اندیشه دفاعی - امنیتی
تبیین بعد فرهنگی نظریه دفاعی – امنیتی امام خامنه‌ای(مدظله‌العالی)؛ (در یک نگاه)
سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی
متن حاضر خلاصه طرح پژوهشی تحت عنوان «تبیین بعد فرهنگی نظریه دفاعی – امنیتی امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی)» است که در سال ۱۳۹۵ با راهنمایی سرتیپ دوم پاسدار دکتر فرزندی توسط آقای محمدباقر عرب لنگه (کسر خدمت) انجام شده است.
انقلاب اسلامی بیش از آنکه انقلابی سیاسی و اجتماعی باشد، انقلابی فرهنگی مبتنی بر بروز تحول در درون انسان‌هاست. به همین سبب بروز هر تحولی در انقلاب اسلامی در گرو بروز تحول در فرهنگ مردم است.
از منظر دشمنان سه روش برای براندازی نرم شامل جداسازی مردم از نظام، اختلاف در بین مردم و مسئولین و از بین بردن زیرساخت های انسانی، مادی و معنوی نظام جمهوری اسلامی ایران را با بحران مواجه خواهد کرد.
راهکارهای دشمنان جمهوری اسلامی در جنگ نرم با جمهوری اسلامی ایران به شکل های مختلف مانند نابسامانی اقتصادی، ایجاد نارضایتی در جامعه، تاسیس سازمان های غیردولتی، جنگ رسانه ای، عملیات روانی برای ضعیف جلوه دادن دولت و ایجاد ناتوی فرهنگی متبلور می شود.
هدف این استراتژی این است تا اولاً به خنثی سازی نفوذ معنوی ایران در کشورهای اسلامی و منطقه غرب آسیا بپردازند و ثانیاً با القای خطرناک بودن ایران برای امنیت همسایگان اذهان عمومی از اقدامات و نقشه های دشمنان به ویژه آمریکای جنایتکار و همپیمانانش منحرف شود.
جنگ نرم نوعی سلطه در ابعاد سه گانه؛ حکومت، اقتصاد و فرهنگ است و از طریق استحاله الگوهای رفتاری در این حوزه ها ایجاد شده و نمادها و الگوهای نظام سلطه جایگزین آنها می شود. دشمن به دنبال تغییر نگرش های اعتقادی، تغییر رفتار مردم و ایجاد چالش های فکری و اجتماعی، ایجاد بی ثباتی و بحران سازی و دامن زدن به گسست های قومی و مذهبی در جمهوری اسلامی و نهایتاً تغییر ساختار نظام است. از این رو در باور امام خامنه ای (مدظله العالی) نیز بخشی از ابعاد مولفه های دفاعی - امنیتی، متاثر از جهت گیری های فرهنگی است. معظم له در این خصوص می فرمایند: «مجاهدت فقط جنگیدن و به میدان جنگ رفتن نیست. کوشش در میدان علم، اخلاق، همکاری های سیاسی و تحقیق نیز برای مردم جهاد محسوب می شود. ایجاد فرهنگ و اندیشۀ صحیح در جامعه نیز جهاد است. »(۸۱/۱۲/۶) رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) تفکر دفاعی - امنیتی در حوزه فرهنگی را از ملزومات زمانۀ حاضر می دانند و در این راستا می فرمایند: «از رفتار یک جامعه می‌شود فهمید که آیا این جامعه، قادر به دفاع از هویت و حیثیت خود هست یا نه. جامعه‌یی که مردمِ آن به مسایل شخصی بیشتر اهمیت بدهند تا مسایل کشور و مسایل جمعی، جامعه‌یی که در آن جوانان رو به فساد روند، جامعه‌یی که افراد مؤثرِ آن نسبت به مصالح انقلاب و کشور بی‌تفاوت و بی‌اعتنا شوند، جامعه‌یی که در آن اختلافهای سیاسی و مذهبی و گروهی و صنفی و قومی اوج بگیرد و رشد کند، جامعه‌یی که زن و مرد آن به عشرت و زندگی مرفه و توأم با فساد گرایش پیدا کنند، بدانید که این جامعه قادر به دفاع از خود نیست. چنین جامعه‌یی از مصالح و شرف و حیثیت خود نمی‌تواند دفاع کند .»(۵/۷/۶۸)
