« ابعاد و سطوح اندیشه »؛

‌‌‌‌‌‌‌«ابعاد و سطوح اندیشه»؛

تفکر و اندیشه یکی از موضوعات مهم و محوری در دین اسلام است. خداوند متعال در آیاتی از قرآن مجید به تفکر، اندیشه، تعقل، تدبر و… اشاره فرموده اند.

خداوند متعال در سوره آل عمران، آیه ۱۹۰ می فرمایند:

إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ: قطعاً در آفرینش آسمان ها و زمین و اختلاف شب و روز، نشانه هایی برای خردمندان است.

خداوند متعال همچنین در سوره نحل، آیه ۴۴ می فرمایند:

بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ:

(ما هر رسولی را) با معجزات و کتب و آیات وحی فرستادیم و بر تو این ذکر (یعنی قرآن) را نازل کردیم تا برای مردم آنچه را که به آنان فرستاده شده بیان کنی و برای آنکه عقل و فکرت کار بندند.

این آیات تنها نمونه هایی از توجه ویژه قرآن مجید به اندیشه، تعقل و تدبر است.

حضرت امام علی (ع) در حکمت ۱۱۳ نهج البلاغه می فرمایند:

وَ لَا عِلْمَ کَالتَّفَکُّرِ: دانشی (علمی) چون اندیشیدن نیست.

اندیشه دارای ابعاد گوناگونی است که مهم ترین آنها به شرح زیر است:

• اندیشه دفاعی

اندیشۀ دفاعی، تفکری است که به گونه‌ای قاعده‌مند و توأم با انسجام درون گفتمانی، به بررسی مسئله بقای مادی و معنوی یک جامعه پرداخته تا آن را در برابر خطرها و تهدیدهای نظامی خارجی ایمن نماید و در جهت حصول به امنیت و تأمین منافع آن، به چاره‌جویی بپردازد. با این تعاریف، می‌توان بر این ادعا بود که اندیشۀ دفاعی و نظامی، ارتباطی وثیق و غیر قابل انکار با اندیشۀ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر جامعه دارد. (جمشیدی، مبانی اندیشۀ نظامی در اسلام، ص ۳۵ و ۳۶) اندیشۀ دفاعی دارای سه عنصر مبانی نظری و عقیدتی، تفکرات و تجارب نظامی و دفاعی و تحولات سیاسی و نظامی می‌باشد. بر این اساس، هیچ ملتی را نمی‌توان یافت که دارای اندیشۀ دفاعی نباشد، بدیهی است که اندیشۀ دفاعی مانند اندیشه‌ورزی در سایر حوزه‌ها در جوامع گوناگون، اشکال و ویژگی‌های خاصی دارد. تفاوت در تجربه‌های تاریخی، جغرافیا و نوع حکومت و … از جمله دلایل این تفاوت می‌باشند. یکی از دلایل اصلی تفاوت در اندیشۀ نظامی - دفاعی کشورها به تفاوت فرهنگ راهبردی بازگران بر‌می‌گردد. این اندیشه مانند هر اندیشۀ دیگری، متشکل از چند جزء است که بدون آن‌ها اندیشه‌ای شکل نمی‌گیرد، شناخت این عناصر به فهم ما نسبت به اطلاق «اندیشه» به آرا و نظر دیگران کمک شایان توجهی می‌نماید. این عناصر عبارتند از «ایده‌های بنیادین»، «اص ول» و «نظام‌مند بودگی» می‌باشند.(همان، ص ۳۶)

همچنین می‌توان برای اندیشۀ دفاعی دو تعریف عام و خاص (معرفت‌شناسانه) ارائه کرد. تعریف عام به معنای هرگونه تفکر دربارۀ امر دفاعی و تعریف خاص، به معنای «هر گونه اندیشۀ منسجم، دارای چهارچوب نظری، اصولی و مستدل و با اهمیت در مورد امور دفاعی» است. منظور از امر دفاعی نیز اموری است که به گونه‌ای با موجودیت و بقای یک سرزمین و حفظ حاکمیت ارتباط دارد.

