درآمدی بر اندیشه دفاعی- امنیتی انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ایران(۵۸)
« مقوم های تحقق دفاع؛(۶) جامعه اسلامی (راهبردها و راهکارها)»
سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی
جامعه به عنوان یکی از مهم ترین بسترها و مقوله هایی است که می تواند نیازهای مادی و معنوی انسان را مرتفع کند.
واژه "Society" از ریشه لاتین "Societas" بهمعنی شریک و همنشین گرفته شده و به مفهوم وضع و حالت اجتماعی موجوداتی است که تحت یک قاعده و قانون مشترک و معین زندگی میکنند. کلمه جامعه یک واژه عربی و مونث جامع به معنی گرد آورنده، فراهم آورنده، مجتمع، مردم یک ده، شهر یا کشور، محل تجمع و مسجد جامع بهکار رفته است.(آراستهخو، ۱۳۸۱: ۴۵۵)
جامعه در اصطلاح محصول گرد آمدن انسانها و کنشهای متقابل میان آنان است که باهم زندگی میکنند و در رسیدن به هدف معینی با یکدیگر همکاری دارند. بهعلاوه معیارها و مقرراتی ساده یا پیچیده بر روابط عادی آنها حاکم است و نهادها و سازمانهایی، تداوم و پایداری اجتماع آنان را تامین میکند.(قنادان، ۱۳۷۶: ۶۰)
مهم ترین ویژگی های جامعه عبارتند از:
۱- افراد جامعه قلمرو مشترکی را اشغال میکنند؛
۲- در حکومت یا نوعی دیگر از اقتدار سیاسی یکسانی شریک هستند؛
۳- تا حدودی دارای یک فرهنگ مشترک میباشند؛
۴- جامعه دارای عمومیت است یعنی هم فرد را در خود جای میدهد. هم جایگزین آن میشود و افرادی در هر دو جنس و تمامی سنین را دربر میگیرد؛
۵- جامعه دارای تداوم و استمرار است، طول عمر جامعه از طول هستی هر یک از افراد فراتر میرود (رابرتسون، ۱۳۷۷، ص ۸۹)
۶- افراد در جامعه دارای مشارکت فعالانه و کم و بیش آگاهانه هستند و بهنوبه خود از مزایای حیات جمعی سود میبرند ضمن اینکه نقشی فعال در آن ایفا میکنند.(نیازی، ۱۳۸۷: ۵۹)
نکته قابل توجه آنکه تعاریفی که در سایر مکاتب بشری از مفهوم جامعه اعم از ماهیت، اهمیت و ضرورت و همچنین نحوه شکلگیری، استمرار، تداوم و… ارائه می شود با مفاهیم و تعاریفی که در دین اسلام و آموزه های دینی مورد توجه و دقت نظر قرار گرفته است دارای تفاوت های مبنایی و ماهوی است.
از منظر اسلام سلسله مسائل ارزشی و انسانی مطرح و مورد توجه است که در اندیشه سایر مکاتب جلوه چندانی ندارد به عنوان مثال از منظر اسلام و آموزه های دینی تمامی افراد جامعه علاوه بر مسئولیت در برابر گفتار و رفتار خود، در برابر دیگران نیز مسئولیت دارند و بالطبع در قبال مسئولیت نیز وظایفی و حقوقی مترتب خواهد بود، اما از منظر سایر مکاتب بشری که مبنای آنان بر کسب منافع و لذایذ دنیوی بدون در نظر داشتن دنیای ارزش های معنوی و فرامادی است، امور انسانی و ارزشی همچون نوع دوستی، احترام به والدین، صله رحم و… از جایگاهی برخوردار نیست.
اسناد بالادستی به عنوان نقشه و چراغ راهی محسوب می شوند که می توان با عنایت همه جانبه و نصب العین قرار دادن آنها زمینه های تحقق جامعه اسلامی را مهیا کرد.
