اندیشه دفاعی امام خمینی(ره) از بعد اجتماعی؛ ( در یک نگاه )

متن حاضر خلاصه طرح پژوهشی تحت عنوان «تبیین اندیشه دفاعی امام خمینی (ره) از بُعد اجتماعی» است که در سال ۱۳۹۷ با راهنمایی سرتیپ دوم پاسدار دکتر فرزندی توسط آقای احمدرضا مسعودی (کسر خدمت) انجام شده است.

رهبران دینی همواره بر اهمیت و جایگاه دفاع در تمامی ابعاد، سطوح و… توجه ویژه ای دارند. از منظر حضرت امام خمینی (ره)، بعد اجتماعی (علاوه بر ابعاد نظامی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و…) به عنوان مهمترین بعد دفاع محسوب می شود.

با تدوین اندیشه دفاعی حضرت امام (ره) در بعد اجتماعی می‌توان به درک و فهم دقیقی از آن دست پیدا کرد و به این سبب، مانع بروز مشکلات خرد و کلان در عرصه حکومت‌داری، دفاع در برابر دشمنان داخلی و خارجی و حفظ انقلاب اسلامی شد. در همین راستا، در یک نگاه کلان، مبانی، اصول، مولفه‌ها وشاخص‌های اندیشه دفاعی امام (ره) در بعد اجتماعی بررسی می شود.

جهان بینی: جهان بینی به معنای تفسیرجهان و تبیین موقعیت انسان درآن و توجیه انطباق وی با هستی است.(سبحانی، ۱۳۶، ص ۹)

جامعه: جامعه از گردهم آمدن افراد در یک مکان تشکیل می‌شود که افراد براساس قراردادهای حاکم برجامعه، نقش خود را ایفا می‌کنند.

امت: امت به مجموعه‌ای از مسلمانان اطلاق می‌شود که راه روشن اسلام را برگزیده‌اند و دارای یک هدف مشترک؛ یعنی رسیدن به جامعه توحیدی هستند.

اندیشه: اندیشه در لغت به معنای فکر، تفکر و تأمل و نوعی از فعالیت ذهنی انسان عاقل است که در جهت کشف نادانسته‌ها صورت می‌گیرد. در کتب منطقی اندیشه عبارت است از: مرتب ساختن امور معلوم برای کشف مجهول.(خوانساری، ۱۱:۱۳۶۳) و در نوشته پیش رو، اندیشه به لحاظ عملیاتی به مجموعه تفکر و تلاش‌های ذهنی مبنایی با چارچوب، قاعده و انسجام تحت عنوان اندیشه امام خمینی (ره) اطلاق می شود.

نظریه: نظریه عبارت از مجموعه‌ای از سازه‌ها (مفاهیم) تعاریف (مفروضات) و گزاره‌های به هم مرتبط است که از طریق مشخص کردن روابط میان متغییر‌ها، با هدف تبیین و پیش بینی پدیده‌ها، نگرش منظمی از پدیده‌ها را ارائه می کند.(کرلینجر، ۲۹:۱۳۷۴)

دفاع: ریشه لغوی دفاع به معنی دور کردن، جدا کردن، مسدود ساختن، جلوگیری کردن، حراست، نگهبانی و … ذکر شده است.(سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، ۱۳۷۷: ص ۸۵) دفاع در اصطلاح، نظام یا الگویی مرتبط با ساخت و کارکرد فکری است که از طریق آن، فرد یا گروه، واکنش لازم را جهت مقاومت یا دفع خطر خیالی یا واقعی به منظور حفظ تعادل و تمامیت خود نشان می‌دهد. (ساروخانی، ۱۷۹:۱۳۷۰)

اندیشه دفاعی: اندیشه دفاعی عبارت از تفکری منسجم و دارای مبانی و اصول، در راستای حفظ جان، مال، آبرو و حفظ داشته‌های ارزشی اشخاص، گروه‌ها و جامعه است. در همین راستا، اندیشه دفاعی، دفاع در حوزه معنویات و حفظ داشته‌های ارزشی است.

