« انواع دفاع »؛

دفاع به عنوان یکی از مهم ترین موضوعات برای تمامی انسان ها و جوامع بشری محسوب می شود.

از آنجا که آسیب ها و تهدیدات بسیار زیادی همواره انسان ها و جوامع بشری را تهدید می کنند، فطرت انسان ها به گونه ای است که به صورت فطری و انتخابی به دفاع از خود، دفاع از دیگران (همنوعان) و… می پردازند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی از آنجا که اهداف و مطامع مستکبران و زیاده خواهان جهانی با خطر اساسی مواجه شد، به همین سبب دشمنان همواره و به صورت مستمر در پی آن شدند تا با انواع اقدامات، ابزارها، راهبردها و… همچون ترور، تحریم، حمله نظامی، فشار اقتصادی و… مانع رشد، تعالی، پیشرفت و الگودهی انقلاب اسلامی شوند، اما با لطف همه جانبه خداوند متعال، هدایت های حکیمانه امامین انقلاب اسلامی و حضور و حمایت همیشگی و مستمر مردم مؤمن، بصیر و انقلابی ایران اسلامی، همواره نقشه ها و اهداف دشمنان نقش بر آب شده و در مقابل، عزت و اقتدار انقلاب اسلامی و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران روزافزون شده است و انقلاب اسلامی به عنوان انقلابی کارآمد و مؤثر، الهام بخش دیگر جوامع و به ویژه جوامه اسلامی و به خصوص نهضت های آزادیبخش اسلامی تبدیل شده است.

به همین سبب جهت مقابله با اهداف، سیاست ها و… دشمنان، شناخت همه جانبه ابعاد دفاع و ویژگی های آن امری ضروری است.

درهمین راستا در این یادداشت انواع دفاع و ویژگی های دفاع بررسی می شود.

انواع دفاع

دفاع به عنوان مهم ترین موضوع تمامی جوامع بشری دارای انواع بسیاری است که از مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دفاع فرهنگی

یکی از مهم ترین ابعاد دفاع، دفاع فرهنگی است. دفاع فرهنگی به معنای مجموعه اقدامات جهت جلوگیری از تهدیدات دشمن همچون رخنه، نفوذ و تهاجم فرهنگی دشمنان است که دشمن با این اقدامات در پی این است که آرمان ها، ارزش ها و در مجموع، دستاوردهای جامعه هدف را مورد هدف قرار دهد و این نوع از دفاع در دو حوزه دفاع فرهنگی فعال (ابتکاری) و دفاع فرهنگی منفعل قابل پیگیری است.

دفاع فرهنگی، دفاعی است که با هدف حمایت از فرهنگ و امنیت فرهنگی صورت می‌گیرد و همچنین در عرصه فرهنگ و با روش‌ها و ابزارهای فرهنگی انجام می‌شود.

از وجهی دیگر می توان گفت، دفاع در حوزۀ فرهنگی، عبارت است از مجموعه اقدامات غیرمسلحانه‌ای که باعث افزایش بازدارندگی در دشمن، کاهش آسیب‌پذیری‌های زیرساخت‌های حیاتی و حساس بخش‌های فرهنگی و تبلیغی کشور، تداوم فعالیت‌های ضروری‌ فرهنگی، ارتقاء‌ و پایداری‌ ملی، تسهیل‌ مدیریت‌ بحران‌ ناشی از تهدیدات دشمن، عملیات فرهنگی‌ و روانی ضد تهاجم فرهنگی دشمن می‌گردد.

بنابراین دفاع در حوزۀ فرهنگ، تمامی طرح‌ها و اقداماتی که نحوه‌ی ادارۀ مردم در شرایط تهدید و جنگ، ارتقاء آستانۀ تحمل ملی در برابر تهدیدات (فرهنگی و دفاعی) و آماده‌سازی مردم و کشور برای مقابله با تهدیدات دشمن را شامل می‌شود.

