اندیشه دفاعی - امنیتی
آسیب‌ها و عوامل چالش‌آفرین هویت ملی، قومی و دینی در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران؛ (در یک نگاه)
دکتر عباسعلی فرزندی
متن حاضر خلاصه طرح پژوهشی تحت عنوان «بررسی آسیب‌ها و عوامل چالش‌آفرین هویت ملی، قومی و دینی در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران» است که در سال ۱۳۹۳ با راهنمایی سرتیپ دوم پاسدار دکتر فرزندی توسط آقای سجاد پورباغبان (جایگزین خدمت) انجام شده است.
هویت از مهم ترین مقوله هایی است که همواره مورد توجه افراد جامعه قرار گرفته است. هویت قومی و تشدید و برجستگی آن، یکی از مسایل اجتماعی مهم کشورهای چند قومیتی محسوب می شود. اهمیت این مساله، بویژه در کشورهای درحال توسعه بیشتر است. در این کشورها تشدید هویت قومی می تواند اثرات مخربی در سرنوشت آنها بگذارد. عمده تأثیر قومی و هویت قومی در چنین کشورهایی بصورت کلان است. اما این مساله در سطح خرد نیز می تواند موجب بروز آسیب هایی برای افراد شود. به عنوان مثال در سطح کلان هویت قومی با تأثیر گذاری بر هویت ملی، می تواند اساس یک کشور را به خطر بیاندازد. در سطح خرد نیز تشدید هویت قومی با تأثیر گذاشتن بر مناسبات زندگی افرادی که بنا به دلایلی در کنار یکدیگر زندگی می کنند، می تواند مشکلات خاصی را به وجود آورد. (لهسائی زاده و همکاران،۱۳۸۸، ص ۴۶) در همین راستا باید آثار منفی قومیت گرایی را با ایجاد، تقویت و تثبیت امنیت ملی خنثی و بی اثر کرد.
امنیت ملی شامل تعقیب روانی و مادی ایمنی است و اصولاً جزء مسئولیتهای حکومتهای ملی است تا از تهدیدات مستقیم ناشی ازخارج نسبت به بقای حکومت، نظام شهروندی و شیوه زندگی شهروندان خود ممانعت به عمل آورند.(ماندل، ۱۳۸۰، ص ۲۵). توجه امنیت ملی در بعد عینی به فقدان تهدیدها نسبت به ارزش ها و در بعد ذهنی به فقدان ترس از تهدید ارزشهاست (روشندل، ۱۳۷۴، ص ۱۲) در همین راستا، با عنایت به اهمیت موضوع، تهدیدات داخلی و خارجی متوجه هویت و راهبردهای مقابله با آنها بررسی می شود.
مفهوم هویت ملی: هویت ملی، مجموعه ای از گرایش ها و نگرش های مثبت نسبت به عوامل و عناصر و الگوهای هویت بخش و یکپارچه کننده در سطح یک کشور، به عنوان یک واحد سیاسی، است.(مطهری ،۱۳۷۶)
عوامل تقویت کننده هویت ملی: دولت ها - ظرفیتهای قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران - آموزش و پرورش - زبان، برنامه‌ریزی زبان - ادبیات فارسی- نقد ادبیات سیاسی قومی - ارزشهای مشترک فرهنگی و… از مهم ترین عوامل تقویت کننده هویت ملی محسوب می شوند.
عوامل تضعیف کننده هویت ملی: از مهم ترین عوامل تضعیف کننده هویت ملی می توان به ۱- وجود تعارض بین هویت ملی و هویت دینی ۲- تقویت هویتهای منطقه‌ای، قومی، مذهبی، گروهی و زبانی در مقابل هویت دینی - ملی ۳- تضعیف هویت دینی ۴- تهاجم فرهنگی بیگانه ۵- اختلال در هویت یابی دینی و ملی نسل جوان ۶- و… اشاره کرد.
