اندیشه دفاعی- امنیتی حضرت امام خمینی(ره) از بُعد سیاسی ؛ (در یک نگاه)

متن حاضر خلاصه طرح پژوهشی تحت عنوان «بررسی و تدوین اندیشه دفاعی- امنیتی حضرت امام خمینی (ره) از بُعد سیاسی» است که در سال ۱۳۹۵ با راهنمایی سرتیپ دوم پاسدار دکتر فرزندی توسط آقای محمدمهدی عباسی (کسر خدمت) انجام شده است.

در تاریخ اسلام و ایران حضرت امام خمینی (ره) از بزرگترین عالمان و اندیشمندان دینی محسوب می شود که بیشترین اهتمام ایشان، درک شرایط سیاسی زمانه (با تمام پیچیدگی ها، گستردگی ها و…) و تلاش مجاهدانه برای حفظ و تحقق آرمانها، اهداف و… اسلامی بود.

با توجه به اینکه بازتاب اندیشه نورانی حضرت امام خمینی (ره) روشنی بخش آینده تاریخ بشریت است و یکی از رسالت های مهم، تبیین مبانی و اصول علمی و نظری اندیشه ایشان و پدیدار ساختن درون مایه‌های علمی و فرهنگی انقلاب اسلامی در پرتو اندیشه‌های ایشان برای نسل آینده و جهانیان است، بر این اساس، اندیشه دفاعی- امنیتی امام خمینی (ره) از بُعد سیاسی بررسی می‌شود.

اندیشه دفاعی: اندیشه دفاعی عبارت است از اندیشه درباره حفظ جان، مال، آبرو و حفظ داشته های ارزشی نزد اشخاص، گروه ها و جامعه.

اندیشه دفاعی امام خمینی (ره): بخشی از اندیشه فقهی- سیاسی حضرت امام (ره) محسوب می شود که در زمینه دفاع از اسلام و مُسلمانان در برابر تهدیدات و بحرانهای گوناگون و حفظ جان، مال، آبرو و داشته های ارزشی آنان در قالب سخنان، پیامها و فتاوی از سوی ایشان مطرح شده است. به عبارتی دیگر، دیدگاه های دفاعی حضرت امام (ره) در مسائل سیاسی، دربردارنده ابعاد ملی، جهان اسلام و جهانی است. دفاع به خودی خود هدف نیست؛ بلکه به منظور نیل به هدف یا اهدافی خاص صورت می پذیرد. انقلاب اسلامی نیز که آرمان ها و اهداف والایی را در ابعاد مختلف، بویژه بُعد سیاسی، پیگیری می کند، از این قاعده مستثنی نیست. در دیدگاه امام خمینی (ره) که بر گرفته از آموزه های دینی است، دفاع: واکنش مشروع انسان برای تضمین حیات مادی و معنوی و همچنین حفظ کرامت و شرافت انسانی در برابر عوامل مهاجم است که تکلیفی است واجب و الهی.

امنیت: امنیت عبارت از حفاظت در برابر خطر (امنیت عینی)، احساس ایمنی (امنیت ذهنی) و رهایی از تردید (اعتماد به دریافت‌های شخصی) است. کلمه امنیت ریشه در واژه «امن» از زبان عربی دارد و به معنی در امان و آسایش بودن، مصونیت از خطر و ترس و آرامش خاطر می‏باشد. واژه "امن" یعنی بی‏گزند، بی‏آسیب و دارای آرامش. امنیت نیز به معنای بی‏گزندی و بی‏آسیبی است یا حالتی که در آن گزند و خطر و آسیب راه ندارد و آرامش در آن برقرار است. بنابراین امنیت سیاسی، فرهنگی و اقتصادی زمانی برقرار خواهد بود که افراد جامعه از جانب کلیه تهدیدات فیزیکی، روحی و… مصونیت داشته باشند. انجام هیچ کاری بدون وجود امنیت متصوّر نیست. در نبود امنیت نه عدالت تحقق می‌یابد و نه آزادی.

اندیشه امنیتی: اندیشه امنیتی عبارت است از تفکر درباره از بین بُردن عوامل تهدید کننده آسایش و آرامش افراد و گروه ها در جامعه.

اندیشه سیاسی: اندیشه سیاسی پاسخی است مُنسجم، منظم، هدفمند و قابل دسترس برای سامان دادن به زندگی سیاسی انسان. به عبارت دیگر اندیشه سیاسی مجموعه‌ای از آراء و عقاید است که به شیوه‌ای عقلانی، منطقی و مُستدل (فراتر از آراء و ترجیحات شخصی)، درباره چگونگی سازمان دادن به زندگی سیاسی مطرح می‌گردد، که می‌تواند توصیفی یا تبیینی باشد. هدف اندیشه سیاسی نه فقط توضیح علمی، که تغییر واقعیت همراه با سرزنش یا تأیید اخلاقی است. در واقع هدف اندیشه سیاسی یافتن راه‌هایی برای کارآمدی حوزه سیاسی و اداره بهتر جامعه است. اندیشه سیاسی اگر براساس مبانی فلسفی مطرح شود، فلسفه سیاسی خوانده می‌شود و اگر برپایه مبانی فقهی یا کلامی مطرح شود، "فقه سیاسی" یا "کلام سیاسی" است.