در همین راستا راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی از منظر اسنادبالادستی تببین و تشریح میشود.
- عدم غفلت از تکالیف الهی
عدم غفلت از تکالیف الهی از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی از منظر حضرت امام خمینی (ره) محسوب می شود. ایشان در این رابطه فرموده اند:
«ما تا در این حیات دنیوی هستیم، تا در اینجا هستیم، مأموریتها از طرف خدای تبارک و تعالی داریم و باید قیام کنیم به این مأموریتها. باید غفلت نکنیم از تکالیف الهیه. تمام تکالیف الهیه الطافی است الهی و ما خیال میکنیم تکالیفی است. همهاش الطاف است: چه تکالیف فردی [که] برای هر نفری هست - برای تربیت او، برای تکمیل او- برای اینکه غیر از این راهْ راه تکمیل و راه ترقی نبوده است، درجاتی هست که بدون این راه نمیشود به آن درجات رسید؛ و چه تکالیف اجتماعی که ما مکلف هستیم؛ در اجتماع تکالیفی داریم و باید به آن تکالیف عمل کنیم برای تنظیم این اجتماع.» (صحیفه امام، ج ۳، ص ۲۳۷)
- وحدت
از منظر اسناد بالادستی، وحدت از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی محسوب می شود. خداوند متعال در سوره انبیاء، آیه ۹۱ می فرمایند:
إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ: ین دین شما و این امت شماست، دین یگانه و من پروردگار شمایم، پس مرا بپرستید.
از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی از منظر امام خامنه ای (مدظله العالی) می توان به وحدت اشاره کرد. معظم له در این رابطه می فرمایند:
«امروز وحدت برای شما هم تاکتیک و هم استراتژی و هم یک اصل اسلامی است و همیشه برای شما لازم است. … هدف از این کار آن است که با شعار وحدت مسلمین، که شعار درست و ضروریای هم است و من از قدیم این اعتقاد و تفکر را داشتم و دارم و آن را یک مسألهی استراتژیک میدانم - یک مسألهی تاکتیکی و مصلحتی هم نیست که حالا بگوییم مصلحت ما ایجاب میکند که با مسلمین غیر شیعه ارتباطات داشته باشیم - مسلمانان، بتدریج این اختلافات مذهبی و طایفهیی را کم کنند و از بین ببرند؛ چون در خدمت دشمنان است. ما با این انگیزهی صحیح، مسألهی وحدت مسلمین را در جمهوری اسلامی، یک مسألهی اساسی قرار دادهایم .»(۶۹/۱/۲۶)
- اجرای قانون در جامعه
در اندیشه حضرت امام خمینی (ره) اجرای قانون در جامعه یکی از راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی محسوب می شود. ایشان در این رابطه فرموده اند: «قانون برای نفع ملت است، برای نفع جامعه است، برای نفع بعضی اشخاص و بعضی گروهها نیست. قانون توجه به تمام جامعه کرده است. قانون برای تهذیب تمام جامعه است.» (صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۴۱۴)
ایشان همچنین فرموده اند: «قانون در رأس واقع شده است و همه افراد هر کشوری باید خودشان را با آن تطبیق بدهند. اگر قانون بر خلاف خودشان هم حکمی کرد، باید خودشان را در مقابل قانون تسلیم کنند، آن وقت است که کشور کشور قانون میشود.» (صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۴۱۵)
- هوشمندی، نوآوری و ابتکار
نوآوری و ابتکار از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی در اندیشه رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) است. معظم له میفرمایند:
«… ملتی که هوشمند است، دارای ابتکار است، دارای ایمان است، وقتی این ملت آزادی ناشی از اسلام را که انقلاب به ما عطا کرده است، داشته باشد، اینچنین ملتی در سیر خود، در حرکت خود، هیچ جا متوقف نخواهد شد »(۸۸/۱۱/۱۹)
معظم له همچنین می فرمایند: «بروید به دنبال کارهای ابتکاری، بروید به دنبال کارهایی که دنیا آنها را نیازموده و تجربه نکرده…البته هر کار جدیدی مطلوب نیست. کار جدیدی که با ملاحظه کامل، دقت و آزمون همراه باشد، مطلوب است.... الحمدلله دستمان از تجربه های امید بخش و امید آفرین خالی نیست. آدم می بیند کارهای بزرگی را می شود انجام داد» (۸۹/۱/۲۲)
- امر به معروف و نهی از منکر
از منظر اسناد بالادستی امر به معروف و نهی از منکر از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی محسوب می شود. خداوند متعال در سوره آل عمران، آیه ۱۰۴ می فرمایند:
وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ:
و باید از میان شما گروهی باشند دعوتگر به خیر که به نیکی فرمان دهند و از نا شایستی (بدی) بازدارند و اینان رستگارانند.