دفاع فرهنگی، مفهومی ساخته و پرداختۀ جمهوری اسلامی ایران است که متناسب با شرایط کشور مطرح شده است البته پیش از این نیر مفهوم «دفاع فرهنگی» به کار رفته بود به بیان روشن تر، در غرب، دفاع فرهنگی از حیث نظری، با رویکردی اقتصادی تبیین شده است ولی به هر حال دفاع فرهنگی مورد نظر مقام معظم رهبری که با بینش بالای خود بر آن تاکید نموده اند، به واقع دارای سطحی راهبردی می باشد و درون مایه آن «فرهنگی» می باشد سیاه نمایی شرایط، بزرگ نمایی و معضل گونه جلوه دادن برخی کاستی ها، مخدوش نشان دادن چهرۀ کشور از طریق تصویرسازی، دستکاری باورها، آگاهی ها، ایستارها و بینش مردم و نخبگان جامع هدف و از جمله اقداماتی است که در قالب این دفاع پیگیری می شود. هدف نهایی در دفاع فرهنگی مانند دفاع سخت، مهار و فروپاشی یک نظام سیاسی است، ولی ابزار و روش های این براندازی متفاوت است در دفاع فرهنگی تلاش می شود با تاثیرگذاری بر باورها و ارزش های یک ملت، اندیشه و الگوی ادارۀ کشور به مثابه هویتت دهندۀ نظام سیاسی، چالش کشیده شوند.
فرهنگ به واسطۀ نقش و اهمیتی که در جامعه دارد همواره مورد توجه رهبران بوده است و حضرت امام (ره) با وقوف کامل به این نقش، توانست انقلاب اسلامی - که یک انقلاب فرهنگی است - را معماری، هدایت و به کمال برساند. از اینرو، فرهنگی که چنین نقشی را در جامعه ایفا می کند، می تواند از جهات مختلف، مورد تهدید قرار گیرد که دفاع و امنیت این فرهنگ، موضوعیت می یابد و فهم و درک نظر امام خامنه ای (مدظله العالی) به عنوان رهبر انقلاب فرهنگ، محور برای دفاع و امنیت این فرهنگ، حیاتی به نظر می رسد. اگر دفاع و امنیت بستر رشد، بالندگی و شکوفایی فرهنگ در نظر گرفته شود و فرهنگ را نیز بستر تعالی و خوشبختی انسان به محسوب شود تا حدود زیادی ارزش دفاع و امنیت فرهنگی مشخص می شود. از این منظر، باید به میزان ارزش و اهمیت فرهنگ، برای دفاع و امنیت ارزش و اعتبار قائل شد.
مفهوم لغوی دفاع: مدفاع در لغت عربی از ریشه «دفْع» است. این لفظ در ماده اصلی آن، به معنای دور نمودن چیزی است. اگر دفع با کلمه «اِلی» متعدّی شود به معنای رساندن و پرداختن و اگر با کلمه «عن» متعدّی شود به معنای حمایت است (اصفهانی، ۱۳۸۸: ۳۱۶).
مفهوم اصطلاحی دفاع: این واژه در اصطلاح فقه اسلام، تکلیفی است برای پیشگیری از آسیب هایی که اساس اسلام را تهدید می کند و یا جان و مال و آبروی انسان را هدف قرار می دهد (امام خمینی، ۱۳۷۹: جلد ۱). همچنین دفاع در اصطلاح علم فقه عبارت است از حمایت و حفاظت مسلمانان و کیان اسلام و سرزمین و قلمرو کشور اسلامی و حفظ امنیت و حراست از جان و مال و ناموس ملت در برابر تهاجم دشمنان خارجی و داخلی. در اصطلاح حقوقی، دفاع پاسخ و جوابی است که اصحاب دعوی به یکدیگر می‌دهند. در این صورت دفاع اعم از جواب حلی یا نقضی است و حتی شامل ایرادها به لایحه طرف مقابل هم می شود (جعفری لنگرودی، ۱۳۶۷: ۳۰۳)
مفهوم فرهنگ: به تعبیر حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی): «فرهنگ، یعنی همین رسوم و آدابی که بر زندگی من و شما حاکم است. فرهنگ، یعنی باورها و اعتقادات ما و چیزهایی که زندگی شخصی و اجتماعی و داخل خانه و محیط کسب یک جامعه با آنها روبه روست .»(۱۰/ ۱ /۱۳۶۹) البته باید توجه داشت که فرهنگ دارای کارکردی دو گانه است؛ «کار ها و اقدامات فرهنگی همچون شمشیر دو دَم است، اگر همراه با محتوای خوب باشد، بستر اصلاح جامعه خواهد بود اما اگر با محتوای نامناسب باشد، بستر گسترش نابسامانی و کژی خواهد شد (۹۲/۱۰/۲۳).»
