بعد فقهی و حقوقی اندیشه دفاعی در قرآن کریم؛ (در یک نگاه)

متن حاضر خلاصه طرح پژوهشی تحت عنوان «تبیین بعد فقهی و حقوقی اندیشه دفاعی در قرآن کریم» است که در سال ۱۳۹۹ با راهنمایی سرتیپ دوم پاسدار دکتر فرزندی توسط آقای ابوالفضل راجی (کسر خدمت) انجام شده است.

در مطالعه تاریخ زندگی موجودات دفاع پدیده ای بسیار با اهمیت و برجسته است. این پدیده در مقابل تهدیدات و خطر های خارجی و آسیب ها (داخلی) ظهور و بروز می یابد. هر موجود در این درگیری ها، تضاد ها و تاثیرات، گاهی غالب یا مغلوب می شود. مبنای دفاع مرتبط با ذات هر موجود است که دارای منافع زیادی برای حفظ افراد و تضمین و تثبیت دنیا و آخرت شخص است.

دفاع انسان از حقوق خود بین موجودات جنبه زیستی-معرفتی دارد. دفاع از حقوق فردی و اجتماعی انسان در حالت طبیعی باید بر اساس عقل و خرد صورت پذیرد. دفاع معرفتی به همین دلیل از اهمیت خاصی برخوردار است و لازم است تمامی انسان ها به فهم مشترکی از آن برسند تا در سایه آن آزادی، استقلال، عدالت، تعاون و… بر جوامع بشری حاکم شود. علاوه بر آنکه اساس دفاع یک امر بدیهی وفطری است لکن در مراتب و اشکال مختلف آن تفاوت هایی به چشم می خورد و از منابع گوناگون، مویداتی بر ضرورت اصل دفاع و آماده سازی در برابر تهدیدات احتمالی می توان یافت. دفاع با توجه به به ماهیت یک مجموعه و فرد و شرایط حاکم بر آن، مراتب مختلفی دارد؛ گاه دفاع در مرتبه فردی و در مقام محافظت و صیانت از یک فرد است و گاه دفاع از گستره وسیع تری نسبت به فرد است و جنبه جمعی پیدا می کند و حتی ممکن است دامنه دفاع به حفظ اساس نظام و حاکمیت سیاسی یک کشور و حفظ تمامیت ارضی و صیانت از حقوق اولیه افراد و آحاد جامعه توسعه یابد که این نوع و این گستره از دفاع مهم ترین و حیاتی ترین نوع از دفاع می باشد که می بایست برای بررسی کم و کیف آن و تتبع در حدود و ثغور این مرتبه از دفاع به منابع غنی و معتبر اسلامی رجوع کرد تا با استخراج اصول و مبانی فکری و نظری اسلام در رابطه با دفاع و جهاد و اصول صیانت از و محافظت از کیان اسلام، زمینه رشد و اعتلاء اسلام را فراهم و بستری امن جهت حرکت به سوی کمال برای آحاد جامعه را فراهم کند. قرآن کریم که ثقل اکبر می باشد و متضمن بزرگترین و در عین حال جامع ترین آموزه ها و راهنمایی ها برای هدایت انسان ها و جوامع و حکومت ها است، در باب دفاع و جهاد که مسلتزم یکدیگر هستند، در آیاتی ضرورت و اهمیت دفاع و جهاد را خاطرنشان کرده و در باب کیفیت و اصول حاکم بر دفاع، آیاتی را اختصاص داده است که می توان با مراجعه به این آیات و تتبع در معانی و تفاسیر و استنباطات فقهی از این آیات به شاکله های دفاع و کم و کیف آن دست یافت. از این رو در یادداشت پیش رو جایگاه بعد فقهی و حقوقی اندیشه دفاعی قرآن کریم مورد بررسی قرار می گیرد.

مفهوم تبیین: تبیین در لغت به معنای هویدا شدن، پیدا شدن، پیدا و آشکار گشتن می باشد.(دهخدا، ۱۳۷۳) از لحاظ نظری نیز می توان گفت که تبیین به معنای توضیح حکیمانه و تشریح علمی پدیده های طبیعی، ساختارهای سیاسی، سازمانی یا اجتماعات گوناگون بشری است.