اندیشه دفاعی، تفکری منسجم، اصولی و دارای چارچوب است که در جهت بقای مادی و معنوی نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران در مقابل خطرات و تهدیدات بالقوه و بالفعل دشمنان نظام مقدس جمهوری اسلامی پرداخته و با توسل به مؤلفه های سخت و نرم قدرت ملی و به کارگیری آنها به منظور تأمین امنیت و منافع جمهوری اسلامی بوده است.(معاونت طرح و برنامه ستاد کل نیروهای مسلح، ۱۳۹۰، ص ۱۰)

• اندیشه امنیتی

اندیشه امنیتی ( security thought ): مجموعه ای از آرا و عقایدی است که به شیوه ای عقلانی و منطقی و مستدل در باره چگونگی سازمان دادن به مقوله امنیت مطرح می‌گردد که می‌تواند توصیفی یا تبیینی باشد.

تعریف عام: به معنای هرگونه تفکر دربارۀ امور امنیتی است.

تعریف خاص: به معنای هرگونه اندیشۀ منسجم، دارای چهارچوب نظری، اصولی و مستدل و با اهمیت در مورد امور امنیتی است.(حوزه مکتب دانا، برگرفته از طرح کسر خدمت سربازی)

• اندیشه نظامی

در تعریف «اندیشۀ نظامی» می‌توان دو بیان جداگانه را مطرح کرد:

۱. تعریف عام اندیشۀ نظامی که عبارت است از هر گونه تفکر و یا تأمل دربارۀ امر و رأی نظامی.

۲. تعریف خاص یا معرفت‌شناسانه: اندیشۀ نظامی، بیانگر تفکر و اندیشه‌ورزی در حوزۀ امور نظامی است، به این معنا که هرگونه نظریه‌پردازی یا اندیشه‌ورزی در باب امور نظامی را می‌توان اندیشۀ نظامی دانست. در این‌جا آنگاه که از اندیشه و اندیشه‌ورزی سخن به میان می‌آوریم آن را به مثابۀ امری معرفتی و تاریخی یا امری که می‌تواند مقصود یا مجموعه‌ای از تفکرات است که با چند ویژگی اساسی، یعنی «برخورداری از انسجام منطقی»، «مبنا» و «چهارچوب» و همچنین «قابلیت دفاع» و حتی‌الامکان «ارزشمندی و اهمیت» برخوردار باشد و در باب، «امور نظامی»، یا به اختصار «امر نظامی» هم باشد، یعنی موضوع چنین اندیشه‌ای با خصلت نظامی بودن مشخص می‌گردد. بنابراین، اندیشۀ نظامی «مجموعۀ تفکرات منسجم، دارای مبنا، مستدل، مهم و منطقی در باب امور نظامی است.(جمشیدی، مبانی اندیشۀ نظامی در اسلام، ۱۳۸۹)

• اندیشه فرهنگی

اندیشه فرهنگی، تفکری منسجم، مستدل، اصولی و دارای چارچوب و ضابطه مند است که در جهت بقا، پویایی و استمرار انقلاب اسلامی، نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران در مقابل خطرات و تهدیدات بالقوه و بالفعل دشمنان در حوزه فرهنگی پرداخته و با توسل به مؤلفه های نرم قدرت ملی در سطح ملی، منطقه ای و بین الملل و به کارگیری آنها به منظور تأمین امنیت و منافع جمهوری اسلامی نقش آفرینی می کند و سبب نقش بر آب شدن نقشه ها، اهداف، سیاست ها و… دشمنان در حوزه فرهنگی و عزت و اقتدار فرهنگی و امنیت آفرینی در حوزه فرهنگی برای انقلاب اسلامی و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران می شود.

• اندیشه سیاسی

اندیشه سیاسی پاسخی مُنسجم، منظم، هدفمند و قابل دسترس برای سامان دادن به زندگی سیاسی انسان و چون زندگی سیاسی انسان در حال تغییر است، اندیشه سیاسی نیز متناسب با مقتضیات زمان، مکان و نیز پیش فرض ها متغیر است. به عبارت دیگر اندیشه سیاسی مجموعه‌ای از آراء و عقاید است که به شیوه‌ای عقلانی، منطقی و مُستدل (فراتر از آراء و ترجیحات شخصی)، درباره چگونگی سازمان دادن به زندگی سیاسی مطرح می‌گردد، که می‌تواند توصیفی یا تبیینی باشد. هدف اندیشه سیاسی نه فقط توضیح علمی، که تغییر واقعیت همراه با سرزنش یا تایید اخلاقی است. در واقع هدف اندیشه سیاسی یافتن راه‌هایی است برای کارآمدی حوزه سیاسی و اداره بهتر جامعه. اندیشه سیاسی اگر براساس مبنانی فلسفی مطرح گردد، فلسفه سیاسی خوانده می‌شود و اگر برپایه مبانی فقهی یا کلامی مطرح شود، "فقه سیاسی" یا "کلام سیاسی" نام می‌گیرد. (حوزه مکتب دانا،، برگرفته از طرح کسر خدمت سربازی)