در اندیشه رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) نیز امر به معروف و نهی از منکر از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامه اسلامی محسوب می شود. معظم له در این رابطه میفرمایند:
«… همه امربه معروف و نهی از منکر کنند.... نهی از منکر کنید. این، واجب است. این، مسؤولیت شرعی شماست. امروز مسؤولیت انقلابی و سیاسی شما هم هست.» (۷۱/۴/۲۲)
- ایثار و شهادت طلبی
ایثار و شهادت طلبی از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی محسوب می شود. خداوند متعال در سوره آل عمران، آیه ۱۶۹ می فرمایند:
وَلا تَحسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلوا فی سَبیلِ اللَّهِ أَمواتًا بَل أَحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقونَ: (ای پیامبر!) هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زندهاند، و نزد پروردگارشان روزی داده میشوند.
از منظر حضرت امام خمینی (ره) نیز ایثار و شهادت طلبی از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامه اسلامی محسوب می شود. ایشان در این رابطه فرموده اند:
«ما بندگان خدا هستیم و در راه او و در سبیل او حرکت میکنیم و پیشروی میکنیم. اگر شهادت نصیب شد، سعادت است و اگر پیروزی نصیب شد، سعادت است.» (صحیفه امام، ج ۱۵، ص ۴۰۴)
ایشان همچنین فرموده اند: «یک ملتی که … برای جانفشانی حاضرند و طلب شهادت میکنند، هیچ قدرتی با آن نمیتواند مقابله کند.» (صحیفه امام، ج ۱۳: ۱۲۸)
- زنده نگه داشتن یاد و خاطره شهدا
از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی)، می توان به زنده نگاه داشتن نام، یاد و خاطرات شهدا اشاره کرد. معظم له در این رابطه می فرمایند: «کشور ما و جامعهی ما تا مدّتهای مدید نیاز به این دارد که یاد شهیدان زنده بماند و راه شهیدان نمایان بماند.» (۹۲/۶/۱۴)
- مبارزه با فساد و ناهنجاری
مقابله با فساد و ناهنجاری یکی از راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی است. رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) در این رابطه میفرمایند: «مسأله مبارزه با فساد را جدّی بگیرید. ببینید! شما مینشینید برای کارهای سازنده برنامهریزی میکنید، تأمین سرمایه میکنید، صرفهجویی میکنید، برای اینکه بتوانید تعدادی شغل در فعّالیتهای صنعتی یا کشاورزی یا خدماتی یا ساختمانی و غیره به وجود آورید؛ اما بعد از گوشهای نقبی زده شود، یک شخص یا یک باندِ سودجو وارد میدان شود و همه یا بخش مهمی از چیزی را که شما به عنوان سرمایه ملی میخواهید استحصال کنید و به سود کشور به کار بزنید، بمکد و از بین ببرد و به سود خودش استحصال و مصادره کند. این چیز خیلی خطرناک و واقعاً نگران کنندهای است … من میخواهم خواهش کنم که حتماً مسأله مبارزه با فساد را جدّی بگیرید و دنبال کنید.» (۸۱/۶/۴)
معظم له همچنین می فرمایند:
«همه، بخصوص جوانها، خیلی مراقب باشند. فساد اخلاقی، انحطاط اخلاقی، متأسفانه به عنوان یک ابزار در خدمت هدفهای سیاسی استکبار است؛ … ملت ما، جوانهای ما، مسئولین ما خیلی باید مراقب این چیزها باشند .»(۸۹/۸/۲۶)
- شایسته سالاری