اندیشه سیاسی امام خمینی (ره): اندیشه سیاسی تلاش هدفمند عقلی یا ذهنی برای تعریف، تبیین و تحلیل امور سیاسی در قالبی مُنسجم، موجّه، ارزشمن د و دارای چارچوب است. از این رو اندیشمند سیاسی کسی است که بتواند درباره آراء و عقاید خود به گونه‌ای عقلانی و منطقی استدلال کند؛ تاجایی که اندیشه‌های او، دیگر آراء و ترجیحات شخصی به شمار نرود. بنابراین با توجه به تعریف فوق می توان اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) را اینگونه تعریف کرد: کوشش های هدفمند عقلانی امام خمینی (ره) برای تعیین، تعریف، تحلیل، تبیین و بررسی اُمورات سیاسی در حیات خود بخصوص در دوران رهبری و هدایت جمهوری اسلامی ایران، که در نوع خود در قالبی مُنسجم، ارزشمند، مبنا دار و دارای چارچوب بیان شده است. سیاست در نگاه امام خمینی (ره) به مفهوم مصطلح و رایج آن، یعنی علم قدرت و به معنای حیله، مکر، فرصت طلبی، نیرنگ بازی و بهره گیری از هر نوع وسیله ای برای رسیدن به هدف نیست بلکه سیاست از منظر امام خمینی (ره) دارای شأن دینی است. «سیاست به معنای حقیقی آن عبارت است از: مدیریت، توجیه و تنظیم حیات انسانها در مسیر حیات معقول. با توجه به این تعریف، سیاست همان پدیده مقدّس است که اگر بطور صحیح اجرا شود، با ارزش ترین یا دست کم یکی از با ارزش ترین تکاپوهای انسانی است. این فعل ارزشمند هدف بعثت انبیاء الهی و عالی ترین تلاشی است که یک انسان دارای شرایط می تواند داشته باشد. این همان عبادت ارزشی است که در اسلام به منزله واجب کفایی مقرّر شده و در صورت انحصار اشخاص برازنده و شایسته برای اجرای وظیفة سیاست در یک یا چند انسان، برای آنان واجب عینی است.» (جعفری، ۱۳۸۹: ۴۰)

اندیشه دفاعی- امنیتی: اندیشه دفاعی- امنیتی یک اصطلاح ترکیبی است که با توجه به هر یک از عناصر این ترکیب می‌توان آن را اینگونه تعریف کرد: اندیشه درباره حفظ داشته های ارزشی و فرهنگ غالب جامعه در برابر عوامل تهدید کننده آن و تأمین آسایش، آرامش، سعادت و امنیت خارجی و معنوی برای تمامی افراد جامعه.

اندیشه دفاعی- امنیتی امام خمینی (ره): عبارت است از راهکارها، تدابیر و تفکرات دفاعی- امنیتی امام خمینی (ره) که برگرفته از قرآن، سنت پیامبر (ص)، سیره ائمه اطهار (علیهم السلام) و صاحبنظران و مُتفکرین مسلمان است برای مقابله با عوامل تهدید کننده ضروریات پنجگانه مسلمانان (دین، نفس، عقل، نسل و مال) و حفظ ارزش های دینی و اسلامی.

مبانی و اصول اندیشه دفاعی- امنیتی امام خمینی (ره) از بُعد سیاسی:

مبنای «هستی شناسی و اعتقادی» دارای اصول رابطه خالق با هستی، هدفداری آفرینش می باشد. مؤلفه ها و شاخصه های هستی شناسی و اعتقادی اندیشه دفاعی و امنیتی امام خمینی (ره) از بُعد سیاسی به پنج مولفه اصلی ولایت فقیه، عاشورا و نهضت امام حسین (ع)، مهدویت، جهاد و ایمان قابل تقسیم بندی هستند. مهمترین شاخصه های ولایت فقیه به عنوان یکی از مهمترین ارکان اندیشه امام خمینی (ره) عبارتند از: حفظ کیان اسلام، تحقق عدالت و قسط در جامعه، رعایت و تحقق مصالح عمومی، اجرای احکام شرعی و قوانین الهی، تعلیم، تربیت و ارشاد مردم و تأمین امنیت عمومی و رفاه نسبی و… همچنین در رابطه با نقش عاشورا و نهضت امام حسین (ع) در اندیشه امام خمینی (ره) می توان گفت نفی اندیشه جدایی دین از سیاست، امر به معروف و نهی از منکر، حاکمیت اسلام، حفاظت از اندیشه اسلامی، درس شجاعت، ادای تکلیف در هر صورت و غلبه حق بر باطل و… از مهمترین شاخصه های آن محسوب می شوند. همچنین تفکر مهدویت بعنوان یکی دیگر از مؤلفه هاست که مهمترین شاخصه های آن، تلاش در جهت زمینه سازی برای ظهور، ترویج گفتمان مهدویت، تشکیل حکومت و دفاع و در نهایت برپا کردن عدالت و اِحیاء دین و … می باشد. جهاد بعنوان یکی دیگر از مؤلفه ها ی اندیشه دفاعی - امنیتی امام خمینی (ره) از بُعد سیاسی می باشد که شاخصه‌های آن: دفاعی بودن جهاد، کمال و برتری جهاد، قداست و معنویت جهاد، الهی بودن جهاد و مبارزه فی سبیل الله، جهاد و راه رسیدن به شهادت، جهاد و رهانیدن انسانها از عقاید باطل و جهاد باعث عزت مُسلمین است. از دیگر مؤلفه ها می توان به ایمان اشاره کرد که مهمترین شاخصه های آن توحید و دعوت به خدا، فدا شدن در راه اسلام (تضحیه)، نفی طاغوت و عمل صالح و… می باشند.

مبنای «انسان شناسی» دارای اصول هستی برای انسان، انسان برای رسیدن به خدا، انسان بر عشق الهی سرشته شده است، در آزمایش قرار گرفتن انسان و… می باشد که چهار مؤلفه محوری آن وحدت، استکبارستیزی، بسیج عمومی و قانونمداری است. اهم شاخصه ها ی وحدت؛ اعتصام به ایده آل مطلق و واحد (حبل الله) و خداباوری، مصلحت عمومی باوری، باور به مکتب یا مکتب‌باوری و تکلیف باوری و تقدس وحدت و… می باشد. از دیگر مؤلفه‌ها می توان به استکبارستیزی اشاره کرد که الهی بودن، سازش ناپذیری، دائمی بودن، تهاجمی بودن، تکلیف گرایی و شکست ناپذیری، مبارزه بر دوش مستضعفین و توده‌های ملت، مبارزه با تمام قوا و مبارزه تا نابودی کامل از شاخص های آن محسوب می شود. بسیج عمومی از دیگر مؤلفه هاست که شاخصه‌های آن اهل اخلاص در عمل، مقابله با استکبار، اطاعت از ولی فقیه، غیرت دینی، شجاعت و شهامت، تلاش در جهت تحقق امنیت فکری جامعه، بازدارندگی همه جانبه، پویایی و نوآوری مداوم و… می باشند. قانونمداری از دیگر مؤلفه هاست که پایبند بودن به قوانین قرآن، قانونمداری رمز پیروزی و برابری همه در برابر قانون و… از شاخصه های آن محسوب می شوند.

مبنای ««جامعه شناختی» دارای اصول تقابل حق و باطل (دوقطبی شدن)، پیروزی حق بر باطل می باشد. حکومت اسلامی از مهم ترین مؤلفه هاست که از مهم ترین شاخصه ها ی آن می توان به محور بودن، عدالت محور بودن، آزادی محور بودن، دشمن‌شناسی، نفی ظلم و ظلم پذیری، نه شرقی، نه غربی (عدم تاثیر پذیری از شرق و غرب)، حمایت از مستضعفان و جنبش‌های آزادی بخش، حمایت و دفاع از مسلمانان و عدم مداخله در امور داخلی کشورها و احترام متقابل و… اشاره کرد. همچنین جمهوریت و مردم سالاری از مهم ترین مؤلفه هاست که مشارکت سیاسی مردم، مشارکت سیاسی و امنیت، مشروعیت نظام، کاهش آسیب پذیری داخلی و همبستگی دولت و ملت و… از مهم ترین شاخصه های آن می باشند. همچنین دانشگاه از مهم ترین مؤلفه هاست که تربیت نیروی انسانی، تهذیب در تعلیم، خودباوری، آرمان خواهی و عدالت طلبی، استقلال فکری، کارآمدی، جهت گیری صحیح علوم و علوم انسانی، وحدت حوزه و دانشگاه و در نهایت حفظ و تداوم انقلاب اسلامی و.... از مهم ترین شاخصه های آن محسوب می شوند. همچنین عدالت و برابری از دیگر مؤلفه هاست که شاخصه های آن معیار و مبنا بودن عدل و قِسط، فراگیری و گستردگی (شُمول)، عدالت و قسط غایت انسان و جامعه، عدالت: وظیفه، تکلیف، مسئولیت، عدالت زمینه ساز توسعه معنوی و ایجاد محیط اَمن، عدالت صفتی الهی است و احکام اسلام مبتنی بر آن می باشند.

