اندیشه دفاعی - امنیتی
مبانی فکری و معرفتی جریان اخوان المسلمین و شاخه های آن در حوزه دفاعی - امنیتی؛ (در یک نگاه)
سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی
متن حاضر خلاصه طرح پژوهشی تحت عنوان «بررسی مبانی فکری و معرفتی جریان اخوان المسلمین و شاخه های آن در حوزه دفاعی-امنیتی» است که در سال ۱۳۹۵ با راهنمایی سرتیپ دوم پاسدار دکتر فرزندی توسط آقای صادق سرحدی (کسر خدمت) انجام شده است
یکی از مهم ترین جنبش های اسلامی که تأثیرات شگرفی بر مصر و چندین کشور اسلامی دیگر نهاد، «اخوان المسلمین» است. این سازمان در شرایطی که مصر از نظر سیاسی، اجتماعی، دینی و اقتصادی در وضعیتی بحرانی قرار داشت، تشکیل گردید و از یکسو برای حاکمیت تعالیم اساسی اسلام در زندگی اجتماعی و سیاسی می کوشید و از سوی دیگر می خواست معتقدات اسلامی را از حالت ایستا و خمودگی خارج نماید.
جریان‌هایی که به عنوان بنیادگرا محسوب می شوند، به مثابه جنبش‌های اجتماعی و سیاسی در جهان عرب، دارای اصول مشترکی هستند که وجه غالب این اصول، در رویکردهای سیاسی آنها نمود یافته است. کندوکاو در مبانی نظریِ عمل سیاسی جریان هایی که به آنها جریان های بنیادگرایی اسلامی اطلاق می شود، نشان می‌دهد که این جریان ها، به دین مبین اسلام به مثابه دینی کامل و جامع می‌نگرند که قادر است ابعاد و لایه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و حقوقی انسان معاصر و در اینجا مسلمانان را در کشورهای اسلامی اداره و موجبات ترقی و تعالی این جوامع را فراهم کند.
جریان‌هایی که به عنوان بنیادگرا محسوب می شوند، برخلاف جریان سکولاریزم معرفتی، مرجع نهایی زندگی و عمل اجتماعی و سیاسی را آموزه‌های دینی می‌دانند که در قرآن و سنت پیامبر اسلام تجلی یافته است که تحقق عینی این مرجعیت نهایی دین در چارچوب فعلیت یافته حکومت اسلامی، ساخت می‌یابد.
در واقع، هدف اصلی جریانی که به آن بنیادگرایی اسلامی اطلاق می شود، اجرای کامل شریعت اسلامی در جامعه، توسط ابزارها و امکانات بسط یافته‌ی حکومت مقتدر اسلامی است. آنچه می‌تواند امکان فعلیت بخشی به حکومت اسلامی را به معارضه بکشاند، وجود جریان‌های اجتماعی مدرن و نیروهای ساختاری مدرنیته در این کشورهای اسلامی است.
این ساختارهای غیربومی که ماهیت حقیقی آنها دین‌زدایی از تمامی ساحت‌های حیات بشری است، علاوه بر اینکه به لحاظ نظری، با اتصال به منابع معرفتی غرب توجیه و تغذیه می‌شوند، به‌وسیله نظام‌های سیاسی و اجتماعی حاکم که خصیصه‌ی اصلی آنها سکولار بودن و وابستگی بیش از حد به غرب است، بقا و بسطشان تأمین می‌شود.این جریان، فلسفه سیاسی غرب را مانع نظری و سیستم‌های سیاسی غربی و حکومتهای فاسد مستقر در جهان عرب را مانع خارجی استقرار حکومت اسلامی می‌داند، لذا از آنجا که وضعیت محدودیت‌زا و نامطلوب اجتماعی و سیاسی جامعه را نمی‌پذیرد و تلاش می‌کند تا از این شرایط عبور کند، به نیرویی معارض و مخالف تبدیل می‌شود. میزان و شدت تعارض انباشت شده در این جریان بستگی به تلقی آنان از حدود و چگونگی اسلامی شدن یا بودن جامعه و نیز فراگیری و نیرومندی مدرنیته و نیروهای اجتماعی و فرهنگی آن در جامعه‌ی اسلامی دارد.
همان‌طور که در شرایط عینی نیز چنین است، جریان‌هایی که به آنها بنیادگرای اسلامی اطلاق می شود، از یک سو، جامعه‌اسلامی معاصر را بسیار دورافتاده از مبانی معرفتی و تمدنی اسلام می‌بینند و خواستار اسلامی‌سازی حداکثری جهان اسلام در تمامی ابعاد هستند و از سوی دیگر، سیستم ارزشی و سیاسی غرب را در نهایت تقابل و ضدّیت با آموزه‌های اسلامی می‌دانند، دارای تعارض شدیدتری با مدرنیته و حکومتهای سکولار عرب هستند.
