« مقوم های تحقق دفاع؛(۲) بصیرت (مفهوم شناسی)»

بصیرت یکی از مهم ترین ضرورت ها و بایسته های تمامی دوران و به ویژه دوران کنونی است.

بصیرت در زبان عربی به معنای عقیده قلبی، شناخت، یقین، زیرکی و عبرت آمده است.(ابن منظور، ۱۴۱۴ ق، ج ۲، ص ۴۱۸)

همچنین در فرهنگ معین، بصیرت به معنای دانایی، بینایی، بینایی دل، هوشیاری، زیرکی و یقین است.(معین، ۱۳۶۳، ج ۱، ص ۵۳۴)

بصیرت همواره مورد تأکید دین اسلام، آموزه های دینی و امامین انقلاب اسلامی بوده است.

خداوند متعال در آیه ۵۸ سوره غافر می فرمایند:

وَمَا یَسْتَوِی الْأَعْمَی وَالْبَصِیرُ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَلَا الْمُسِیءُ قَلِیلًا مَا تَتَذَکَّرُونَ:

نابینا و بینا یکسان نیستند و کسانی هم که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند، با (مردم) بدکار برابر نیستند؛ چه کم متذکّر می‌شوید.

در همین راستا، حضرت علی (ع) در خطبه ۱۵۳ نهج البلاغه در رابطه با مفهوم بصیرت می فرمایند:

فَإِنَّمَا الْبَصِیرُ مَنْ سَمِعَ فَتَفَکَّرَ وَ نَظَرَ فَأَبْصَرَ وَ انْتَفَعَ بِالْعِبَرِ، ثُمَّ سَلَکَ جَدَداً وَاضِحاً، یَتَجَنَّبُ فِیهِ الصَّرْعَةَ فِی الْمَهَاوِی وَ الضَّلَالَ فِی الْمَغَاوِی، وَ لَا یُعِینُ عَلَی نَفْسِهِ الْغُوَاةَ بِتَعَسُّفٍ فِی حَقٍّ، أَوْ تَحْرِیفٍ فِی نُطْقٍ، أَوْ تَخَوُّفٍ مِنْ صِدْقٍ:

اهل بصیرت کسی است که بشنود و بیندیشد و بنگرد و ببیند و از حوادث عبرت گیرد، سپس به راهی روشن قدم نهد. از فرو غلطیدن در پرتگاهها و گم شدن در کوره راهها دوری گزیند. و با اعمالی چون به بیراهه رفتن و در سخن حق تحریف نمودن و از گفتن حقیقت ترسیدن، گمراهان را بر زیان خویش یاری نکند.

حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) در بصیرت را عنایت الهی به ملت ایران اسلامی می دانند. معظم له این رابطه می فرمایند:

«این لطف خدا به این ملّت است که به آنها شجاعت داد، به آنها بصیرت داد، به آنها استقامت داد … مردان و زنان مؤمن این ملّت توانستند جوری مشی کنند و جوری عمل کنند که امروز ملّت ایران در خاورمیانه سربلند است. در عراق، در س / وریه، در لبنان، در یمن، در منطقه‌ی خلیج فارس، در هرجا که شما نگاه میکنید، ایران یک چهره‌ی درخشان است .»(۹۵/۸/۱۲)

دشمنان و بدخواهان اسلام و مسلمین همواره در پی این بوده اند تا با گمراهی، وعده و وعید دروغین و… به مسلمانان و به ویژه ملت ایران اسلامی، مانع بصیرت شوند.

در همین راستا، شناخت مفهوم بصیرت و ابعاد آن امری ضروری است. در همین راستا، در این یادداشت، به مفهوم شناسی بصیرت پرداخته می شود.

1. قرآن مجید؛ عامل بصیرت آفرین

خداوند متعال در سوره جاثیه، آیه ۲۰ می فرمایند:

هَذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَهُدًی وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ: این قرآن برای عموم مردم مایه بصیرت بسیار و برای اهل یقین موجب هدایت و رحمت پروردگار است.

