و اتکا به شالوده محکم و استوار و نظریات فراگیر مبتنی بر اعتقادات و باورهای دینی است. تکیه بر اصول بنیادین اسلام می ‎ تواند ضمن ارائه و تبیین صحیح آموزه‌ها و آرای متأثر از اندیشه سیاسی اسلام - که موتور محرکه انقلاب بوده است - به تشنگان پرعطش و شیفتگان اسلام، از برداشتهای نابجا و ناروای تحمیلی توسط بیگانگان بر افکار عمومی جهان جلوگیری نماید و درنتیجه برعمق وگستره پیروان، شیفتگان و عاشقان انقلاب اسلامی در سراسر دنیا بیفزاید.