فرهنگ از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) دارای سه عرصه مهم است. چنانکه معظم له در این رابطه می فرمایند: «…فرهنگ کشور را در سه عرصه مهم و عام مشاهده می کنم؛ اول در عرصه تصمیم های کلان کشور است؛ یعنی فرهنگ به‌عنوان جهت‌دهنده به تصمیم‌های کلان کشور، حتّی تصمیم‌های اقتصادی، سیاسی، مدیریتی و یا در تولید، نقش دارد. … دوم به‌عنوان شکل‌دهنده به ذهن و رفتار عمومی جامعه است. حرکت جامعه، بر اساس فرهنگ آن جامعه است. اندیشیدن و تصمیم‌گیری جامعه، بر اساس فرهنگی است که بر ذهن آن حاکم است. عرصه سوم فرهنگ، سیاست‌های کلان آموزشی و علمی دستگاه‌های موظف دولت است؛ یعنی آموزش و پرورش، آموزش عالی و بهداشت و درمان. دستگاه‌های موظف دولت، بالاخره باید سیاست‌های کلان آموزشی و علمی‌شان را از مرکزی بگیرند. درست است که آموزش و پرورش خودش یک مجمع مشورتی دارد، ولی او کار دیگری می‌کند و نزدیک به اجراست و اما این، دورتر از اجراست؛ کلان‌تر و وسیع تر نگاه می‌کند.» (۹۱/۹/۲۶) دفاع در حوزۀ فرهنگی، عبارت است از مجموعه اقدامات غیرمسلحانه‌ای که باعث افزایش بازدارندگی در دشمن، کاهش آسیب‌پذیری‌های زیرساخت‌های حیاتی و حساس بخش‌های فرهنگی و تبلیغی کشور، تداوم فعالیت‌های ضروری فرهنگی، ارتقاء و پایداری ملی، تسهیل مدیریت بحران ناشی از تهدیدات دشمن، عملیات فرهنگی و روانی ضد تهاجم فرهنگی دشمن می‌گردد.
فرهنگ و رویکرد اسلامی در فرآیند تولید و بازتولید قدرت و امنیت فرهنگی:
جهت دستیابی به ارتباط فرهنگ، قدرت و امنیت ملی باید فرهنگ با سه کارکرد مورد توجه قرار گیرد:
- بینش‌ها: بینش، لایه نخستینی فرهنگ را تشکیل می‌دهند و قضایای آن از نوع قضایای اخباری) هست‌ها و نیست‌ها (است. فرهنگ بیش از هر چیز تحت تأثیر عقاید، جهان‌شناسی، جهان‌نگری و جهان‌بینی حاکم بر آن است. دانش‌ها و اعتقاداتی که درونی شده و به ایمان و باور یقینی رسیده‌اند به ما می‌گویند که چگونه به مسائل و امور دنیوی و اخروی، مادی و معنوی نگاه کنیم و چه تصوری از جهان هستی و پدیده‌های آن و مهمتر از همه نقش و جایگاه انسان در آن داشته باشیم. بینش‌ها ممکن است جهان‌شمول و انسان‌گرا باشند و منافع همه انسان‌ها و مصالح حقیقی آنها را مدنظر قرار دهند و یا برعکس، تنها ناظر به منافع و مصالح یک گروه، یک قوم یا نژاد خاص باشند. بنابراین، بینش‌ها ممکن است باعث وفاق، اتحاد، همبستگی، هماهنگی و همدلی میان یک ملت از یک سو و میان آن ملت با سایر ملل از سوی دیگر شود و یا احیاناً سلطه‌جویی، کینه، نفرت و تفرقه و نفاق و حتی بهره‌کشی ظالمانه از سایر انسان‌ها و دیگر خصلت‌های استکباری را ترویج کند. بینش‌های صحیح و منطبق بر حقایق وحیانی و تقاضاهای فطری بشر می‌تواند تأثیرگذارترین نقش را در فراگرد تولید و بازتولید امنیت فرهنگی و قدرت ملی ایفا کند؛ زیرا پایه و اساس شکل‌گیری لایه بعدی فرهنگ، یعنی گرایش‌ها) ارزش‌ها (را تشکیل می‌دهند.