راهکارهای تقویت هویت ملی: ۱. حمایت از انتشار کتب، نشریات و… در ارتباط با تقویت اتحاد ملی و معرفی مفاخر فرهنگی، علمی و تمدن ایرانی در سطح ملی و منطقه ای ۲. برخورد با نشریات و آثار آسیب زننده به وحدت ملی ۳. اختصاص بخشی از فضای نمایشگاه های کتاب، مطبوعات، و… به موضوع اتحاد ملی و تجلیل از برگزیدگان عرصه‌های مختلف فرهنگی و هنری در همایشها و جشنواره ها ۴. حمایت از رسانه های الکترونیکی (سایت، وبلاگ و…) فعال در حوزه اتحاد ملی ۵. تجلیل از شخصیت‌ها، هنرمندان و فعالان عرصه فرهنگ و هنر ایرانی – اسلامی ۶. تولید و جذب آثار هنری اقوام مختلف جهت نمایش از طریق رسانه‌های مختلف ۷. حمایت از آیین‌های مختلف قومی و مذهبی ۸. و… از مهم ترین راهکارهای تقویت هویت ملی محسوب می شوند.
مفهوم هویت قومی: واژه گروه قومی در ادبیات انسان‌شناسی معمولاً به جمعیتی اطلاق می‌شود که دارای خودمختاری زیادی در بازتولید زیستی خود باشد، ارزشهای فرهنگی بنیادین مشترکی داشته باشد که درون اشکال فرهنگی با وحدت آشکاری گردهم آمده باشند و یک میدان ارتباطی و کنش متقابل بسازند، دارای یک احساس تعلق به یک واقعیت بیرونی باشند که آنها را از دیگران تفکیک کند (بارث ،۱۹۹۵)
ابعاد هویت قومی و ملی: هویت قومی همانند هویت ملی دارای شش بعد ازجمله: بعد اجتماعی، سیاسی، تاریخی، جغرافیایی، دینی و فرهنگی می باشد.
شاخص های هویت قومی: از مهم ترین شاخص های هویت قومی می توان به آداب و رسوم، فرهنگ، زبان، پوشش، هنر و… اشاره کرد.
عناصر قومیت گرایی درایران: عدم مهاجربودن اقوام ایرانی - افزوده نشدن به قومیت ها در اثرکشور گشایی - برخورداری ازمشترکات تاریخی کهن - عدم گسست وحدت ملی - شکل گیری ملت درایران قبل از ظهور ناسیونالیسم - قانون اساسی از مهم ترین عناصر قومیت گرایی درایران محسوب می شوند.
راهبردهای تقویت مثبت هویت قومی: ۱- تأکید بر قسط و عدل، نفی ستمگری، ستم کشی، سلطه گری، سلطه پذیری و تبعیض های ناروا توسط حاکمیت. ۲- تأکید بر تساوی عموم شهروندان در برابر قانون و تأمین حقوق شهروندان و امنیت قضائی عادلانه. ۳- نفی امتیازات نژادی و قومی و… از مهم ترین راهبردهای تقویت مثبت هویت قومی محسوب می شوند.
مفهوم هویت دینی: از نیازهای فطری آدمی، گرایش به عشق و پرستش است، به این معنا که انسان مستقل از هر گونه یادگیری در درون خود، تمایل به عبادت و بندگی خدا را احساس می‌کند. تجلی چنین احساس و تمایلی در اعمال و رفتار دینی آشکار می شود و به طور کلی رابطه آدمی و دین و نسبتی که با آن پیدا می‌کند، در مقوله هویت دینی قابل تبیین و توضیح است. و برخی از روانشناسان بر این باورند که هدف ایدئولوژی ایجاد تصویری در ذهن شخص است که احساس فردی و جمعی هویت را در او تقویت نماید.بدیهی است از پیامدهای تکوین هویت دینی، احساس تعهد و مسئولیت در قبال ارزش‌ها و باورهای آن مکتب می‌باشد. برخی از صاحب نظران، تعهد را به عنوان سنگ بنای هویت دینی تلقی می‌نمایند (مطهری ،۱۳۷۶).