2. معنای بصیرت؛ شناخت زمان، نیاز، اولویّت، دوست و دشمن

از منظر حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) معنای بصیرت؛ شناخت زمان، نیاز، اولویّت، دوست و دشمن است. معظم له در این رابطه می فرمایند:

«... بصیرت، روشن‌بینی. یعنی چه؟ یعنی شناخت زمان، شناخت نیاز، شناخت اولویّت، شناخت دشمن، شناخت دوست، شناخت وسیله‌ای که در مقابل دشمن باید به کار برد؛ این شناخت‌ها؛ بصیرت است. همیشه با یک سلاح نمیشود مبارزه کرد. در همه‌ی میدانها با یک سلاح نمیشود رفت. کدام سلاح را به کار بیندازیم؟ دشمن کجا است؟ بارها من عرض کرده‌ام اینهایی که بصیرت ندارند - مثل این بیچاره‌هایی که در فتنه گرفتار شدند - مثل کسانی‌اند که در تاریکی شب، در مه غلیظ، در غبار میخواهند مخالفی را، دشمنی را بزنند؛ خب نمیداند دشمن کجا است؛ یکی از اوّلین شرایط جنگهای نظامی، اطّلاعات است؛ بروید اطّلاع کسب کنید و ببینید دشمن کجا است. اگر بدون اطّلاع رفتید، شما ممکن است جایی را بزنید که دوست آنجا است؛ کسی را بزنید که با شما دشمن نیست و به دشمن کمک کنید؛ گاهی این‌جوری میشود. اگر بصیرت نبود، میشود این؛ که فرمود: العالِمُ بِزَمانِهِ لا تَهجُمُ عَلَیهِ اللَّوابِس؛ (تحف‌العقول، ص ۳۵۶) شبهات و نادانی‌ها و نفهمی‌ها به کسی که عالم به زمان خود است، هجوم نمی‌آورند؛ میفهمد چه‌کار باید بکند. اگر این نبود، مشکل به‌وجود خواهد آمد، حتّی اگر آن احساس مسئولیّت هم باشد .»(۹۳/۹/۶)

3. گم نکردن و اشتباه نکردن راه و هدف و تأثیر نپذیرفتن از دشمنان؛ معنای بصیرت

در اندیشه حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) معنای بصیرت؛ گم نکردن و اشتباه نکردن راه و هدف و تأثیر نپذیرفتن از دشمنان است. معظم له در این رابطه می فرمایند:

«بصیرت یعنی گم نکردن راه، اشتباه نکردن راه، دچار بیراهه‌ها و کجراهه‌ها نشدن، تأثیر نپذیرفتن از وسوسه‌ی خنّاسان و اشتباه نکردن کار و هدف .»(۹۰/۱۰/۱۹)

4. روشنگربودن بصیرت

از منظر حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) بصیرت، روشنگر و نشان دهنده راه صحیح است. معظم له در این رابطه می فرمایند:

«بصیرت، نورافکن است؛ بصیرت، قبله‌نما و قطب‌نماست… در یک فضای تاریک، بصیرت روشنگر است. بصیرت راه را به ما نشان میدهد .»(۸۹/۸/۴)

5. سعادت آفرین بودن بصیرت

از منظر حضرت امام خمینی (ره)، بصیرت؛ سعادت آفرین است. ایشان در این رابطه فرموده اند:

«انسان به روحْ انسان است. انسان به بصیرت، بصیرت قلبی، انسان است. این آلات ظاهری آلاتی است که وسیله است، و اینها از بین رفتنی است، آنکه باقی می ماند روح انسان است. و آنچه در انسان سعادت را ایجاد می کند، بصیرت انسان است. و من امیدوارم که شماها بصیرت به طور کامل داشته باشید؛ و خدای تبارک و تعالی به شما توفیق و سعادت عنایت کند.» (صحیفه امام، ج ‏۱۰، ص، ۳۰۲)

6. توأمان بودن بصیرت و اخلاص

از منظر حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) بصیرت و اخلاص امری توأمان هستند. معظم له در این رابطه می فرمایند:

«… در درجه‌ی اول، روحیه‌ی اخلاص و روحیه‌ی بصیرت است. این اخلاص و بصیرت روی هم اثر میگذارند. هرچه بصیرت شما بیشتر باشد، شما را به اخلاص عمل نزدیکتر میکند. هرچه مخلصانه‌تر عمل کنید، خدای متعال بصیرت شما را بیشتر میکند. «اللَّه ولیّ الّذین امنوا یخرجهم من الظّلمات الی النّور»؛ خدا ولی شماست. هرچه به خدا نزدیکتر شوید، بصیرت شما بیشتر خواهد شد و حقایق را بیشتر می‌بینید. نور که بود، انسان میتواند واقعیات و حقایق را مشاهده کند .»(۸۹/۹/۴)

7. توأمان بودن ایمان، بصیرت و عمل؛ از مهم ترین شرایط نزول نصرت الهی

در اندیشه رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی)، توأمان بودن ایمان، بصیرت و عمل؛ از مهم ترین شرایط نزول نصرت الهی است. معظم له در این رابطه می فرمایند:

«عامل پیروزی این است که یک جماعتی - در یک مقیاس بزرگ، یک ملّتی - ایمان درستی داشته باشد، و این ایمان راسخ باشد، و این ایمان با بصیرت همراه باشد، و این ایمان و بصیرت با عمل و اقدام همراه باشد؛ اینها وقتی روی هم گذاشته شد، نصرت قطعی است. … بصیرت لازم است. عمل صالح بر اساس ایمان، ایمان راسخ و ایمان درست، ایمان همراه با بصیرت، و تداوم و استقامت، اگر چنانچه بود، پیروزی قطعی است.... ملّت ایران این شرایط را فراهم کرد؛ ایمان او درست بود، چون راهنمای او راهنمای صادقی بود، راهنمای ماهر و خبیری بود؛ یک فقیه آگاه به مسائل جهان، و بریده‌ی از مطامع و منافع مادّی شخصی، و آگاه به کتاب و سنّت؛ راه را به مردم نشان میداد، مردم هم با بصیرت حرکت کردند؛ فهمیدند که چه کار باید بکنند؛ آن کار را انجام دادند، وَ کانَ حَقًّا عَلَینا نَصرُ المُؤمِنینَ؛ حالا هم همین‌جور است .»(۹۲/۱۰/۱۹)

8. بصیرت داشتن؛ نشانه دینداری و اطاعت از پروردگار عالم

از منظر حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) بصیرت داشتن؛ نشانه دینداری و اطاعت از پروردگار عالم است. معظم له در این رابطه می فرمایند:

«اینکه مردم این را میفهمند و احساس میکنند، این بصیرت بالائی است، این خیلی مهم است؛ و اینکه مردم بعد از این احساس، اینجور وارد میدان میشوند، می‌آیند حضور خود را اعلام میکنند، این خیلی همت و عزم بالائی را نشان میدهد؛ اینها خیلی مهم است. ما باید اینها را ببینیم، باید قدر بدانیم و باید عاملش را بشناسیم. عاملش دینداری مردم است؛ عاملش همین ملاک اصلی در نظام اسلامی است؛ یعنی اطاعت از پروردگار عالم. این به نظر من اساسی‌ترین مسئله است .»(۸۸/۱۲/۶)

9. بصیرت ملت ایران اسلامی؛ عامل ایستادگی و مقاومت در برابر دشمن

در اندیشه حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) بصیرت ملت ایران اسلامی؛ عامل ایستادگی و مقاومت در برابر دشمن است. معظم له در این رابطه می فرمایند:

«دنیای اسلام برای این ملّت احترام قائل است به خاطر فداکاری‌اش، به خاطر ایستادگی‌اش، به خاطر بصیرتش. اینکه میگوییم «بصیرت»، خب ما هشتاد و چند میلیون جمعیّتیم و از این جمعیّت، عدّه‌ای کودک و نوجوانند و وارد مقولات نیستند، از آن عدّه‌ای هم که هستند، بعضی‌هایشان مخالف این راهند؛ معنایش این است که یک مجموعه‌ی در حدّ نصابِ لازم در این کشور وجود دارد که پای این حرف محکم ایستاده؛ معنای ایستادگی ملّت این است .»(۹۸/۱/۱۹)