به تعبیری دیگر دفاع فرهنگی به معنای دفاع از فرهنگ با ابزار فرهنگی، روش فرهنگی و همچنین با عناصر و عوامل فرهنگی است.

دفاع فرهنگی با بهره گیری از تربیت اسلامی و ارزش های قرآنی همچون احترام به والدین، شکرگزاری خداوند متعال و…، استقامت و پایداری در برابر تهدیدات فرهنگی دشمنان و… محقق خواهد شد.

• دفاع اجتماعی

مفهوم دفاع اجتماعی، به معنای برانداختن حاکمیت نظامیان اشغالگر و وادارکردن آنها به ترک سرزمین های ا ِ شغالی از طریق مقاومت عمومی مردم است.

دفاع اجتماعی را می توان مقاومت اجتماعی غیرنظامیان علیه نیروهای نظامی متجاوز یا اشغال گران دانست که البته شامل مقاومت علیه کودتاگران یا مقوله "ضد کودتا" نیز می شود.

طبق تعریف، دفاع اجتماعی نوعی مقاومت "اجتماعی" می باشد نه ملی. به عبارت دیگر مرحله ای بعد از دفاع ملی است؛ یعنی دفاع اجتماعی زمانی موضوعیت می یابد که نیروی نظامی متجاوز، از مرزهای ملی عبور کرده و کشور را به اشغال خود در آورده است. در این شرایط، در مقام عمل و به صورت دو فاکتور، دیگر مقولاتی مانند: "حکومت ملی"، "ارتش ملی" و "مرزهای ملی" وجود ندارند. آنچه در عمل باقی مانده است، اجتماع است که لزوماً ملی نیست، یعنی ممکن است پیوستگی و انسجام جامعه ملی نیز در اثر اشغال گری با شکنندگی و آسیب پذیری بسیار مواجه شده باشد. در این شرایط است که دفاع در برابر نیروی اشغالگر، مقوله ای اجتماعی می شود، یعنی غیرنظامیان محوریت دفاع و مقاومت را بر عهده می گیرند.

همچنین در دفاع اجتماعی بسیاری بر دفاع مسالمت آمیز یا دفاع اجتماعی مبتنی بر اقدامات خشونت پرهیز شامل اعتراض های گسترده، تحریک و تشویق، عدم همکاری، خرابکاری، اعتصاب فراگیر و مانند آن تأکید می کنند و شاکله اصلی دفاع اجتماعی را خشونت پرهیزی و دفاع غیرنظامی می دانند. در عین حال، گروهی دیگر نیز هستند که دفاع اجتماعی را مقوله ای مرتبط با دفاع و مقاومت غیرنظامیان و نه لزوماً غیرنظامی می بینند و معتقدند دفاع اجتماعی، مقاومت م ُ نفعل یا غیرمسلحانه نیست، بلکه می تواند انواع مقاومت مسلحانه، از جمله مبارزات چریکی یا پارتیزانی را نیز در بر گیرد.(پور سعید، دفاع اجتماعی و اصول راهنمای آن در اندیشه امام خمینی (ره)، سال دوم، شماره ۷، ۱۳۹۲: ص ۳۷)

• دفاع اقتصادی

یکی از مؤلفه های مهم قدرت ملی، توان اقتصادی است و توان اقتصادی بالا، توانمندی تأثیرگذار در سایر معادله های منطقه ای و بین المللی را برای کشور فراهم می کند. دفاع اقتصادی با مؤلفه هایی همچون بازدارندگی، قدرت مقابله، توانمندی اقتصادی، برای مقابله با تهاجم های اقتصادی دشمن منجر به پایه ریزی بنیانی قوی برای مقاومت در برابر تکانه های خارجی می شود.

دفاع اقتصادی به معنای آماده سازی و به کارگیری همه سرمایه های انسانی، امکانات مادی و اقتصادی و معنوی و راهکارهای مناسب به منظور پیشگیری و مقابله با هر نوع تهدید اقتصادی دشمنان خارجی و همچنین کسب عزت و اقتدار در حوزه سیاسی است.