مؤلفه ها و شاخص های هویت دینی: از مهم ترین مولفه های هویت دینی می توان به ۱- پایبندی نظری و عاطفی به مذهب (شاخصه‌ها: الف: با اهمیت تلقی کردن اسلام و ضرورت اطلاع و اعتقاد به اصول و مبانی آن از جمله: اعتقاد به خدا، معاد، پیامبر خاتم و امامان معصوم، اعتقاد به قرآن و احکام و دستورات دینی ب) احساس بیزاری و تنفر از خدشه‌دار شدن اسلام ج) علاقه‌مندی به اسلام و افتخار به آن د) باور به جایگاه والای اسلام در میان مذاهب دیگر) ۲- پایبندی عملی به مذهب (شاخصه ها: الف) عضویت و مشارکت در گروهها و برنامه‌های مذهبی ب) پایبندی به باورها و رعایت مقررات و احکام مذهبی در عمل ج) تلاش عملی برای فراگیری مذهب و آشنایی با عالمان دین) و… اشاره کرد.
ابعاد هویت دینی: بعد دینداری و نگرش به نفس (جوادی آملی ،۱۳۶۱) - بعد اجتماعی (حبیب زاده ،۱۳۸۲). - بعد تاریخی (نجارزادگان ،۱۳۸۶) و بعد فرهنگی (نراقی ،۱۳۸۶) از مهم ترین ابعاد هویت دینی محسوب می شوند.
راهبردها و راهکارهای تقویت هویت دینی: از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تقویت هویت دینی می توان به ۱- شناخت و آگاهی (مطهری ،۱۳۸۰) ۲- تبیین جامعیت دینی (نگارش ،۱۳۸۰) ۳- تبیین ارزشهای اسلامی (مدنی ،۱۳۸۶) ۴- احیای تربیت دینی (کتابی ،۱۳۸۳) ۵- ارائه الگوها (نگارش ۱۳۸۰) ۶- زدودن خرافات از چهره دین (مطهری ،۱۳۸۰) اشاره کرد.
عوامل تقویت کننده هویت دینی: مهم ترین عوامل تقویت کننده هویت دینی عبارتند از: عوامل فرهنگی «خانواده، نهادهای آموزشی، رسانه‌ها (دفتر مقام معظم رهبری ،۱۳۷۶)» عوامل اجتماعی (عدالت اجتماعی، ایجاد هماهنگی و انسجام بین نهادهای اجتماعی، فراهم آوردن ساز و کارهای ازدواج، کنترل جمعیت، تبیین و تعیین جایگاه و حقوق زنان، بهینه‌سازی مراکز تفریحی و ورزشی، برخورد قاطع و قانونی با مسأله اعتیاد و قاچاق، مهاجرت بی‌رویه روستائیان و حاشیه‌نشینی (شکیبائیان ،۱۳۸۲) - عوامل سیاسی: «ساختار سیاسی، زمامداران و سیاستمداران، احزاب و تشکل‌های سیاسی، ادارات دولتی، توزیع عادلانه قدرت، پرهیز از سیاست‌زدگی و سیاست‌زدایی» (ایمانی نائینی ،۱۳۸۶). عوامل اقتصادی: «تدوین و ترسیم راهبرد کلان اقتصادی؛ ایجاد ثبات و امنیت اقتصادی در کشور؛ هماهنگی و همسویی نهادها و مراکز تصمیم‌گیرنده؛ تقویت بخش غیردولتی و تأکید بر نقش سیاستگذاری، هدایت و نظارت دولت؛ تدوین و تصویب قوانین و مقررات مؤثر در بستر ساماندهی اقتصادی و ریشه‌کن نمودن مفاسد اقتصادی؛ شفاف‌سازی قوانین و مقررات مربوط به مقابله با مفاسد اقتصادی؛ ممانعت از تهیه و تصویب طرح‌ها، مقررات، آئین نامهها، بخش نامهها و دستورالعمل‌های تکراری و بدون پشتوانه‌ی عملی» (رواسانی ،۱۳۸۵)
عوامل تضعیف کننده هویت دینی: القای ناکارآمدی دین (سیاست، نفی جاودانگی احکام اسلامی، محدودیت قلمرو دین) - توسعه فساد (اشاعه اعتیاد، رواج بدحجابی، ترویج غنا و موسیقی مبتذل، فساد مالی مخصوصاً در بین مسئولین، ناهمگونی فرهنگی، نشر افکار ضاله و فرهنگ مبتذل، نادیده گرفتن اصل امر به معروف و نهی از منکر، رفاه طلبی و ثروت اندوزی خصوصاً بین مسئولین، جابجایی الگوها و ترویج اسلام آمریکایی) از مهم ترین عوامل تضعیف کننده هویت دینی محسوب می‌شوند.