از آنجا که سرچشمه اندیشه دفاعی امام (ره) منابع معتبر دینی مانند قرآن‌، احادیث معتبر و سیره پیامبر اعظم (ص) وائمه معصومین (علیهم السلام) است، به همین سبب دفاع در اندیشه‌ی ایشان ماهیتی الهی و انسانی دارد. در همین راستا به تعبیر ایشان «حضور توده‌ی مردم در صحنه‌ی جهاد و دفاع در جهت اطاعت خدا» مطرح است (امام خمینی، بی تا، ۲۴). به همین سبب ایشان معتقدند پیروزی‌های به دست آمده در میدان نبرد با دشمن در هشت سال دفاع مقدس از جانب خداوند سبحان است: «بار الها جوانان رزمنده‌ی ایران فتح را از تو می‌دانند و به قدرت خویش مغرور نیستند و اگر غرور و سرفرازی هست، تو نازل فرمودی و رعب و وحشت را در قلوب دشمنان آنان که دشمنان اسلام‌اند، انداختی». (صحیفه‌ی نور، ۱۳۶۹، ج ۱۶، ۱۰۰). براین مبنا، به اعتقاد وی «این جنگ تحمیلی شکوه و عظمت ایمان و اسلام را در پهناور جهان منتشر نمود» (همان، ج ۱۶، ۱۰۱).

امام (ره) همچنین می فرمایند: «دفاع از مرز و بوم در برابر دشمن برای همه‌ی افراد به صورت فردی واجب است، بخصوص در جایی که اسلام در معرض خطر باشد.» (امام خمینی، ۱۳۷۸: ۱۲۳-۱۲۴)

بنا بر نظر حضرت امام (ره)، اگر ترس از هجوم بیگانگان به یکی از دولت های اسلامی وجود داشته باشد، بر تمام آنان واجب است به هر وسیله‌ی ممکن از آن دفاع کنند. اگر بعضی از رؤسای دولت‌های اسلامی موجب نفوذ سیاسی یا اقتصادی بیگانگان بر مملکت اسلامی شوند، به طوری که از این نفوذ بر اساس اسلام یا بر استقلال مملکت خدشه وارد شود، باید از مقامش عزل شود و بر امت اسلامی تکلیف است که ولو با مقاومت منفی مانند ترک معاشرت و ترک معامله با او رو رو گرداندن از او به هر وجهی که ممکن است، او را مجازات نمایند و در اخراج او از تمام شئون سیاسی و محروم نمودن او از حقوق اجتماعی، اهتمام ورزند. (امام خمینی، ۱۳۷۸: ۱۲۳-۱۲۴) ایشان همچنین می‌فرماید: «جنگ ما جنگ ایمان و رذالت بود و این جنگ از آدم تا ختم زندگی وجود دارد»، (صحیفه‌ی امام‌، ۱۳۷۸، ج ۲۱، ص ۲۸۴)

در رابطه با ابعاد اندیشه اجتماعی امام خمینی (ره) با عنایت به اعتقادات ایشان که منبعث از احکام الهی و دینی است و آنچه که در علم جامعه شناسی مورد نظر است می‌توان گفت: امام (ره) در رأس هرم اندیشه دفاعی ایشان نیروی لایزال خداوند دارد و در قاعده آن نیز مردم به عنوان سربازان واقعی دفاع از حریم مسلمانان وآزادگان جهان نقش آفرینی می کنند.

حضرت امام (ره) اعتقادداشتند: «حکومت اسلام‌، حکومت قانون است.در این طرز حکومت‌، حاکمیت منحصر به خداست و قانون فرمان و حکم خدا است. قانون اسلام یا فرمان خدا بر همه افراد و بر دولت اسلامی حکومت تام دارد. همه افراد از رسول اکرم (ص) گرفته تا خلفای آن حضرت و سایر افراد تا ابد تابع قانون هستند. همان قانونی که از طرف خدایتبارک و تعالی نازل شده و در لسان قرآن نبی اکرم (ص) بیان شده است.» (امام خمینی (ره)، ولایت فقیه، ص ۴۴ و ۴۵)

با تجزیه و تحلیل مواضع امام (ره) می توان گفت مبانی هستی شناسی: دارای اصل خداباوری، اصل قوانین الهی است که شناخت خداوند، بندگی خداوند، جهان بینی توحیدی و… از مهم ترین مولفه های اصل خداباوری محسوب می شوند و قانون الهی حاکم برجامعه، از آنِ خدا بودن حکومت، احکام الهی و… از مهم ترین مولفه های اصل قوانین الهی است.

همچنین قدرت خداوند، اعتقاد به وجودخداوند، پرستش و بندگی خداوند، برآوردن رضای خداوند، اعتقادبه بهشت، یگانگی خداوند، اعتقاد به ماوراء الطبیعه از مهم ترین شاخصه های اصل خداباوری است.

از مهم ترین شاخصه های اصل قوانین الهی می توان به ابلاغ احکام الهی توسط انبیاء، توسل به خداوند، نظرحاکم شرع، ابلاغ احکام اسلام و اجرای احکام اسلامی و… اشاره کرد.