10. دفاع پیشگیرانه؛ نشان دهنده بصیرت

از منظر حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) دفاع پیشگیرانه؛ نشان دهنده بصیرت است. معظم له در این رابطه می فرمایند:

«… کسانی که این بصیرت را ندارند با خودشان فکر میکنند که خب اینجا کجا، مثلاً حلب کجا، سوریه کجا! ما حالا برویم آنجا مثلاً که چه؟ این در اثر بی‌بصیرتی است. [حضرت علی (علیه‌السّلام)] قریب به این عبارت فرمود که -حالا عبارت درست شاید یادم نیاید- «مَا غُزِیَ قَومٌ فی عُقرِ دَارِهِم اِلّا ذَلّوا»؛ نباید منتظر ماند که دشمن بیاید در خانه‌ی آدم، بعد آدم به فکر دفاع از خانه بیفتد. دشمن را باید در مرزهای خودش سرکوب کرد. افتخار جمهوری اسلامی امروز این است که ما در مجاورت مرزهای رژیم صهیونیستی نیرو داریم؛ [حالا یا] نیروهای خودمان یا نیروهای حزب‌الله یا نیروهای مقاومت یا نیروهای امل. اینکه اینها این‌قدر ناراضی‌اند و میگویند جمهوری اسلامی چرا دخالت میکند، به‌خاطر این است. ما امروز آنجا، بالاسر اینها نیرو داریم. این برای اسلام و برای جمهوری اسلامی خیلی افتخار بزرگی است. جوانهایی که رفتند در سوریه یا در عراق و به شهادت رسیدند، این بصیرت را داشتند، میفهمیدند که دارند چه‌کار میکنند. یک عدّه اینجا در خانه نشسته‌اند نمیفهمند که قضیّه چیست؛ این بچّه‌ها قضیّه را فهمیدند و رفتند دفاع کنند .»(۹۷/۱۲/۲۲)

در یک جمع بندی کلی می توان گفت بصیرت به عنوان یکی از عنایت های خداوند متعال، یکی از مهم ترین و ضروری ترین نیازهای تمامی جوامع اسلامی و به ویژه ایران اسلامی است.

بصیرت، امری روشنگر، سعادت آفرین، از مهم ترین شرایط نزول نصرت الهی، زمینه ساز، شناخت زمان، نیاز، اولویّت، دوست و دشمن و همچنین گم نکردن و اشتباه نکردن راه و هدف و تأثیر نپذیرفتن از دشمنان و نشانه دینداری و اطاعت از پروردگار عالم است که مهم ترین عامل ایستادگی و مقاومت در برابر دشمن و تحقق دفاع همه جانبه و پیشگیرانه است.

در همین راستا شناخت مفهوم و ابعاد بصیرت امری ضروری است. به همین سبب از طرفی بر ملت مؤمن و انقلابی ایران اسلامی است تا بصیرت خود را همواره و به صورت مستمر حفظ و تقویت کنند و از طرفی دیگر بر نخبگان، اندیشمندان و صاحبنظران است تا با بهره گیری از دین اسلام، بیانات و رهنمودهای امامین انقلاب اسلامی، راهبردها و راهکارهای عملیاتی تحقق بصیرت در سطح جامعه را تبیین و تشریح کنند.

اهم منابع و مأخذ

1. قرآن
2. نهج البلاغه
3. صحیفه امام (ره)
4. بیانات و رهنمودهای حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی)
5. ابن منظور، محمد، لسان العرب، ۱۴۱۴ ق، ج۲
6. معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، منشأ دانش، ج ۱، ۱۳۶۳
7. بصیرت از منظر نهج البلاغه، مجله حصون، زمستان ۱۳۸۸، شماره ۲۲
8. سعیدی، علی مراد، بصیرت از منظر قرآن، قم: کتاب جمکران‏، ۱۳۹۵
9. یعقوبی، منصور، بصیرت در آموزه‌های قرآن، کیهان، ۳۰ آذر ۱۳۸۸
10. و…