مفهوم امنیت ملی: مقوله کلی امنیت را میتوان به احساس آزادی و رهایی از ترس یا احساس ایمنی که ناظر بر امنیت مادی و روانی است اطلاق کرد که در آن صورت موجب استقلال رأی یک ملت و دولت گشته و توانایی مقابله با دخالت بیگانگان و نیروهای خارجی را در امور داخلی خواهد داشت.
ابعاد و وجوه امنیت ملی: از مهم ترین ابعاد و وجوه امنیت ملی می توان به امنیت فردی، امنیت اجتماعی، امنیت اقتصادی، امنیت سیاسی، امنیت قضایی، امنیت فرهنگی و امنیت دفاعی مرزی و منطقه ای اشاره کرد.
مولفه های استقرار امنیت ملی: مولفه های استقرار امنیت ملی عبارتند از: الف) مؤلفه های درونی: وفاق و همگرایی ملی (صحیفه امام، ج ۱۷، ص ۴۳۵) – ولایت‌مداری (بیانات مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، ۲۳ / ۲ / ۷۹) - مشارکت عمومی (صحیفه امام، ج ۱۹، ص ۵۴) - ساماندهی اقتصادی.(کافی، ج ۵، ص ۷۳، حدیث ۳) - اقتدار نظامی و دفاعی (نهج البلاغه، نامه ۵۳، علی دشتی، ص ۴۰۸) - قانونگذاری و قانون مداری (بیانات مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، ۲۵ / ۹ / ۸۲) - گسترش و تعمیق معارف دینی (صحیفه امام، ج ۱۷، ص ۱۲۰) و جنبش نرم افزاری و تولید علم (بیانات مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، ۳ / ۷ / ۸۱) ب) مولفه های منطقه ای: همگرایی جهان اسلام بر محور مشترکات در سایه احترام متقابل و همزیستی مسالمت آمیز برای تثبیت آرامش و دفع تجاوزات دشمن (صحیفه امام، ج ۱۸، ص ۴۸۳ -.(پیام مقام معظم رهبری (مدظله العالی) به مسلمانان جهان، ۲۷ / ۷ / ۷۰) - تشکیل جبهه متحد اسلامی در برابر پیمان های مشترک نظامی، اقتصادی و سیاسی غرب و نظام.(صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۹۱ - پیام مقام معظم رهبری (مدظله العالی) به حجاج بیت الله الحرام، ۱۸ / ۳ / ۷۱) - حمایت آموزشی، تربیتی، فرهنگی و سیاسی اقتصادی از نهضت های آزادیبخش و تقویت بیداری اسلامی برای بازدارندگی از روش های ناجوانمردانه تهاجمات سیاسی و نظامی استکبار جهانی، صهیونیسم بین الملل و استعمار فرانو (صیحفه امام، ج ۲۱، ص ۹۱ – ۹۲ - بیانات مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در دیدار با نلسون ماندلا، ۱ / ۵ / ۱۳۷۱)
انواع قومیت ها: انواع قومیت ها در ایران ۱- قوم آذری ۲- قوم کرد ۳- قوم عرب ۴- قوم بلوچ ۵- ترکمن ۶- قوم لر و… میباشند.