در اندیشه رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) مقابله با فساد و ناهنجاری یکی از راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی است. معظم له در این رابطه میفرمایند:
«… در همهی نظامات جمهوری اسلامی، در قوهی مجریه، در قوهی مقننه، در قوهی قضائیه، در نیروهای مسلح، در نهادهای گوناگون، … اصل شایستهسالاری باید رعایت شود. شایستهگزینی؛ گزینش باید بر طبق معیارها و صلاحیتها باشد، نه بر طبق امیال و چیزهای شخصی. این در اسلام خودش یک اصل است. تمام این تغییرها و تبدیلهائی که در اسلام وجود دارد، بر اساس این است »(۹۰/۷/۲۴)
معظم له همچنین می فرمایند: «جمهوری اسلامی، … حکومت مردم و شایستگان است. در جمهوری اسلامی، رسیدن به مقامات مؤثر در سلسله مراتب حکومتی، تابع صلاحیتهاست. هر که صلاحیت دارد، باید در میدانهای فعالیت و تلاش و مسؤولیت جلو برود؛ از هر نقطهی کشور و از هر قشر اجتماعی باشد؛ و همهی اینها با هدایت اسلام و الهامگیری از متون الهی و قرآنی صورت میپذیرد. این، معنای نظام جمهوری اسلامی است. فاصله انداختن بین فقیر و غنی، بین اشراف و غیراشراف، و امتیاز دادن به یک قشر خاص، با نظام جمهوری اسلامی سازگار نیست. هر بخشی از نظام جمهوری اسلامی در هر نقطهیی از نقاط اگر به یکی از این آفتها مبتلا شود، از صراط مستقیم جمهوری اسلامی و نظام اسلامی خارج شده و باید اصلاح شود.» (۸۴/۲/۱۷)
- عدم تمایل به اشرافی گری و مال اندوزی
از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) عدم تمایل به اشرافی گری و مال اندوزی یکی از راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی محسوب می شود. معظم له در این رابطه میفرمایند:
«آفت مسئولیت در یک نظامی که متکی به آراء مردم و متکی به ایمان مردم است، این است که مسئولین به فکر رفاه شخصی بیفتند؛ به فکر جمعآوری برای خودشان بیفتند؛ در هوس زندگی اشرافیگری، به این در و آن در بزنند؛ این آفت بسیار بزرگی است. امام خودش از این آفت بکلی برکنار ماند و مسئولین کشور را هم بارها توصیه میکرد که به کاخنشینی و به اشرافیگری تمایل پیدا نکنند، سرگرم مالاندوزی نشوند، با مردم ارتباط نزدیک داشته باشند.» (۹۰/۳/۱۴)
- خدمت به محرومین
از منظر حضرت امام خمینی (ره) خدمت به محرومین از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامه اسلامی محسوب می شود. ایشان در این رابطه فرموده اند:
«… وظیفه ما و همه دست اندرکاران است که به این مردم خدمت کنیم و در غم و شادی و مشکلات آنان شریک باشیم که گمان نمیکنم عبادتی بالاتر از خدمت به محرومین وجود داشته باشد.» (صحیفه امام، ج ۲۰: ۳۴۳)
ایشان همچنین می فرمایند:
«به مستضعفان و مستمندان و زاغه نشینان که ولی نعمت ما هستند خدمت کنید.» (صحیفه امام، ج ۱۸: ۳۸)
- شجاعت
شجاعت یکی از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی است. امام خامنه ای (مدظله العالی) میفرمایند:
«شجاعت، صفت بسیار عظیم و سازندهای است. اثر شجاعت در میدان جنگ این است که انسان از خطر نمیهراسد؛ وارد میدان خطر میشود، نیروی خود را بهکار میاندازد و نتیجهاش هم این است که بر دشمن پیروز میگردد. مردم دنیا از شجاعت چنین شناختی دارند. اما غیر از میدان جنگ، میدانهای دیگری هم برای بروز شجاعت وجود دارد که اثر شجاعت در آنها از میدان جنگ مهمتر است. میدان زندگی، میدان تلاقیِ حقّ و باطل، میدان معرفت، میدان تبیین حقایق و میدان موضعگیریهایی که در طول زندگی برای انسان پیش میآید از آن جمله است. شجاعت در چنین میدانهایی است که اثر خود را نشان میدهد. یک آدم شجاع، وقتی حق را دید و شناخت، آن را دنبال میکند، از چیزی نمیهراسد، رودربایستی مانع او نمیشود، خودخواهی مانع او نمیشود، عظمت جبهه دشمن یا مخالف، مانع او نمیشود. … گاهی بنای حقیقت، با شجاع نبودن انسانها - بخصوص اگر دارای منزلت و مرتبهای در جامعه باشند - فرو میریزد. به عبارت دیگر، گاهی حقّی بهخاطر شجاع نبودن یک انسان در اظهارنظرش، ناحق میشود و باطلی به کسوت حق درمیآید. اینجا اگر شجاعت اخلاقی، شجاعت اجتماعی و شجاعت در عرصه زندگی - که بالاتر از شجاعت در میدان جنگ است - وجود داشته باشد، چنین مسائلی پیش نمیآید .»(۷۴/۱۱/۲۰)
- سلامت جسمی و روحی افراد جامعه
سلامت جسمی و روحی افراد جامعه یکی از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی است. حضرت امام خمینی (ره) در این رابطه فرموده اند:
«همان طوری که با ورزش قوّت جسمانی خودتان را تقویت میکنید، قوای روحانیتان را هم تهیه و تقویت کنید. همان طوری که کوشش میکنید که جسمتان قوی باشد، کوشش کنید که روحتان قوی باشد.» (صحیفه امام، ج ۸: ص ۳۷۴)
امام خمینی (ره) همچنین می فرمایند:
«عقل سالم در بدن سالم است. ورزش همان طور که بدن را تربیت میکند و سالم میکند، عقل را هم سالم میکند و اگر عقل سالم شد، تهذیب نفس هم دنبال او باید باشد. شما همان طور که ورزش میکنید و اعصاب خودتان را قوی میکنید، و ان شاء الله برای مملکت و آتیه مملکت مفید واقع خواهید شد، لازم است که همه ابعاد وجودی خودتان را تحت تربیت ورزشی درآورید».(صحیفه امام، ج ۷: ص ۲۶۱)
- لزوم حرکت جامعه به سمت تعالی
در اندیشه رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) لزوم حرکت جامعه به سمت تعالی یکی از راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی است. معظم له در این رابطه میفرمایند:
«حرکت جامعه … به سمت اوج این است که جامعه به عدالتخواهی نزدیک شود؛ به دین، رفتار دینی و اخلاق دینی نزدیک شود؛ در فضای آزادی رشد پیدا کند؛ رشد عملی، رشد علمی و رشد صنعتی پیدا کند؛ در بین جامعه، تواصی به حق و تواصی به صبر وجود داشته باشد؛ جامعه روزبهروز در مقابل دشمنان خدا، دشمنان دین، دشمنان استقلال کشور، احساس اقتدار بیشتری بکند، ایستادگی مقتدرانهی بیشتری بکند؛ روزبهروز در مقابل جبههی ظلم و فساد بینالمللی ایستادگی خودش را بیشتر کند؛ اینها رشد است، اینها نشانهی حرکت مثبت جامعه است؛ دنیا و آخرت یک جامعه را اینها آباد خواهد کرد. ما باید دنبال یک چنین حرکت مثبتی باشیم.... حرکت جامعه باید به سمت آن تعالی و آن ارزشها، حرکت به سمت بالا باشد؛ حرکت مثبت باشد.» (۸۸/۶/۲۰)
عدم غفلت از تکالیف الهی از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی از منظر حضرت امام خمینی (ره) محسوب می شود. ایشان در این رابطه فرموده اند:
در یک جمع بندی کل می توان گفت که جامعه اسلامی به عنوان یکی از مهم ترین مقوم های تحقق دفاع، مهمترین و کامل ترین نوع جامعه محسوب می شود که همواره سعادت و تعالی انسان ها را در نظر داشته است.