در واقع، این جریان، ساختارشکن، انقلابی و سنت‌گراست و گفته می شود جریان سلفیه مصر نمونه بارز آن است که از بدنه رسمی اخوان المسلمین انشعاب یافت. طیف دیگر این جریان، هرچند از نگاه حداکثری به اسلام جانبداری می‌کند، اما بخش‌هایی از مدرنیته و انگاره‌های غرب را اجتناب‌ناپذیر و ضروری زندگی در عصر حاضر می‌داند و با رویکردی اقتباسی، به‌دنبال جمع میان حاکمیت ارزشهای اسلامی و بخشی از صورت سیاسی اجتماعی و فنی مدرنیته، نظیر دموکراسی و تکنولوژی است.
در واقع، این بنیادگرایی، غیرانقلابی، اصلاح‌گرا و میانه رو است و نمونه قابل انطباق آن، اخوان المسلمین مصر بعد از اعدام سید قطب و برخی از اعضای ارشد آن در زمان حاکمیت جمال عبدالناصرمی باشد. اخوان المسلمین را باید یکی از مهمترین جنبش های اسلامی در قرن اخیر دانست که تاثیرات شگرفی بر مصر وچندین کشور اسلامی دیگر نهاده است.
با توجه به اینکه در تحقیقی به صورت منسجم تمامی مبانی فکری، معرفتی، هستی شناسی آنها در حوزه دفاعی امنیتی جمع آوری نشده همچنین شاخه های آن در کشورهای مختلف به صورت همه جانبه و یکجا مورد بررسی قرار نگرفته اند، لذا یادداشت حاضر در پی پاسخ به این سوال است که مبانی فکری و معرفتی جریان اخوان المسلمین و شاخه های آن در حوزه دفاعی امنیتی کدامند؟
در رابطه با نحوه شکل گیری اخوان المسلمین باید گفت که مؤسس اخوان المسلمین، حسن البناء در حدود سال ۱۹۰۰ م در شمال غربی قاهره متولّد شد، بعد از ورود به دبیرستان به عضویت یکی از انجمن های اسلامی درآمد و در این ارتباط سازمان جدیدی به نام انجمن امداد حصافیه را پایه گذاری نمود که دارای دو هدف اصلی «نگهداری و گسترش ارزش های اسلامی» و «دفاع در برابر هجوم میسونرهای غربی» بود. این سازمان الگویی بود که مطابق آن بعدها اخوان المسلمین طرح ریزی گردید.
وی در مورد گسست نسل جوان و دانشجویان از فرهنگ خویش وحقایق اسلام بسیار نگران بود و اعتقاد داشت آیندة هر ملّت و هر ایدئولوژی در دست نسل جوان، طلبه، دانشجویان و روشنفکران قرار دارد؛ لذا عمده فعالیت های خود را متوجّه این قشرها کرد.
وی بر آن بود همان طور که در انقلاب های چپی، کادر انقلابی از طبقه پرولتاریا برمی‌خیزد، در انقلاب مبتنی بر اسلام نیز برای پیشبرد اهداف باید مستضعفین را مورد توجّه قرار داد. وی در مساجد، مراکز فرهنگی و عمومی دربارة مسائل ایدئولوژیک اسلامی سخنرانی می‌کرد و کسانی را که تحت تأثیر حرف های وی قرار گرفتند به جلسات خصوصی دعوت می کرد و از همین افراد کادر اصلی را برای سازمان انتخاب می نمود. در سال ۱۹۲۷ م جمعیت شباب المسلمین (سازمان جوانان اسلامی) در قاهره به وسیلة برخی دوستان قدیمی وی تشکیل شد. حسن البناء نمایندگی این سازمان و مسئولیت بخش مجله الفتح، ارگان آن را بر عهده گرفت.
سازمان اخوان المسلمین در سال ۱۹۲۸ م با بیعت حسن البناء و شش نفر از همفکرانشان تشکیل گردید. در ابتدا فعالیت های آنان جنبة نیمه مخفی داشت و برای گسترش جنبش از جزوه، نامه، سخنرانی و ملاقات های شخصی استفاده می کرد.
دهة ۱۹۲۰ م که حسن البناء جنبش خود را بنیان نهاد، افکار سیاسی اسلام بین اندیشه‌های سه مکتب در نوسان بود:
۱- عناصر محافظه کار الازهر یا سنّت گرایان که هر گونه سازش یا نوسازی جامعه و دگرگونی دین و مذهب را رد می‌کردند.
۲- حامیان نوسازی یا شاگردان عبده که هدفشان جامعه‌ای بود که دین و سیاست از هم جدا باشد.
۳- اصلاح طلبان پیرو رشید رضا که خواستار بازگشت به عقاید و اعمال اوّلین نسل از احکام اسلامی بودند، که در این میان حسن البناء به مکتب سوم تمایل داشت.