در یک جمع بندی کلی می توان گفت با مُداقه در مفاهیم دفاعی می توان نتیجه گرفت که پدیده "دفاع" یک راهبرد داخلی برای مواجهه و تقابل با انواع تهدیدات می باشد و دفاع در دین اسلام، آمیخته و مشتق شده از مفهوم جهاد است و می‌توان بیان کرد جهاد و جنگ در اسلام، محوریت تدافعی دارد و به معنای تجاوز و تهاجم نیست. لذا با توجه به آیات قرآن کریم و تحلیل احادیث و روایات می توان نتیجه گرفت کسانی که در راه خدا و برپایی دین خدا، جهاد و از دین وی دفاع و پشتیبانی کنند، خداوند یار و یاور آنان خواهد بود که در دنیا و آخرت اجری عظیم برای آنان معین فرموده است. با بررسی اندیشه دفاعی امام خمینی (ره) از بُعد سیاسی می توان گفت: دفاع در اندیشه امام خمینی (ره) ماهیّت الهی و انسانی دارد. بنابراین این اندیشه که مُنتج از آموزه های دینی است، دفاع را واکنش مشروع انسان برای حِراست از شرافت و کرامت انسانی در برابر عوامل مهاجم، امری واجب و الهی می داند. از سوی دیگر اساس اندیشه دفاع جمعی در تفکر امام خمینی (ره) را باید در سرنوشت مشترک مُسلمین پیگیری کرد، لذا دفاع در اندیشه امام خمینی (ره) منحصر به حدود مرزی نیست و در بر گیرنده امنیت و آرامش تمامی مسلمانان جهان است.

امام خمینی (ره) امنیت را یک نعمت عظیم الهی می دانند و در موارد متعددی از آن یاد و به تبیین نقش آن می پردازند. ایشان تحقق امنیت را در پرتو ولایت نورانی الهی و امامان معصوم (علیهم السلام) بیان می فرمایند. اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) متأثر از ابعاد مختلف اندیشه ایشان در حوزه های عرفانی، فقهی، فلسفی، کلامی و… است. لذا اندیشه امام (ره) جامع، نظام مند، منطقی و استدلالی است و اجزای آن نیز با ارتباطی منظومه ای و پیوسته به یکدیگر متصل و مرتبط هستند. همچنین باید گفت که اندیشه دفاعی- امنیتی امام خمینی (ره) از بُعد سیاسی، منبعث و برخاسته از بنیان ها، اصول و آموزه های اسلامی و الهی است و در راستای سعادت دنیوی، اُخروی و بهبود وضع مادی و تعالی معنوی انسان و جامعه و نهایتاً به منظور تقرب و خشنودی خداوند متعال است. همچنین، بین اندیشه های دفاعی، امنیتی و سیاسی امام خمینی (ره) با اصول و مبانی فکری حکمت مُتعالیه رابطه معناداری وجود دارد و تفکرات و فلسفه سیاسی ایشان، مُبتنی بر حکمت صدرایی است و آرای سیاسی متعالیه مطلوب ایشان می باشد. همچنین باید توجه داشت که حضرت امام خمینی (ره) برای سیاست ارزشی الهی و والا قائل است و طبق نظرات ایشان بین دیانت و سیاست رابطه معناداری وجود دارد و اندیشه سیاسی ایشان توانایی لازم برای پاسخگویی به مسائل روز و نوین را داراست.

تهیه و تنظیم: حمید صادقی

متن کامل پژوهشی در دفتر مکتب و اندیشه دفاعی – امنیتی دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی موجود است. برای آشنایی بیشتر به این دفتر مراجعه شود.

اهم منابع و مآخذ:

1. قرآن مجید
2. اشراق، محمد کریم، جنگ در اسلام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸
3. امام خمینی (ره)، سید روح الله، تحریر الوسیله، ج :۲، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۷۹
4. صحیفه امام خمینی (ره)
5. جعفری، محمد تقی، حکمت اصول سیاسی اسلام، چاپ چهارم، تهران: موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، ۱۳۸۹
6. رضوی، سید عباس، جهاد دفاعی از دیدگاه امام خمینی (ره)، مجموعه مقالات چهارمین گردهمایی تبیین اندیشه های دفاعی امام خمینی (ره)، سازمان عقیدتی، سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو های مسلح، تهران، ۱۳۷۶
7. سیاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین، ج :۱، تهران: اسلام، ۱۳۷۵
8. و...