- گرایش‌ها و ارزش‌ها: ارزش‌ها دومین لایه فرهنگ را تشکیل می‌دهند. و قضایای آن از نوع قضایای انشائی (بایدها و نبایدها) است. عنصر ارزش‌ها در فرهنگ، بیانگر آرمان‌ها، آمال، آرزوها و مطلوب‌ها و نامطلوب‌ها است که انتخاب هدف‌ها، روش‌ها و راه‌ها و ابزارهای مشروع رسیدن به هدف‌ها را تعیین می‌کند، به‌وسیله سنجه‌ها و شاخص‌های ارزشی است که دست به ارزیابی‌ها و گزینش‌ها می‌زنیم. محدودیت‌ها و ملاحظات اساسی را در رفتار خود تعیین می‌کنیم و خط و مشی‌های کلی، اصول راهنما و نقطه نشان‌هایی که برای رسیدن به آنها باید تلاش نمود را مشخص می شود.
- الگوها: الگوهای رفتاری یکی دیگر از عناصر اصلی فرهنگ است که لایه بیرونی و قابل مشاهده آن را تشکیل می‌دهد. الگوهای رفتاری فرهنگ شکل‌دهنده و تعیین‌کننده نوع رفتارهای فردی، اجتماعی و ساختاری مورد قبول و بهنجار آن است. ساختارهای اجتماعی، بیانگر نوع فعالیت و ارتباط‌های طولی و عرضی و متقابل نقش‌های گوناگون اجتماعی هستند و در عین حال، چگونگی تقسیم وظایف، حدود اختیارات و مسئولیت‌ها، حقوق و تکالیف سازمان یافته میان گروه‌ها و افراد را نیز مشخص می‌کنند. الگوهای رفتاری به‌طور مستقیم تحت تأثیر ارزش‌ها قرار دارند و ماهیت نهادهای اصلی جامعه، مانند: نهاد خانواده، نهاد تعلیم و تربیت، نهاد اقتصاد و فعالیت‌های اجتماعی، نهاد سیاست و حکومت را تعیین می‌کنند و این نهادها نیز به‌نوبه خود، تعیین‌کننده نوع و حدود هر یک از ساختارهای اجتماعی و روابط واقعی میان آنها را مشخص می‌سازند. مردم نیز در نقش‌های مختلف، نهادها را برای تنظیم روابط و تأمین نیازمندی‌های خود به حرکت در می‌آورند. به این ترتیب، میان لایه‌های سه‌گانه فرهنگ ارتباط و انسجامی وثیق برقرار می‌گردد (احمدی، ۱۳۸۴: ۱۱۸-۱۱۹).
باید اذعان داشت حفاظت و صیانت از بینش‌ها، الگوها و گرایش‌ها در گفتمان اسلامی می‌تواند امنیت فرهنگی را ایجاد و زمینه‌های تقویت فرهنگ و لایه‌های حیاتی آن را فراهم آورد. با این اوصاف، جوامع ارزشمدار و دینی برای تحقق امنیت فرهنگی و ارزشی خود لازم دارند تا از سه عنصر الگوهای ارزشی - ملی، ارزش‌ها و باورهای دینی، و بینش‌ها و مباحث عقیدتی حفاظت کنند.
در یک نگاه کلان باید گفت بعد فرهنگی نظریه دفاعی – امنیتی امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی) دارای ۴ مبنای معنویت و اعتقادی، زیست اجتماع، فضیلت و عقلانیت می باشد.