فعالیت های سیاسی اجتماعی حسن البناء را می‌توان در سه مرحله بیان نمود؛ مرحلة اول از ۱۹۲۸ تا ۱۹۳۹ م که تمام سعی و تلاش وی بر کارهای نظری، سخنرانی‌ها، انتشار مجلات و فراگیر شدن نهضت در کشورهای اسلامی بود؛ مرحلة دوم از ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۵ م که وی به سازماندهی سیاسی جنبش پرداخت و مرحلة سوم از ۱۹۴۵ تا ۱۹۴۹ م که دوران اثرگذاری اخوان المسلمین در مسائل اساسی مصر بود که با ترور وی در ۱۹۴۹ م پایان یافت.
در رابطه با اهداف حسن البناء از شکل دهی به اخوان المسلمین باید گفت که حسن البناء تلاش های خود را در سه مرحله «تبلیغ»، «جذب و سازماندهی» و «مرحله عملی» آغازنمود. اصولی که حسن البناء بر آن اعتقاد داشت عبارت بودند از:
۱-« اجتناب از جدال های مذهبی و فرقه‌ای» (از زمانی که جماعت تقریب بین مذاهب اسلامی تأسیس شد حسن البناء و آیت الله قمی در تأسیس آن سهیم بودند همکاری میان اخوان المسلمین و شیعیان برقرار شد که در نهایت به دیدار نوّاب صفوی در سال ۱۹۵۴ م. از مصر منجر گردید. حسن البناء در مراسم حج ۱۹۴۸ با ایت الله کاشانی دیدار کرد و میان آنها تفاهم برقرار گردید و برخی از دانشجویان شیعه که در مصر تحصیل می کردند به جنبش اخوان المسلمین پیوستند)؛
۲- «سیاست گام به گام»: در نگاه وی جنبش قبل از آنکه به هدف غایی خویش برسد، باید این مراحل را (تبلیغ، بیان و تفسیر؛ عمل و نتیجه گیری) را گام به گام طی نماید؛
۳- «استفاده از نیروهای مختلف برای تحقق اهداف»؛
۴- «برپایی حکومت اسلامی»: اخوان المسلمین حکومت را برای خود نمی خواهد، بلکه حامی کسانی می باشد که بتوانند مسؤولیت حکومت را بر عهده بگیرند و قوانین قرآن را اجرا نمایند و اگر چنین فردی پیدا نشد، تشکیل حکومت یکی از برنامه های اخوان المسلمین خواهد بود؛
۵- «مقاومت در برابر تجاوزگران».
جنگ جهانی دوم و پیامدهای آن بر مصر، روند تصاعدی نفوذ اخوان المسلمین را در مصر گسترش داد، تشکیلات اخوان المسلمین سازمان یافته تر و مواضع سیاسی و ایدئولوژیک آنها منسجم تر گردید. بعد از جنگ سازمان از وضع آشفتة حزب وفد استفاده نمود و خود را به عنوان سازمان انقلابی و مخالف نظام موجود معرفی کرد و پایگاه های توده ای حزب وفد را به سرعت تصرف کرد. بر اثر دسیسه ها و برخی اقدامات خودسرانه که بعضی از افراد در سازمان علیه دولت انجام می دادند، دولت در سال ۱۹۴۸ م با سیزده مورد اتهام به سازمان در مورد فعالیت های تروریستی، توطئه علیه سرنگونی نظام سلطنتی مصر، جمع آوری مهمّات و… سازمان را منحل اعلام نمود و حسن البناء در توطئه ای سازمان یافته در فوریه ۱۹۴۹ م ترور گردید.
در رابطه با ساختار تشکیلاتی اخوان المسلمین باید گفت که تشکیلات نیرومند و منسجم اخوان المسلمین از مؤثرترین عوامل رواج اندیشه‌ها و توفیق آنان در بعضی زمینه‌ها بود. بی‌گمان این سازماندهی مرهون هوشمندی و بینش تشکیلاتی حسن البنا و نیز نفوذ او در میان پیروانش بود.(حسینی، ۱۹۵۵ م، ۶؛ بیومی، ۱۹۷۹ م ،۷-۶) بر بخشی از اصول تشکیلاتی اخوان المسلمین را بنا خود در «رسالة التعلیم» آورده است اثر همین سازماندهی نیرومند بود که گفته‌اند اخوان در ۱۳۶۷ ق /۱۹۴۸ م حدود نیم میلیون عضو در مصر داشت.(نک: بنا، مجموعه ،۱۹۸۳ م، ۷-۱) از مهمترین بخش های حزب اخوان المسلمین در کنفرانس سپتامبر ۱۹۴۵، بخش مسئول تماس با جهان اسلام بودکه نقش مهمی در روند ایجاد شعبه های اخوان در خارج از مصر داشت. اخوان تا کنفرانس ۱۹۴۵، از نظر عملی جز شعبه سوریه، هیچ شعبه فعالی در خارج از مصر نداشت. این شعبه در سال ۱۹۴۴ یا ۱۹۴۵( طبق منابع دیگر) از ادغام جمعیت های جوانان محمد (ص) و جمعیت جوانان مسلمان، تحت عنوان (اخوان المسلمین) به وجود آمد. در این کنفرانس یکپارچه سازی که یک نماینده از جماعت اصلی در مصر حضور داشت، یک کمیته مرکزی عالی و یک ناظر کل به نام مصطفی السباغی برای اخوان المسلمین سوریه و لبنان انتخاب شدند.السباغی اولین کسی بود که لقب (ناظر کل) گرفت. به رغم استقلال جماعت اخوان سوریه، این لقب بیانگر پذیرش ضمنی حاکمیت برتر مرشدکل در مصر بود.(محمد و دیگران، ۱۳۸۴ ش، ۷۴)
مرشد عام: طبق آیین‌نامة داخلی اخوان که به سال ۱۹۴۸ م. تعدیل شده است، مرشد عام بالاترین مقام را در جماعت تشکیل می‌دهد و در عین حال ریاست دو بخش مهم جماعت را برعهده دارد: ۱- مکتب ارشاد عام؛ ۲- مجلس شورای عام (هیأت تأسیسی یا کنگره).