مفهوم مبانی: مبانی، جمع مبنا به معنای عمارت و بنیاد به کار رفته است.(فرهنگ معین، ۱۳۶۵، ذیل مدخل مبانی)

از لحاظ نظری نیز می توان گفت که مبنا یا مبانی اساس و شالوده هر چیزی است که آن چیز بدان تکیه دارد و بدون آن نمی تواند هویت و حیثیتی داشته باشد.

مفهوم اصول: اصول، جمع اصل، ریشه ها، اصول و فروع، ریشه ها و شاخصه ها می باشد و به معنای قواعد و قوانینی که هر علم بر آن استوار است نیز به کار می رود.(دهخدا، ۱۳۷۳، ذیل مدخل «اصول») از لحاظ نظری نیز می توان گفت که اصل هر چیز، آن است که وجود آن چیز بدان متکی است و در اصطلاح علوم نیز به همین معنا به کار می رود، گاه مقصود از اصل، بیخ، بن و ریشه است و برای بحث درباره هر امری باید به ریشه و اساس واقعی آن توجه کرد. در این معنا، اصل در مقابل فرع قرار دارد. گاه نیز اصل به معنای عینی و متحصّل در خارج است و از این لحاظ میتوان از واژه اصیل در مقابل اعتباری سخن گفت و گاه نیز اصل به معنای حقیقت در برابر باطل است و در این استعمال اصیل، در مقابل بدلی یا ناخالص به کار میرود. (الهی نژاد، ۱۳۸۰، ص ۵۰)

مفهوم مولفه: مولفه به معنای: سازه، سازنده و تشکیل دهنده آمده است.(حق شناس و همکاران ،۱۳۸۵، ص ۱۰) از لحاظ نظری نیز می توان گفت که در ادبیات علوم انسانی به زیرمجموعه های اصول که نشان دهنده ویژگی های یک موجودیت در صورت رعایت آن اصول باشد مولفه گویند.

مفهوم شاخص: شاخص از نظر لغوی به معنای برآمده، چشمگیر، مرتفع، برجسته، نماینده، آنچه مقدارش ماهیت چیزی را معین می کند.(عمید، ۱۳۷۳، ذیل مدخل شاخص) از لحاظ نظری نیز می توان گفت که شاخص مفهومی مبتنی بر مشاهده ها و معمولاً کمی، که به ما چیزی درباره آن جنبه از زیست اجتماعی که ما به آن علاقه مندیم می گوید، یا چیزی راجع به تحولاتی می گویند که در آن جنبه از حیات جامعه در حال وقوع است. چنین اطلاعی می تواند بیرونی و عینی باشد، از این نظر که دلالت آن نشان دادن این است که وضعیت چگونه است؟ یا چگونه در حال دگرگونی است؛ یا می تواند ذهنی باشد، به لحاظ آنکه دلالت آن نشان دادن این است که موقعیت عینی یا دگرگونی های آن را اجتماع به طور کلی یا گروه های گوناگون تشکیل دهنده اجتماع چگونه ملاحظه می کنند. (شهدادی ،۱۳۶۷، ص ۱۸۰)

در واقع می توان گفت که شاخص ها در واقع ابزار اندازه گیری و سنجش وضع موجود و روند تحول آن و همچنین ارزیابی میزان موفقیت وتحقق سیاست ها محسوب می شود.

مفهوم بُعد: در لغت به معنای دوری، فاصله، مسافت، اندازه،، جنبه، منظر، جهت، نظر می باشد. از لحاظ نظری نیز می توان گفت که هر گوشه و هر جنبه و مرتبه از یک امر و مفهوم دارای ماهیت را بعد می گویند که از این لحاظ امور مختلف به فراخور حال و جنبه هایی که مورد بررسی قرار می گیرند دارای ابعاد مختلفی می باشند.

مفهوم فقه: فقه، به معنای فهمیدن و درک کردن و فهم عمیق اطلاق می شود.(دهخدا، ۱۳۷۳) از لحاظ نظری نیز می توان گفت که فقه به علمی اطلاق می شود که متکفل استخراج احکام تکلیفی و الزام آور از منابع شرعی معتبر است.