• اندیشه اجتماعی

منظور از اندیشه اجتماعی، از یک سو اندیشه ای است که جامعه و مسائل اجتماعی را بحث می کند و از سوی دیگر به مجموع دیدگاه هایی اطلاق می شود که به نحوی به نهادهای اجتماعی بر می گردد. نهادهای اجتماعی که جامعه انسانی بر آنها استوار است و هر کدام عهده دار رفع نیاز معینی هستند، عبارتند از: نهاد خانواده، نهاد اقتصاد، نهاد تعلیم و تربیت، نهاد حکومت، دین.(یوسفیان، اندیشه اجتماعی در تمدن اسلامی، چکیده)

• اندیشه فقهی – حقوقی

اندیشه فقهی - حقوقی اندیشه ای دارای انسجام و چارچوب و همچنین منظومه وار، هدفمند، و… است که در راستای حفظ، استمرار و پویایی انقلاب اسلامی و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران در مقابل تهدیدات دشمنان درسطح ملی، منطقه ای و بین الملل به منظور تضمین و تثبیت امنیت همه جانبه به ویژه در حوزه حقوقی مدافع منافع، اهداف، سیاست ها و… جمهوری اسلامی ایران است و به همین سبب زمینه سازی عزتمندی و اقتدار ایران اسلامی می شود.

• اندیشه اقتصادی

اندیشه اقتصادی به معنای اندیشه منسجم، نظام مند، هدفمند و… یک فرد، گروه، سازمان، و ملت در حوزه اقتصادی، در راستای تحقق استقلال اقتصادی، عدم وابستگی اقتصادی و همچنین ممانعت از تعرض و تجاوز اقتصادی (تهدید، تحریم و…) علیه انقلاب اسلامی و نظام مقدس جمهوری اسلامی است که زمینه عزت مندی و اقتدار ایران اسلامی در حوزه اقتصادی و آسیب ناپذیری و استحکام آن می شود.

از دیگر ابعاد اندیشه می توان به اندیشه علمی، اندیشه زیست محیطی و… اشاره کرد.

سطوح اندیشه

سطوح اندیشه را در چند تقسیم بندی مورد توجه قرار داد.

الف) ۱- اندیشه راهبردی ۲- اندیشه عملیاتی ۳- اندیشه تاکتیکی

ب) ۱- اندیشه فردی ۲- اندیشه سازمانی ۳- اندیشه فراسازمانی

ج) ۱- اندیشه فردی ۲- اندیشه گروهی ۳- اندیشه ملی ۴- اندیشه منطقه ای ۵- اندیشه فرامنطقه ای (بین المللی)

د) ۱- اندیشه از منظر هدف زمانی: ۱- کوتاه مدت ۲- میان مدت ۳- بلند مدت

ه) و...

در یک جمع بندی کلی می توان گفت اندیشه یکی از مهم ترین موضوعات مطرح شده و مورد توجه از منظر اسلام، آموزه های دینی، اندیشه امامین انقلاب اسلامی و سایر اسناد بالادستی محسوب می شود.

اندیشه دارای ابعادی همچون دفاعی، امنیتی، نظامی، سیاسی، فرهنگی و… است. همچنین اندیشه دارای سطوحی همچون راهبردی، عملیاتی و تاکتیکی و از جهتی دیگر ملی، منطقه ای و بین المللی و از دیگر جهت فردی، سازمانی و فراسازمانی می باشد.

اهم منابع و مراجع:

1. قرآن مجید؛
2. نهج البلاغه؛
3. جمشیدی، محمد حسین، مبانی اندیشۀ نظامی در اسلام، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه جامع امام حسین (ع)
4. حوزه مکتب دانا، طرح های کسر خدمت سربازی
5. ستاد کل نیروهای مسلح، معاونت طرح و برنامه ستاد کل نیروهای مسلح، ۱۳۹۰
6. و...

‌‌‌‌‌