مرشد عام از طریق مجلس شورای عام (کنگره) انتخاب می‌شود و حداقل باید از این شرایط برخوردار باشد: ۱- حداقل پانزده سال قمری سابقة عضویت در جماعت؛ ۲- داشتن حداقل چهل سال قمری؛ ۳- نداشتن هیچ‌گونه شغل اداری دولتی یا آزاد و اختصاص وقت کامل خود به جماعت. (فعّالیت‌های علمی و پژوهشی از این شرط مستثنا است).
پس از انتخاب مرشد عام، اعضای جماعت با او بیعت می‌کنند و مرشد عام می‌تواند یک یا چند معاون از اعضای مکتب ارشاد برای خود تعیین کند.
در زمان حکومتهای سابق به علت محدودیت‌های امنیتی، انتخاب مرشد عام به مکتب ارشاد محول شده بود. مدت زمان آن شش سال است و قابل تجدید از طریق انتخاب مجدد است.(ماده ۱۳، ۱۶، ۱۷، ۲۱ جماعت اخوان المسلمین)
مکتب ارشاد: نام کامل آن مکتب ارشاد عام جهانی است. این مکتب رهبری اجرایی اعلای اخوان و ناظر روند دعوت و تعیین‌کننده سیاست‌ها و مدیریت آن است. اعضای آن از طریق رأی‌گیری برای مدت چهار سال انتخاب می‌شوند. اعضای مکتب ارشاد ۱۳ نفر هستند. مجلس شورای عام هشت تن از این افراد را از میان اعضای خود از منطقه‌ای که مرشد عام ساکن آن است انتخاب می‌کند. پنج تن دیگر اصولاً از مناطق و کشورهای دیگر از میان اعضای مجلس شورا انتخاب می‌شوند.
مجلس شورا: نام کامل آن مجلس شورای عام جهانی است و هیأت تأسیسی (کنگره) نیز نامیده می‌شود. این مجلس قوة مقننة اخوان است و تصمیمات آن الزام‌آور است. مدت زمان آن چهار سال است و وظیفة نظارت کلی بر جماعت و انتخاب مرشد عام را برعهده دارد. اعضای آن سی نفر هستند که از کشورهای مختلف انتخاب می‌شوند. مراقب‌های عام شاخه‌های اخوان در کشورهای دیگر می‌باید عضو مجلس شورا باشند. ازآن‌جا‌که جماعت اخوان‌المسلمین تشکیلاتی بین‌المللی است، در کشورهای مختلف شاخه دارد که در ساختار آن لحاظ شده است. گفته می شود در برخی از کشورها مانند ایران، جریان‌های همفکر با اخوان، عموماً مراوده‌های فکری با رهبران اخوان دارند و ارتباط تشکیلاتی میان آنها و اخوان وجود ندارد و این جریان‌ها به‌صورت مستقل اداره می‌شوند، ولی در بسیاری از کشورها اخوان شاخه تشکیلاتی دارد.
مسئول تشکیلات اخوان در هر کشور مراقب عام نامیده می‌شود. شاخة اخوان در هر کشور به چند مکتب اداری (دفتر اداری) تقسیم می‌شود و هر استانی دارای یک دفتر اداری است. هر دفتر اداری به چند منطقه تقسیم می‌شود که از شعبه‌های واقع در محدوده مرکز یا بخش تشکیل شده‌اند. هر منطقه نیز به چند شعبه تقسیم می‌شود که کوچک‌ترین واحد اداری به‌شمار می‌آیند. هر شعبه نیز چندین اُسره دارد که یک نقیب مسئولیت ادارة آن را به عهده دارد و اغلب فعّالیت‌های تربیتی اخوان در این اُسره‌ها صورت می‌پذیرد.(خسرو شاهی، ۸۸)
رهبران گروه اخوان المسلمین از ابتدا تا کنون عبارتند از: حسن البنا (۱۹۴۹-۱۹۲۸ م) - حسن الهضیبی (۱۹۷۳-۱۹۵۱ م) - عمر التلمسانی (۱۹۸۶-۱۹۷۳ م) - محمد حامد ابو نصر (۱۹۹۶-۱۹۸۶ م) - مصطفی مشهور (۲۰۰۲- ۱۹۹۶ م) - مامون الهضیبی (۲۰۰۴-۲۰۰۲ م) - محمد مهدی عاکف (۲۰۱۰-۲۰۰۴ م) - محمد بدیع (۲۰۱۳-۲۰۱۰ م) و محمود عزت (۲۰۱۳) و...