• دفاع نظامی

دفاع نظامی یک از مهم ترین ابعاد دفاع محسوب می شود. دفاع نظامی به معنای به کارگیری و بهره گیری از ظرفیت ها، امکانات، استعدادها و… ابزارهای سخت افزاری نظامی جهت ممانعت از تهدید و تهاجم نظامی دشمنان است که این مهم با مقاومت و پایداری در برابر دشمن و سازش‌ناپذیری در مقابل دشمن، بهره گیری از تفکر بسیجی، بهره گیری از روحیه خودباوری و اعتماد به نفس، نفی سلطه‌پذیری و سلطه‌گری، شناخت دشمن و شیوه های دشمنی او، بصیرت و... محقق خواهد شد.

• دفاع سیاسی

دفاع سیاسی یه عنوان یکی از مهم ترین ابعاد دفاع، به معنای به کارگیری ظرفیت ها، استعدادها، امکانات، ابزارها و… دیپلماسی دفاعی در حوزه سیاست است که با در نظر داشتن اسناد بالادستی (قانون اساسی، نظریات و اندیشه امامین انقلاب اسلامی) درحوزه مسائل سیاسی، ازحوزه شُمولی درسطح ملی، جهان اسلام وعرصه جهانی برخوردار است.(بختیاری، تأثیر مؤلفه های دفاع اقتصادی کشور بر دفاع همه جانبه با تأکید بر رهنمودها (راهبردها) اسناد ابلاغی مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، فصلنامه راهبرد دفاعی، سا چهاردهم، شماره ۵۴، تابستان ۱۳۹۵، ص ۱۰۸ و ۱۰۹) که جهت جلوگیری از نفوذ، رخنه، تهدید و تهاجم سیاسی دشمن از آن بهره گیری و به کارگیری می شود که این مهم با نفی سلطه گری و سلطه پذیری، بصیرت، دشمن شناسی، موضع گیری و اقدامات مناسب در برابر اقدامات دشمن (پیش از اقدام دشمن، حین اقدام و پس از اقدام دشمن)، بهره گیری از دیپلماسی دفاعی فعال و… محقق خواهد شد و زمینه الگودهی و الهام بخشی ایران اسلامی را فراهم خواهد ساخت.

• دفاع علمی

از مهم ترین انواع دفاع می توان به دفاع علمی اشاره کرد.

دفاع علمی به معنای بهره گیری از اولویت های علمی با توجه به تغییر و تحولات و همچنین روندهای مختلف محیط ملی، منطقه ای و بین الملل است.

از آنجا که دفاع به عنوان پیشران کشور به شدت تحت تأثیر توسعه علمی و فناوری قرار گرفته است، (با تلخیص، برگرفته از ولوی، محمدرضا و دیگران، استخراج اولویت های علم و فناوری در حوزه دفاع، امنیت ملی و سیاست خارجی، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال دهم، شماره ۳۶، بهار ۱۳۹۱) در همین راستا می توان گفت اقتدار علمی، روزآمدی علوم، بهره گیری از آخرین دستاوردهای علمی، وحدت بیش از پیش حوزه و دانشگاه، ارتباط علم و صنعت، حمایت از نخبگان، حمایت از مراکز دانش بنیان و… می تواند زمینه ساز تحقق دفاع علمی شود و از این طریق ضمن عزت و اقتدار انقلاب اسلامی و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، نقشه ها و اهداف مستکبران و زیاده خواهان خنثی و نقش بر آب شود.