مبانی اعتقادات دارای اصل جهاد و اصل خدامحوری است که دفاع و شهادت از مهم ترین مولفه های اصل جهاد و فرماندهی خداست و مقصدالهی از مهم ترین مولفه های اصل خدامحوری محسوب می شود.

ضرورت جهاد دفاعی، ضرورت جهادابتدایی، ضرورت دفاع ازخود، ضرورت دفاع ازاسلام، بالاتر بودن دفاع ازحج، مجاهده در راه خدا، شهادت طلبی جوانان، خانواده شهدا، اهمیت مقام شهید از مهم ترین شاخصه های اصل جهاد محسوب می شود.

ابلاغ حکم خدا و تزکیه نفس توسط انبیاء، بیداری ملت ها، تشکیل جامعه توحیدی، حمایت الهی، انبیاء وهدایت بشر، همسانی سیاست و دیانت، نفی مادیگرایی و… از مهم ترین شاخصه های اصل خدامحوری است.

مبانی عقلانی دارای اصل بصیرت وهوشیاری است که از مهم ترین مولفه های آن می توان به تشخیص حق از باطل و آمادگی اشاره کرد. جلوگیری از انحراف، دفاع ازاسلام، انتخاب راه مستقیم، دفاع ازمستضعفان، بیداری امت، استقامت امت و آماده باش امت از مهم ترین شاخصه های اصل بصیرت و هوشیاری محسوب می شود.

مبانی زیست محیطی دارای اصل تشکیل حکومت، اصل خودباوری، اصل مردمی بودن و اصل قدرت بازدارندگی است. سازمان دهی دولت و حکومت اسلامی از مهم ترین مولفه های اصل تشکیل حکومت محسوب می شوند.

خودشناسی و پرهیز ازحب دنیا از مهم ترین مولفه های اصل خودباوری به حساب می آیند و نهادسازی، وحدت، حضور اقشار مردم و رهبری امام از مهم ترین مولفه های اصل مردمی بودن می باشند و همچنین قدرت نرم، رشد وتعالی و دشمن شناسی امام از مهم ترین مولفه های اصل قدرت بازدارندگی محسوب می شود.

از مهم ترین شاخصه های اصل تشکیل حکومت می توان به ممهز بودن اسلام به نظام اجتماعی، ضرورت تامین مخارج، حکومت عدل اسلامی، پیروی از ولایت فقیه، قانون گرایی اجتماعی و تبعیت از ولی امر مسلمین اشاره کرد.

استقلال، دو بُعدی بودن انسان، انسان سازی قرآن و… از مهم ترین شاخصه های اصل خودباوری محسوب می شوند وگروه‌های مردم: نهاد‌های اجتماعی، نقش فرد درجامعه، مشارکت اجتماعی، حضور مردم درنهادهای انقلابی، اخوت، امت اسلام، برادری، نظم، همدردی، یدالله مع جماعه، حذف نژادپرستی وقوم گرایی، وحدت شیعه وسنی (هفته وحدت)، وحدت اقوام، وحدت حوزه و دانشگاه، وحدت اقشارمردم، وحدت دانشگاهیان و روحانیون، رهبری خدا محور، رهبری کریمانه، رهبری خادمانه و رهبری بصیر از مهم ترین شاخصه های اصل مردمی بودن به حساب می آیند.

تعلیمات قدرت نرم، واجب بودن دفاع، شناخت دشمن، تربیت انسان، اهمیت انسان، شناخت انسان، سعادت وکمال انسان، غایت انسان، کمال مطلق است، شناخت توطئه‌های دشمن، دیده بانی و خنثی کردن توطئه‌ها از مهم ترین شاخصه های اصل قدرت بازدارندگی محسوب می شود.