مبانی فکری و معرفتی جریان اخوان المسلمین و شاخه های آن در حوزه دفاعی و امنیتی
با توجه به بررسی های انجام گرفته در اندیشه ها و باورهای رهبران اخوان المسلمین در بالا می توان بیان داشت که مبنای فکری و معرفتی این جریان بر سه پایه ۱- قرآن، ۲- نقل (سنت) و ۳- عقل استوار است، همچنین بنا بر آنچه که مورد بررسی قرار گرفت مبانی فکری و معرفتی آنها در حوزه دفاعی امنیتی دارای ۸ اصل می باشد که هر کدام از این اصول نیز دارای مولفه ها و شاخص هایی می باشند که حسن البنا در رساله التعالیم خود به آنها اشاره کرده است و در زیر به شرح آنها پرداخته می شود.
- اخلاص: این اصل بر آن تکیه دارد که یک مسلمان کلامش، عملش و جهادش همگی در راه خداوند و برای بدست آوردن رضایت او باشد بدون توجه به امور دنیوی از قبیل ثروت، مقام و… و اگر اینگونه باشد می توان آن مسلمان را سرباز فکر و عقیده نامید و نه سرباز غرض و منفعت (بنا، مجموعه، ۷۰-۶۸)
- عمل: عمل را باید ثمره علم و اخلاص دانست و مراتب عمل در نزد مسلمانان عبارت است از: الف) اصلاح نقس: برای آنکه یک مسلمان بتواند قوی الجسم، سلیم العقیده و صحیح العباده باشد و توانایی کمک به دیگران را داشته باشد. ب) ایجاد فضای اسلامی در منزل: به طوری که آداب اسلامی را در تمامی مظاهر زندگی خانوادگی اش رعایت کند و فرزندانش را بر اساس اصول اسلامی پرورش دهد و با خانواده اش به خوبی رفتار کند. ج) هدایت جامعه: با عمل به امر به معروف و نهی از منکر و انجام کارهای خوب و نیکو. د) آزادی وطن: آزادی وطن از دست هر حاکم غیر اسلامی چه از لحاظ سیاسی یا اقتصادی و یا روحی. ح) اصلاح حکومت: تا جایی که حکومت واقعاً اسلامی شود و فرایض اسلامی در آن به جا آورده شود و افراد آن جامعه به اصول اسلامی پایبند باشند. و) ایجاد خلافت اسلامی در جهان: با آزاد سازی کشور های مسلمان از دست ستمگران و باز گرداندن مجد و شکوه سابق مسلمانان با نزدیک کردن فرهنگ های آنها به هم (همو، ۷۳-۷۱)
- جهاد: منظور از جهاد همان امری است که از گذشته تا به قیامت همچنان بر مسلمانان واجب بوده و است. اولین مرتبه جهاد انکار قلب است و بالاترین مرتبه آن نیز جنگ در راه خدا می باشد و حد میانه آن نیز جهاد به وسیله دست قلم و زبان برای مقابله با حاکم ستمگر است. و در پایان باتید گفت که دعوت اسلامی همه گیر و منتشر نخواهد شد مگر به وسیله جهاد (همو، ۷۳)
- تضحیه (فدا شدن): منظور از تضحیه در اینجا بخشش جان، مال، وقت، زندگی و همه چیز در راه هدف مورد نظر می باشد و همانا تضحیه در راه هدف با ارزش و دارای ثواب است و هر که از آن خود داری کند گناهکار است (همو، ۷۵)
- اطاعت: منظور از آن پیروی از دستورات و انجام دادن آن در سختی ها و آسانی ها است و این اصل دارای ۳ مرحله می باشد که عبارتند از: الف) آگاه سازی: با انتشار نظرات جماعت در بین مردم. هدف جماعت در این مرحله انجام اعمال خیر و وسیله اش پند و نصیحت است و بهره گیری از وسایل علمی. ب) تکوین: شامل جدا سازی عنصرهای صالح برای حمل پرچم جهاد. شعار افراد در این گروه (امر و اطاعت) است بدون هیچ گونه شک و تردیدی. هر کسی توانایی پیوستن به جماعت را در این مرحله ندارد مگر کسانی که آمادگی های لازم را برای تحمل سختی ها و حمل پرچم جهاد به دست آورده اند. ج) تنفیذ: دعوت در این مرحله انجام جهاد بدون هیچ گونه نرمش و مدارایی است و شامل یک عمل پیوسته برای رسیدن به هدف می باشد و جز انسانهای صادق دیگران توانایی تحمل سختی های این مرحله را ندارند (همو، ۷۷-۷۵)