مبنای معنویت و اعتقادی دارای اصل خدا محوری (مؤلفه های دعوت به خدا و ارزش های انسانی و دین محوری) و استقلال فرهنگی (مؤلفه های خودباوری، عدم وابستگی (فرهنگی)، پیشرفت و توسعه (فرهنگی)، عدم خودباختگی فرهنگی و تولید فرهنگی) و همچنین اصل عمل به تکلیف فرهنگی (مؤلفه های فرهنگ سازی، فعالیت فرهنگی، مبارزه عالمانه فرهنگی، دفاع در برابر تهدید) است. از مهم ترین شاخصه ها می توان به قیام برای خدا و تبعیت از حکم خدا، حفظ عزت و کرامت انسان، وحدت دین و سیاست، ایمان به دین، احیای روحیه خودباوری، تقویت فرهنگ روحیه بسیجی و جهادی، توجه به جایگاه علم و دانش، استفاده از کالاهای داخلی، ترویج فرهنگ کار و تلاش و همت بلند، ترویج و تقویت فرهنگ کارآفرینی، دفاع و جهاد به منظور مقابله با دشمنان و… اشاره کرد. مبنای زیست اجتماع دارای اصل جامعه محوری (فرهنگ رحمانی و قرآنی) (مؤلفه های انسجام و وحدت فرهنگی، تعاون و همکاری (فرهنگی)، رضایت محوری، خرده فرهنگ ها، مشورت گرایی و… است. وحدت و همگرایی، پرهیز از نفاق، مشارکت سیاسی و پشتوانه مردمی در تامین امنیت، مردم مداری، مشاوره با بزرگان و خردورزان و… از مهم ترین شاخصه ها محسوب می شود.
مبنای فضیلت (نظام ارزشی) دارای اصل عدالت خواهی (مؤلفه های نفی ظلم و دفاع از مظلوم، تامین و اجرای عدالت و آزادی) و اصل هویت فرهنگی (مؤلفه های میراث فرهنگی، دین، تاریخ و سرزمین) می باشد.از مهم ترین شاخصه ها می توان به توجه به مبانی فرهنگ اسلامی ایران، مبارزه با قدرت گرایی، عدم سازش در برابر دشمنان انقلاب و نظام اسلامی، تعمیم عدالت، تقویت باورها و هنجارهای دینی، اسلامی و انقلابی شدن مسائل فرهنگی، حفظ زبان فارسی، ارائه و ترویج سبک زندگی اسلامی - ایرانی و…اشاره کرد.
مبنای عقلانیت دارای دارای اصل آگاه سازی و بصیرت بخشی (مؤلفه های آگاهی و مبارزه با نفاق، تعلیم و آموزش، رسانه جمعی و تفکر و تأمل گرایی) و اصل تامین امنیت (مؤلفه های امنیت روانی، دفاع از ایران اسلامی، بازدارندگی همه جانبه) و همچنین اصل پیشگیری (مؤلفه های بازدارندگی همه جانبه، نفوذناپذیری فرهنگی و مهندسی فرهنگی) و نیز اصل توانمندی مدیریت فرهنگی (مؤلفه های رهبری، قانون گرایی، سازماندهی و برنامه ریزی فرهنگی و متولیان فرهنگی) و همچنین اصل پایداری (مؤلفه های قدرت و عظمت و صبر و ایستادگی (مقاومت فرهنگی) است. بصیرت افزایی آحاد جامعه و به ویژه نخبگان، دشمن شناسی، تلاش مستمر و تعطیل ناپذیر در امر درونی سازی و آموزش فرهنگ، پذیرش نقد عالمانه، پایبندی به موازین عقلی و دوری از خرافات، خنثی‌سازی عملیات روانی دشمن، امید به آینده با اعتماد به نفس، توانمندی نیروهای مسلح و… از مهم ترین شاخصه ها محسوب می شود.
تهیه و تنظیم: حمید صادقی
متن کامل پژوهشی در دفتر مکتب و اندیشه دفاعی – امنیتی دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی موجود است. برای آشنایی بیشتر به این دفتر مراجعه شود.
اهم منابع و مآخذ:
- قرآن مجید
- صحیفه امام خمینی (ره)
- بیانات و رهنمودهای حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی)
- احمدی، محمد، فرهنگ، قدرت و امنیت ملی. فصلنامه مربیان، ۱۳۸۴، شماره ۱۶
- اصفهانی، راغب، صفوان عدنان داوودی، مفردات الفاظ قرآن کریم. قم: ذوی القربی، ۱۳۸۸
- جعفری لنگرودی، محمد، ترمینولوژی حقوقی (چاپ اول). تهران: گنج دانش، ۱۳۶۷
- و...
نظر شما :