در واقع می توان گفت که فقه، علمی است که به دنبال کشف احکام واقعیه عندلله است و با بیان جنبه های الزام آور آن اعم از تحریمی و وجوبی یا غیرالزام آور، به دنبال تعریف یک سبک زندگی در چهارچوب فرامین الهی برای مکلفین است.

مفهوم حقوق: حقوق، جمع حق و به معنای راستی و درستی می باشد.(دهخدا ،۱۳۷۳)

از لحاظ نظری نیز می توان گفت که علم حقوق شاخه ای دانش اجتماعی است که به بررسی استدلالی و روشمند مقررات حاکم بر جامعه و دولت می پردازد و چگونگی پیدایش و سیر تحول وضع و تصویب و تفسیر و استنباط و بالاخره اجرای آنها را مورد بحث قرار می دهد.(کاتوزیان، ۱۳۹۵، ص ۲۳)

در واقع می توان گفت که حقوق عبارت است از مجموعه قواعدی که تنظیم کننده و حاکم بر روابط اشخاص در جامعه معین می باشد. حقوق در این مفهوم به حقوق ذاتی قطع نظر از افراد جامعه مطرح می گردد تعبیر می شود. حقوق در یک تقسیم بندی به حقوق خصوصی که به تنظیم روابط افراد با هم و حقوق عمومی که متکفل تنظیم روابط افراد با دولت های می باشد تقسیم میگردد.لذا علم حقوق به معنای علمی است که با وضع قواعد الزام آور در جهت حفظ نظام و تعالی تمامی اعضا و آحاد جامعه سعی در جهت دهی به رفتار ها و کنش های افراد در جنبه های فردی و اجتماعی دارد.

مفهوم اندیشه دفاعی: اندیشه دفاعی، تفکر و تأملی منسجم، دارای چارچوب نظری، اصولی و مستدل و با اهمیت در مورد امر یا رأی دفاعی است؛ که به گونه ای قاعده مند و توأم با انسجام درونی گفتمانی در اسلام ناب محمدی (ص) به بررسی موضوع بقای مادی و معنوی جامعه می پردازد تا آن را در برابر خطرها و تهدیدهای سخت و نرم نظامی خارجی ایمن سازد و برای حصول به امنیت و تأمین منافع ملی به طرح ریزی و برنامه ریزی میپردازد.(فیروزآبادی، ۱۳۹۴، ص ۱۸۸) در واقع می توان گفت که منظور از اندیشه های دفاعی در این تحقیق دفاع درتمامی حوزه هاست.

قرآن کریم: قرآن کریم کتاب مقدس دین اسلام ثقل اکبر و دربردارنده ارزشمندترین و کامل ترین آموزه ها و رهنمود ها جهت زندگی انسان و حیات بشری است و در تمامی جنبه ها و سطوح زندگی انسان دارای مطالب ارزشمند است و همین ویژگی باعث شده تا قرآن را کتابی فرازمانی بدانیم. قرآن کریم خود را اینگونه معرفی می کند: «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری‏ لِلْمُسْلِمینَ» (سوره نحل، آیه ۸۹) و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز، و مایه هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است. خداوند در این آیه، قرآن را تبیان برای هر چیز معرفی می ¬ کند؛ از آنجا که این کتاب، هدایت برای عموم مردم است و منظور از «کل شیء» هر چیزی است که مردم در امر هدایتشان به آن نیاز دارند. رهیابی به معارف حقیقی مربوط به مبدا و معاد و اخلاق فاضله و شرایع الهی و مواعظ. (طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ج‏۱۲، ص ۳۲۵)

بعد فقهی اندیشه دفاعی قرآن کریم

در این قسمت قواعد فقهی در باب دفاع مورد بررسی قرار می گیرد.