- پایداری: منظور آن است که یک مسلمان در راه رسیدن به اهداف خود همچنان پایدار و استوار باشد هر چند بعد از گذشت ماه ها و سالها، تا اینکه در نهایت بتواند به آرزوی خود که یا رسیدن به هدف است و یا شهادت در راه خدا برسد (همو، ۷۷)
- دوستی و برادری: هدف از این اصل آن است که قلب ها و ارواح جمعیت از لحاظ عقیده با هم پیوند خورده و ارتباط برقرار کنند چرا که ارتباط به وسیله عقاید و افکار برترین ارتباط ها است و باعث بهترین دوستی ها می شود. دوستی برادر ایمان و تفرقه برادر کفر است و بالاترین مرتبه دوستی و برادری ایثار است و در نزد مسلمان صادق برادرانش بر خودش برتری دارند (همو، ۷۹-۷۸)
- اعتماد و اطمینان: منظور از این اصل اطمینان و اعتماد سرباز به توانایی ها، اخلاص و… رهبر است که سبب احترام، تقدیر و اطاعت سرباز از رهبری می شود. می توان بیان داشت که میزان توانایی و قدرت نظام بستگی به میزان اعتماد بین سرباز و رهبری دارد و اعتماد به رهبری مهمترین عامل پیروزی در همه گروه ها، و سبب رسیدن آن گروه به اهدافش محسوب می شود (همو، ۷۸)
با توجه به نظرات و اندیشه های رهبران جنبش اخوان المسلمین می توان بیان داشت که آنها در زمینه دفاع و امنیت فقط به بخش نظامی توجه نداشته اند بلکه به سایر بخشها نیز در این زمینه اهتمام خاصی داشته اند که در زیر به ذکر آنها پرداخته می شود:
- علم در حوزه دفاع و امنیت: تفسیر و توضیح کامل قرآن کریم با بازگشت به اسلام اصیل و زدودن غبار قرون از چهره آن و پاک کردن هر چه ناخالصی و دروغ و خرافات از ساحت مقدس آن. اخوان المسلمین دقیقاً راهی را که محمد عبده نیم قرن پیش شروع کرده و پاسخ گویی به تهمت هایی را که به اسلام زده بودند به عهده گرفته بود، دنبال می کردند.
عبده این وظیفه را به دوش گرفت که ثابت کند اسلام با علم منافاتی ندارد، ولی چیزی جدای از آن است، از این رو خود و مذهب را به مسائلی که به مذهب ارتباطی نداشتند، متعهد کرد.
- عمل در حوزه دفاع و امنیت: متّحد ساختن ملت مصر و ملل اسلامی بر پایه اصول قرآنی، بازگشت به اسلام اصیل و تربیت نسل جدید بر مبنای اصول آن، تا ملت آینده ملتی قرآنی باشد. نزدیک کردن نقطه نظرهای فرقه های مختلف اسلامی به یکدیگر. بنای جامعه اسلامی بر پایه اصول یکسان و به دور از اختلافات فرقه ای و گروهی. در ارتباط با این مسئله یکی از نویسندگان اخوان المسلمین می گوید:
«ما هیچگاه ساکت و بی اعتنا نخواهیم ماند. تا آن زمان که قواینن نافذ قرآن بر کل جامعه حکم نراند، لحظه ای آرام نخواهیم گرفت. ما برای این هدف زنده ایم و زندگی می کنیم و یا در راه رسیدن به آن، جان می بازیم.»
- اقتصاد در حوزه دفاع و امنیت: رشد ثروت ملی و حفاظت از آن، بالا بردن سطح زندگی، عدالت اجتماعی فردی و گروهی، تضمین فرصتهای برابر برای همگان (این اصول در خدمت زحمت کشانی است که بنیانهای اصلی جنبش را در مراحل اولیه اش قوام بخشیدند) محدود کردن نفوذ خارجی در اقتصاد مصر، تشویق صنایع داخلی و تشکیل اتحادیه های کارگری به منظور ارتقای سطح زندگی اقتصادی و اجتماعی زحمت کشان از مهم ترین محورهایی است که در این حوزه قابل پیگیری است.
- اجتماع در حوزه دفاع و امنیت: خدمات اجتماعی، تلاش برای محو جهل و بیسوادی، بیماری، فقر و تشویق به انجام کارهای مفید، عالم المنفعه و سود آور.