۱- از منظر اسناد بالادستی از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی می توان به وحدت اشاره کرد.
۲- اجرای قانون در جامعه یکی از راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی از منظر اسناد بالادستی محسوب می شود.
۳- از منظر اسناد بالادستی از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی می توان به نوآوری و ابتکار اشاره کرد.
۴- امر به معروف و نهی از منکر یکی از راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی از منظر اسناد بالادستی است.
۵- از منظر اسناد بالادستی از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی می توان به ایثار و شهادت طلبی اشاره کرد.
۶- زنده نگاه داشتن نام، یاد و خاطرات شهدا از راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی از منظر اسناد بالادستی است.
۷- از منظر اسناد بالادستی از مهم ترین راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی می توان به مقابله با فساد و ناهنجاری اشاره کرد.
۸- عدم تمایل به اشرافی گری و مال اندوزی از راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی از منظر اسناد بالادستی محسوب می شود.
۹- از راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی از منظر اسناد بالادستی می توان به خدمت به محرومین اشاره کرد.
۱۰- شجاعت از راهبردها و راهکارهای تحقق جامعه اسلامی از منظر اسناد بالادستی است.
در نهایت می توان گفت تحقق جامعه اسلامی به عنوان یکی از موضوعات محوری و مهم در اسناد بالادستی، نقش بسزایی در سعادت آفرینی و رشد جامعه اسلامی دارد. در همین راستا بر نخبگان، اندیشمندان و صاحبنظران است تا با تشکیل اتاق های اندیشه ورز، تضارب و تجمیع آراء نخبگی و کارشناسی، راهبردها و راهکارهای عملیاتی تحقق جامعه اسلامی را تبیین و تشریح همه جانبه کنند تا از این طریق ضمن تقویت، تضمین، تثبیت و… عزت، اقتدار، امنیت و… مسلمانان و به ویژه ملت بصیر و انقلابی ایران اسلامی، در سطح منطقه ای و بین الملل، زمینه های خنثی شدن و ناکامی اهداف، سیاست ها و… دشمنان و بدخواهان مسلمین و ایران اسلامی را بیش از پیش هموار کنند.
اهم منابع و مأخذ
- قرآن
- نهج البلاغه
- صحیفه امام (ره)
- بیانات و رهنمودهای حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی)
- آراستهخو، محمد؛ فرهنگ اصطلاحات علمی- اجتماعی، تهران، چاپخش، ۱۳۸۱
- قنادان، منصور و همکاران؛ جامعهشناسی مفاهیم کلیدی، تهران، اوای نور، ۱۳۷۶
- رابرتسون، یان؛ درآمدی بر جامعهشناسی، حسین بهروان، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۷
- نیازی، محسن؛ جامعهشناسی، تهران، ثامنالحجج، ۱۳۸۷
- http://farsi.khamenei.ir
- http://farsi.rouhollah.ir
- و…
نظر شما :