• دفاع فقهی - حقوقی

در حقوق بین الملل دفاع مشروع را می توان به وضعیتی اطلاق کرد که بر اساس آن به کشور مورد تجاوز مسلحانه حق می دهد تا به فوریت در مقام تهاجم مسلحانه کشور یا کشورهای دیگر با هر وسیله ی ممکن، حتی اگر مخالف حقوق بین الملل هم باشد، متوسل به زور شده و با دفاع از خود، دشمن تجاوزگر را سرکوب کند.(ضیائی بیگدلی، محمدرضا، حقوق جنگ (حقوق بین الملل مخاصمات مسلحانه)، تهران، دانشگاه علامه طباطبائی، ۱۳۸۰، ص ۳۳)

در اصطلاح حقوقی، دفاع پاسخ و جوابی است که اصحاب دعوی به یکدیگر می دهند. در این صورت دفاع اعم از جواب حلی یا نقضی است و حتی شامل ایرادها به لایحه طرف مقابل هم می شود.(جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوقی، ۱۳۶۷، ص ۳۰۳)

در مباحث فقهی اسلام، آنچه بر اساس شواهد موجود می‌باشد، مجموعۀ گسترده‌ای است به نام جهاد که «دفاع» نیز از مصادیق آن است. بنابراین، دفاع از امور فطری بشر است و قاعدتاً هر فردی که مورد تجاوز قرار بگیرد به حکم فطرت، حق دفاع دارد. علاوه بر فطرت، از نظر عقلی نیز زمانی که هر فردی مورد تجاوز قرار بگیرد، به حکم عقل حق دفاع دارد. بنابراین اگر متجاوزی، عمل تجاوزکارانه‌ای علیه کشوری انجام داد، بر آن کشور است که اقدام به دفاع نماید، زیرا «دفاع مشروع» حقی است که به موجب آن هر کشوری می‌تواند برای صیانت از تمامیت ارضی و استقلال سیاسی، از آن استفاده نماید. و یا می‌توان گفت دفاع تدابیری است که برای مقاومت در مقابل حملات سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی، روانی و فن‌آوری توسط یک یا چند کشور مؤتلفه اتخاذ می‌شود. (نوروزی، فرهنگ استراتژی ۱۳۷۸، ص ۲۷۶)

اصطلاح فقهی دفاع را می توان اینگونه توصیف کرد: مقابله با کسی که نسبت به جان، مال و ثغور اسلام و مسلمین قصد تجاوز و تعدّی دارد. در مجموع، دفاع در مقابل هجوم و تهدید شکل می‌گیرد. «به طور اصولی دفاع به معنی دفع کردن یا مقابله با مهاجم یا مهاجمین می‌باشد. زیرا کرامت انسان‌ها به آزادی از زیر یوغ ستم و ستمگران معنی و مفهوم پیدا می‌کند و نیرو یا عاملی که آزادی انسان را سلب نماید، مانع بزرگی در جهت تعالی و کرامت انسان می‌باشد. به همین منظور خداوند در قرآن مجید مؤمنان را به جهاد ترغیب و تشویق نموده است و فلسفۀ دفاع از خویشتن در این مرحله نهفته است.» (اشراق، محمد کریم، جنگ در اسلام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸، ص ۱۲۸ - ۲۸)

این واژه در اصطلاح فقه اسلام، تکلیفی است برای پیشگیری از آسیب هایی که اساس اسلام را تهدید می کند و یا جان و مال و آبروی انسان را هدف قرار می دهد.(امام خمینی (ره)، روح الله، تحریر الوسیله، ج ۱)

همچنین دفاع در اصطلاح علم فقه عبارت است از حمایت و حفاظت مسلمانان و کیان اسلام و سرزمین و قلمرو کشور اسلامی و حفظ امنیت و حراست از جان و مال و ناموس ملت در برابر تهاجم دشمنان خارجی و داخلی.

• • • • دفاع از وجهی دیگر

دفاع فردی

این نوع دفاع مختص زمانی است که امر دفاعی منوط به حوزه خصوصی انسان باشد. مانند دفاع از جان و ناموس

دفاع اجتماعی

زمانی که به حقوق یک جامعه ای تعرض شد و حقوق اجتماعی یک جامعه را در معرض تهدید قرار داد، دفاع از حقوق خود و درگیری در راه تثبیت اجتماعی را اصطلاحاً دفاع از اجتماع می نامند. مانند دفاع از کشور در زمان جنگ.