- ناسیونالیسم و میهن در حوزه دفاع و امنیت: آزادی دره نیل و تمامی کشورهای عربی
و سرزمین های اسلامی از چنگال خارجیان، کمک به اقلیتهای اسلامی در تمامی سرزمینها برای آنکه بتوانند حقوق از دست رفته خویش را به دست آورند، حمایت از اتحاد عرب، تلاش مستمر در راه تشکیل جامعه [بین المللی] اسلامی، تلاش در راه گسترش همکاریهای بین المللی در راه حفظ آزادی و حقوق بشر و دستگیری ضعفا توسط اقویا، بنای جامعه ای ایده آل بر اساس قوانین اسلام و حفظ آن در میهن و انتقال مفاهیم و ارزشهای آن به خارج- صدور انقلاب-.
- جامعه جهانی در حوزه دفاع و امنیت: ترغیب به ایجاد جامعه ای بر مبنای اصول اخلاقی- چه مادی و چه معنوی- از طریق قوانین جهانی اسلام. قوانینی که جهانِ تشنه تقوی و اخلاق را سیراب می سازند.
- دفاع و امنیت در حوزه نظامی: گروه سلفی های اخوانی در اصل وجوب جهاد و تأکید بر این مفهوم اسلامی پایبندند و معتقدند مسأله نبرد بین حق و باطل و ایمان و کفر، سنتی ثابت و تغییرناپذیر در شریعت اسلامی است.
در نگاهی کلی، جهاد در اسلام به معنای جهد و کوشش در راه خداوند متعال است و از این نظر، سراسر حیات انسان مستلزم نوعی جهاد است و در واقع عمل به تمام عبادات و دوری از گناه و خطا جهاد محسوب می شود. اما جهاد مد نظر در اینجا، نبردی تهاجمی یا دفاعی علیه کفار و متجاوزان به دارالاسلام یا فراتر از آن نبرد علیه هر کسی است که علیه مبانی دینی و اسلامی عامداً و مستمراً عمل کند و با قوای قهریه و ابزارهای مشابه، اصل شریعت یا بلاد مسلمین را هدف قرار دهد. از این نظر، جهاد به معنای جنگ یا دفاع مقدس است.
از مهم ترین اصول فکری و معرفتی جریان اخوان المسلمین در حوزه دفاعی- امنیتی می توان به اخلاص، جهاد، دوستی و برادری، اطاعت، اعتماد و اطمینان، عمل، پایداری و ایثار اشاره کرد. همچنین ارتباط به وسیله عقاید و افکار، دوستی و برادری دینی، جهاد زبانی، جهاد عملی، اخلاص در نیت، اخلاص در عمل، فدا کردن مال و ثروت، فدا کردن جان، صبر و حلم، استقامت، ثبات قدم، اصلاح نفس، اصلاح خانواده، اصلاح جامعه، آزادی وطن، اصلاح حکومت، ایجاد خلافت اسلامی، اطمینان به توانایی رهبر، اطمینان به اخلاص رهبر، آگاه سازی مردم، آمادگی برای حمل پرچم جهاد، انجام جهاد و… از مهم ترین مولفه های فکری و معرفتی جریان اخوان المسلمین در حوزه دفاعی- امنیتی محسوب می شود.
همچنین از مهم ترین اصول فکری و معرفتی جریان اخوان المسلمین در حوزه دفاعی- امنیتی می توان به ۱- انجام جهاد برای رسیدن به هدف ۲- انجام جهاد بدون هیچ گونه نرمش و مدارا ۳- جدا سازی عنصرهای صالح برای حمل پرچم جهاد ۴- ایجاد آمادگی های لازم برای تحمل سختی ۵- عدم شک و تردید در اطاعت از رهبر ۶- انجام عمل صالح به وسیله پند و اندرز ۷- استفاده از وسایل علمی مهمترین عامل پیروزی است، باعث غلبه بر مشکلات می شود، باعث پیروزی در رسیدن به اهداف می شود و باعث نیرومندی نظام می شود ۸- بازگرداندن مجد و شکوه سابق مسلمانان ۹- آزادی کشورهای مسلمانان از دست ستمکاران ۱۰- نزدیک کردن فرهنگ های کشور های مسلمان به هم ۱۱- پایبندی افراد جامعه به اصول اسلامی ۱۲- اجرای فرایض اسلامی ۱۳- اصلاح حکومت تا جایی که به مفهوم واقعی اسلامی شود ۱۴- آزادی وطن از لحاظ روحی، اقتصادی، سیاسی و… ۱۵- امر به معروف و نهی از منکر ۱۶- انجام کارهای خوب و نیکو ۱۷- رفتار شایسته در خانه با اهل خانواده ۱۸- تربیت فرزندان بر اساس اصول اسلامی ۱۹- رعایت آداب اسلامی در تمامی مظاهر زندگی ۲۰- صحیح بودن عبادت ۲۱- صحیح بودن عقاید ۲۲- داشتن توانایی برای کمک به دیگران ۲۳- داشتن توانایی جسمی ۲۴- تمرکز بر صبر که باعث