رابطه مفهومی ملیت با قومیت: به مجموعه افرادی که در هر منطقه دارای اشتراک زبان (گویشها و لهجه های مختلف)، شیوه لباس پوشیدن و فرهنگ خاص منطقه ای هستند قومیت گفته می شود. قومیت های مختلف که دارای پیشینه نژادی یکسان باشند تشکیل ملت را میدهند. پس گویش خاص هر منطقه، شیوه لباس پوشیدن، آداب و رسوم همگی نشان از اشتراک قومیت آن منطقه دارد (دفتر طرح و بررسیهای استرتژیک ،۱۳۷۹)
در نهایت می توان گفت مهم ترین راهبردها و راهکارهای مقابله با قومیت گریزی اقوام و تاثیرگذاری بر امنیت ملی در کشور عبارتند از: ۱- تاکید بر آرمانها و اهداف انقلاب اسلامی و حفظ و ترویج ارزشهای اسلامی ۲- تبیین منویات امام خمینی (ره) و امام خامنه ای (مدظله العالی) مبنی بر ضرورت وحدت، همدلی و همگرایی ۳- تقویت عوامل تشکیل دهنده هویت ملی در برابر هویتهای قومی و محلی ۴- تاکید برمواریث فرهنگی باپیشینه مشارکت همزیستی دائمی اقوام ودخالت تاریخی اقوام درحاکمیت ۵- تاکید برزبان فارسی (به گونه ای که از کاربرد دیگر زبانها و گویشها جلوگیری نشود) ۶- تاکید بر توسعه همه جانبه در کل کشور و ایجاد و پیگیریهای طرحهای عمرانی و.. در مناطق قومیت نشین ۷- کاهش محرومیت هادرمناطق قومی ۸- مقابله جدی با جریانهای قومی واگرا و سیاستهای مداخله جویانه بیگانگان وسوء استفاده از اقوام (در سطح کلان) ۹- برنامه ریزی جهت تقویت وفاق اجتماعی به عنوان یک هدف کلان و محقق شدن فرموده مقام معظم رهبری (مدظله العالی) مبنی براتحاد ملی ۱۰- حفظ استقلال نسبی خرده فرهنگها و حتی اصالت دادن به آنها و در عین حال برقراری اتصال و ارتباط بین اقوام از طریق تقویت و برجسته کردن نقاط مشترک بین اقوام و غیر اقوام (ارزش، عرف و…) (مختارزاده ،۱۳۸۳)
تهیه و تنظیم: حمید صادقی
متن کامل پژوهشی در دفتر مکتب و اندیشه دفاعی – امنیتی دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی موجود است. برای آشنایی بیشتر به این دفتر مراجعه شود.
اهم منابع و مآخذ:
- صحیفه امام (ره)
- بیانات مقام معظم رهبری (مدظله العالی)
- ابن خلدون، عبد الرحمن (۱۳۵۷). مقدمۀ ابن خلدون، تهران: امیر کبیر
- ایمانی نائینی، محمد (۱۳۸۶). جایگاه و نقش تعلیم و تربیت در تحقق هویت ملی، تهران: سوره مهر
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۶۱). علوم انسانی: اسلام وانقلاب فرهنگی، تهران، جهاد دانشگاه
- حبیب زاده، رحیم (۱۳۸۲). بررسی انواع دینداری در بین دانشجویان دانشگاه تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد
- دفتر طرح و بررسیهای استرتژیک (۱۳۷۹). سیاستهای قومی، تهران، بررسیهای استراتژیک
- رواسانی، شاپور (۱۳۸۰). زمینه های اجتماعی هویت ملی، تهران: شابک
- روشندل، جلیل (۱۳۷۴). امنیت ملی و نظام بین المللی، تهران، سمت
- لهسائی زاده، عبدالعلی و دیگران، بررسی عوامل داخلی مؤثر بر هویت قومی و هویت ملی در میان اعراب شهرستان اهواز، جامعه شناسی کاربردی، سال بیستم، شماره پپاپی ۳۳، شماره ۱، بهار ۱۳۸۸
- ماندل، رابرت (۱۳۸۰). چهره متغییر امنیت ملی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی
- مختارزاده، حسین (۱۳۸۳). ابعاد امنیتی قومیت در ایران، تهران، نشریه سیاسی، فرهنگی اجتماعی، تیرماه، شماره ۹
- مدنی، آزاده (۱۳۸۶). آسیب شناسی تربیت دینی، فصلنامه کتاب نقد، شماره ۴۲، تهران، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی
- مطهری، مرتضی (۱۳۷۲). جامعه و تاریخ، تهران: صدرا
- مطهری، مرتضی (۱۳۸۰)،پ یرامون انقلاب اسلامی، تهران: صدرا
- نراقی، علامه مولی مهدی (۱۳۸۴). علم اخلاق اسلامی، ترجمه: سید جلا الدین مجتبوی، تهران: حکمت
- نگارش، حمید (۱۳۸۰)، هویت دینی و انقطاع فرهنگی، قم: نمایندگی ولی فقیه در سپاه راه‌های تقویت باورهای دینی
- و...
نظر شما :