دفاع بین‌المللی

دفاع بین‌المللی اصطاحاً به دوره ای اطلاق می‌شود که امری سبب تهدید موجودیت انسان در کره زمین شده است و وظیفه دفاع به وسعت انسان‌های دنیایی است. مانند تهدیدات زیست محیطی که دایره دفاع از آن جهانی است.(حوزه مکتب دانا، درآمدی بر اندیشه و نظریه دفاعی – امنیتی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۸، ص ۶۷)

در یک جمع بندی کلی می توان گفت دفاع از مهم ترین ضرورت های تمامی جوامع و به ویژه جوامع اسلامی محسوب می شود.

دفاع فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی، سیاسی، نظامی و… از مهم ترین انواع دفاع محسوب می شوند.

از وجهی دیگر دفاع در سطوح فردی، اجتماعی، ملی و بین الملل مطرح است.

در دوران کنونی و با توجه با افزایش حجم توطئه ها، خیانت ها و جنایت های مستکبران جهانی به سرکردگی آمریکا و هم پیمانانش مقاومت، ایستادگی و دفاع امری فطری، عاقلانه و تجربه شده است. در همین راستا از طرفی بر عموم مردم است تا با بصیرت و دشمن شناسی، در برابر دشمنان و زیاده خواهان ایستادگی کنند و از طرفی دیگر بر نخبگان وصاحبنظران است تا با ارائه نظارات خبرگی و کارشناسی، راهبردها و راهکارهای تحقق دفاع همه جانبه در تمامی ابعاد و سطوح آن را تبیین و تشریح نمایند تا از این طریق ضمن عزت و اقتدار انقلاب اسلامی و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، زمینه ناکامی، اضمحلال و نابودی دشمنان و بدخواهان اسلام، انقلاب اسلامی، نظام مقدس جمهوری اسلامی و ملت ایران اسلامی را روز به روز بیشتر مهیا و هموار سازند.

اهم منابع و مراجع:

1. قرآن مجید؛
2. نهج البلاغه؛
3. بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی)
4. امام خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، ج ۱
5. صحیفه امام خمینی (ره)
6. اشراق، محمد کریم، جنگ در اسلام، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸
7. بختیاری، ایرج، تأثیر مؤلفه های دفاع اقتصادی کشور بر دفاع همه جانبه با تأکید بر رهنمودها (راهبردها) اسناد ابلاغی مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، فصلنامه راهبرد دفاعی، سا چهاردهم، شماره ۵۴، تابستان ۱۳۹۵
8. پور سعید، فرزاد، دفاع اجتماعی و اصول راهنمای آن در اندیشه امام خمینی (ره)، پژوهشنامه دفاع مقدس، سال دوم، شماره ۷، ۱۳۹۲
9. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوقی، چاپ اول، تهران گنج دانش ،۱۳۶۷
10. حوزه مکتب دانا، درآمدی بر اندیشه و نظریه دفاعی – امنیتی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۸
11. حوزه مکتب دانا، با تلخیص، برگرفته از طرح پژوهشی بررسی و تدوین اندیشه دفاعی- امنیتی حضرت امام خمینی (ره) از بُعد سیاسی
12. ضیائی بیگدلی، محمدرضا، حقوق جنگ (حقوق بین الملل مخاصمات مسلحانه)، تهران، دانشگاه علامه طباطبائی، ۱۳۸۰
13. نوروزی، محمد تقی، فرهنگ استراتژی، تهران: سنا، ۱۳۷۸
14. ولوی، محمدرضا و دیگران، با تلخیص، استخراج اولویت های علم و فناوری در حوزه دفاع، امنیت ملی و سیاست خارجی، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال دهم، شماره ۳۶، بهار ۱۳۹۱
15. هوشیار، مهدی، دفاع فرهنگی در نظام عدالت کیفری ایران و آمریکا، پژوهشنامه حقوق کیفری، سال هفتم، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۵