اندیشه دفاعی حضرت امام خمینی (ره) با چهار مبنای هستی شناسی، اعتقادات، عقلانی و زیست اجتماعی بررسی شد. اولین و اصلی ترین این مبناها، مبنای هستی شناسی است؛ زیرا خدا باوری، و اجرای قوانین الهی از اصلی ترین اصول و عوامل مکتب امام خمینی (ره) محسوب می شوند که هر کدام از آن‌ها بخشی از مبانی فکری- اعتقادی انقلاب بزرگ اسلامی ایران را تشکیل می‌دهند. مبنای دیگر اندیشه دفاعی امام (ره) درحوزه انسان شناسی، مبنای اعتقادات است. دغدغه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران در زمینه اعتقادات، کم نظیر است، به گونه ای که بخش بسیاری از آثار ایشان به انسان و ابعاد وجودی آن اختصاص دارد و در هر فرصتی، ابعاد وجودی انسان و لزوم خودسازی، مخصوصاً در جوانی را تذکر می دادند و در کتاب‌هایی چون «آداب الصلوة»، «سر الصلوة»، «تفسیر سوره حَمد» و «چهل حدیث» نکته‌های بسیاری را درباره شناخت نفس و نحوه تربیت آن بیان می‌کند. دیگر مبنای تحلیل اندیشه امام (ره)، مبنای عقلانی و زیست اجتماعی است. در زمینه زیست اجتماعی و دفاع از دستاوردهای انقلاب اسلامی، حضرت امام (ره) به نهادسازی و حضور مردم در این نهادها همت گماشتند. بی دلیل نیست که در بحبوحه جنگ و دفاع مقدس امام (ره) می‌فرمودند: اگر سپاه نبود کشورهم نبود! و همچنین فرمودند: ای کاش من هم یک پاسدار بودم! بنابراین، جامعه‏شناسی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران در یک نظام مُنسجم، جامع و در طول هستی‏شناسی ایشان قابل تفسیر است. به همین سبب در هستی‏شناسی امام (ره)، انبیاء (علیهم السلام) و ائمه معصومین (علیهم‏السلام) فرستادگان خداوند برای هدایت تمامی افراد جامعه هستند و همچنین تدبیر دفاعی جامعه نیز مرتبط با آنان است؛ زیرا: سیاست این است که جامعه را هدایت کند، تمام مصالح جامعه را در نظر بگیرد و تمام ابعاد انسان و جامعه را در نظر بگیرد و اینها را هدایت کند به طرف آن چیزی که صلاحشان هست، صلاح ملت هست، صلاح افراد هست و این مختص به اَنبیاست. دیگران این سیاست را نمی‏توانند اداره کنند. پس از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (علیهم السلام) این وظیفه برعهده ولایت فقیه است که مجتهدی جامع الشرایط و عادل است تاپس از تشکیل حکومت، اندیشه دفاعی آن را بیان کند. امام خمینی (ره) درکتاب کاشف الغطاء و کتاب ولایت فقیه ضمن تبیین ضرورت تشکیل حکومت اسلامی، بر دفاع همه جانبه از آن تاکید می‌فرمایند تا آنجا که دفاع از جامعه اسلامی را بالاتر از احکامی چون حج می‌دانند. بر همین اساس یکی دیگر از رویکرهای تحلیل راهبرد دفاعی امام (ره)، مبنای زیست اجتماعی بود که متناسب با هر کدام از مبناها، اصول و مبانی و مولفه‌ها و شاخصه‌هایی ذکر شد.

 

تهیه و تنظیم: حمید صادقی

 

متن کامل پژوهشی در دفتر مکتب و اندیشه دفاعی – امنیتی دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی موجود است. برای آشنایی بیشتر به این دفتر مراجعه شود.

اهم منابع و مآخذ:

1. قرآن مجید
2. صحیفه امام خمینی (ره)
3. اصغری، محمود(۱۳۸۸)، «کنکاشی دراندیشه دفاعی امام خمینی (ره)»، درنشریه اندیشه، سال پانزدهم‌، شماره ۲، خردادوتیر ۱۳۸۸
4. حق شناس و همکاران (۱۳۸۳)، فرهنگ معاصر هزار انگلیسی -فارسی، تهران: معاصر
5. خوانساری، محمد (۱۳۶۳)، منطق صوری، تهران، آگاه، ۱۳۶۳
6. دهخدا، فرهنگ لغت، ۱۳۴۱
7. ساروخانی، باقر (۱۳۷۰)، دایرة العارف علوم اجتماعی، تهران: انتشارات کیهان
8. سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح (۱۳۷۷) سیری در اندیشه‌های دفاعی امام خمینی، مقالات و سخنرانی‌ها، سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، چاپ اول.
9. شریعتی، علی (۱۳۵۷)، امت وامامت، تهران: حسینیه ارشاد
10. شعبانی، حسین (۱۳۸۲)، مقدمات برنامه ریزی آموزشی، تهران: رشد
11. طریحی، فخر الدین، (۱۳۷۵)، مجمع البحرین، محقّق: سید احمد حسینی، مرتضوی، تهران، چاپ سوم
12. کاشف الغطاء، موسوی (۱۳۵۶)، نامه‌ای از امام موسوی، بی جا
13. کرلینجر، فرد.ان (۱۳۷۴)، مبانی پژوهش درعلوم رفتاری، جلداول، چاپ اول، مترجم دکترحسن پاشاشریفی ودکترجعفرنجفی زند، تهران: موسسه انتشارات آوای نور.
14. معین، محمد (۱۳۵۳)، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر.
15. و...