پاداش بهشت می شود، منجر به رستگاری می شود، از صفات اهل ایمان است، خدا با صابران است، باید برای رضای خدا و همراه توکل باشد ۲۵- ثبات قدم سبب پایداری در برابر دشمن می شود، سبب امداد غیبی خداوند می شود، سبب دوری از وعده و وعید های دشمن می شود ۲۶- استقامت سبب دوری از خوف و حزن و دریافت امداد غیبی خداوند می شود ۲۷- برکت در روزی و ثروت ۲۸- ایجاد روح گذشت و فداکاری در جامعه ۲۹- همدردی با محرومین ۳۰- رسیدن به عزت ۳۱- انجام تمام کار ها برای رضایت خدا و کسب رضای الهی ۳۲- رسیدن به پاداش های اخروی و کسب درجه والای شهادت در راه رسیدن به هدف که بالاترین نوع جهاد است، باید در راه خدا باشد و یکی از راه های مبارزه با کافران است ۳۳- ترساندن دشمنان خداوند و دشمنان مسلمان ها ۳۴- نابود ساختن شرک و حاکمیت بخشی به دین الهی ۳۵- رفع کید شیطان ۳۶- حفاظت از دین و مکتب الهی ۳۷- عدم انتظار ستایش از بنده خدا ۳۸- عدم درخواست از دیگران ۳۹- ترک محرمات ۴۰- اخلاص در اعمال معیار قبولی اعمال است ۴۱- نزد مسلمان صادق برادرانش بر خودش برتری دارند ۴۲- دوستی برادر ایمان است ۴۳- تفرقه برادر کفر است ۴۴- ارتباط به وسیله عقاید و افکار برترین ارتباط هاست، سبب بهترین دوستی ها می شود و باعث پیوند قلب های افراد می شود و… اشاره کرد.
در نهایت می توان گفت اخوان المسلمین یکی از مهم ترین جنبش های اسلامی که تأثیرات شگرفی بر مصر و چندین کشور اسلامی دیگر است. این سازمان در شرایطی که مصر از نظر سیاسی، اجتماعی، دینی و اقتصادی در وضعیتی بحرانی قرار داشت، تشکیل گردید و از یکسو برای حاکمیت تعالیم اساسی اسلام در زندگی اجتماعی و سیاسی می کوشید و از سوی دیگر می خواست معتقدات اسلامی را از حالت ایستا و خمودگی خارج نماید.
جنبش اخوان المسلمین یکی از جنبش های ریشه دار جهان اسلام و با مبانی فکری منسجم در سپهر اندیشه سیاسی اهل سنت است که دارای پشتوانه غنی فکری برخاسته از تعلیم و تفکر بنیان گذارش (حسن البنا) و ایدئولوگ شناخته شده آن در جهان اسلام یعنی (سید قطب) است. سید قطب که کتابهایش الهام بخش جنبش های اسلامی معاصر در جهان بود با ارائه الگوی فکری منسجم، تحولی نو در نگرش سیاسی اهل سنت به وجود آورد و در تحولات فکری سیاسی دهه های اخیر نقش بارزی داشته و بزرگترین چالش فکری اهل سنت را در بحران خلافت با فروپاشی دولت عثمانی به تصویر کشیده است. در دهه اخیر و پس از پیروزی اخوان در مصر به حکومت موقت آنها، تحولاتی در جمعیت اخوان پیش آمده است که در این پژوهش پرداخته نشده است و به پژوهشی دیگر واگذار می شود.
تهیه و تنظیم: حمید صادقی
متن کامل پژوهشی در دفتر مکتب و اندیشه دفاعی – امنیتی دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی موجود است. برای آشنایی بیشتر به این دفتر مراجعه شود.
اهم منابع و مآخذ:
- حسینی، اسحاق موسی، ۱۹۵۵ م، الاخوان المسلمون کبری الحرکات الاسلامیة الحدیثة، بیروت،
- بیومی، زکریا سلیمان، ۱۹۷۹ م، الاخوان المسلمون و الجماعات الاسلامیة، قاهره،
- بنا، حسن، ۱۹۸۳ م، مجموعة الرسائل، بیروت، مؤسسة الرساله؛ همو، مذکرات الدعوة و الداعیة، بیروت / دمشق،
- محمد، ابراهیم و دیگران، اخوان المسلمین سوریه فصلنامه راهبردی جهان اسلام، ش ۴۶، تابستان ۱۳۹۰
- . محمد، ابراهیم؛ ۱۳۸۵، اخوان المسلمین؛ ترجمه مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور؛ تهران: مؤسسه مطالعات اندیشه سازان نور،
- ماده ۱۳، ۱۶، ۱۷، ۲۱ جماعت اخوان المسلمین
- خسروشاهی، سید هادی، ۱۳۷۵، حرکت اسلامی فلسطین، تهران، اطلاعات،
- خسروشاهی، سید هادی، اخوان المسلمین و ایران در گذر تاریخ،
- و...
نظر شما :