قواعد فقهی در باب دفاع عبارتند از:

الف) الزامات فقهی جنگجویان در ارتباط با یکدیگر در جنگ

- اطاعت از فرمانده در میدان جنگ (سوره آل عمران، آیه ۱۵۲ – سوره نور، آیه ۱۲)

- اتحاد و عدم ایجاد اختلاف و تفرقه (سوره آل عمران، آیه ۱۰۳ – نهج البلاغه، خطبه ۱۲۱)

مشاوره با یکدیگر (آل عمران، آیه ۱۵۹ – شورا، ۳۸)

یاری یکدیگر (سوره مائده، آیه ۲ – اصول کافی، ج ۸، ص ۹)

ب) الزامات فقهی مدافعان در ارتباط با دشمن در جنگ

- دعوت به اسلام و اتمام حجت قبل از کارزار (محمد باقر مجلسی، ج ۱۰۱، ص ۳۶۴)

- پرهیز از دشنام دادن به دشمن (سوره انعام، آیه ۱۰۸)

- کنترل احساسات تلافی جویانه و رفتارهای خشونت آمیز (سوره اسراء، آیه ۳۳ – نهج البلاغه، نامه ۶۷)

- برقراری امنیت برای حق جویان (سوره توبه، آیه ۶)

- پرهیز از توجه به انگیزه ی باطنی دشمن هنگام اظهار ایمان و درخواست امان (سوره نساء، آیه ۹۴)

- منع تعرض به کودکان، زنان، سالخوردگان و ناتوانان (نهج البلاغه، نامه ۱۲ و ۱۶)

- ممنوعیت کاربرد سلاح کشتار جمعی (کلینی، ج۵،ص 28)

- رفتار مناسب با اسیران جنگی (سوره فصلت، آیه ۳۶ – سوره مؤمنون، آیه ۹۹)

ج) الزامات فقهی مدافعان در ارتباط با محیط زیست در جنگ

- آسیب نرساندن به مزارع و درختان (مجلسی، ج ۱، ص ۶۰)

- پرهیز از تخریب بناها و آبادانیها (مجلسی، ج ۲۱، ص ۶۱ – مجلسی، ج ۹، ص ۱۷۹)

بعد حقوقی اندیشه دفاعی قرآن کریم

در این قسمت بعد حقوقی اندیشه دفاعی قرآن کریم مورد بررسی قرار می گیرد.

دفاع مشروع در حقوق

با پیشرفته تر شدن جوامع، اداره‌ی جامعه و حمایت از شهروندان در برابر انواع خطرات و آسیب‌هایی که می‌تواند آنها را تهدید کند، برعهده‌ی دولت گذاشته شده است. دولت نیز موظف است در چهارچوب قانون به این وظیفه عمل کند، اما نمی‌توان این موضوع را نادیده گرفت که ممکن است در برخی از موقعیت‌ها، اشخاص درمعرض خطراتی قرار گیرند و در آن زمان هیچ دسترسی به نهادهای دولتی وجود نداشته باشد یا مراجعه به آنها زمان‌بَر باشد و موجب زیان بیشتری شود.

در چنین موقعیت‌هایی قانون‌گذار به نمایندگی از جامعه به اشخاص این مجوز را می‌دهد که از خودشان در برابر صدمات و آسیب‌هایی که درمعرض آن قرار گرفته‌اند، محافظت کنند. ازآنجاکه چنین اجازه‌ای جنبه‌ی استثنایی دارد، باید شرایطی که قانون‌گذار برای آن درنظر گرفته است، وجود داشته باشد؛ یعنی هم باید رفتار فرد به‌گونه‌ای باشد که بتوان آن را دفاع نامید و هم باید رفتاری که در مقام دفاع انجام شده است، مشروع باشد.

دفاع مشروع نهادی است که براساس آن اشخاص به‌صورت استثنایی مجوز دفاع و محافظت از خود در برابر برخی از آسیب‌ها و خطرات را پیدا می‌کنند. به‌طور ویژه باید این خطرات از انواع خطراتی باشد که شخص در صورت قرار گرفتن در معرض آن، به هر علت نتواند با مراجعه به نهادهای دولتی از خود در برابر آن محافظت کند. حال باید دید که درنظر گرفتن چنین حقی برای شهروندان چه آثاری به‌دنبال دارد. دفاع مشروع موضوعی است که در قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده است و از علل موجهه‌‌ جرم به‌شمار می‌رود. علل موجهه‌ جرم به شرایطی گفته می‌شود که درصورت وجود آ‌نها، رفتاری که در حالت عادی جرم به‌شمار می‌رود، دیگر جرم نخواهد بود. به عبارت بهتر، علل موجهه‌ جرم باعث می‌شوند رفتاری که جرم است، دیگر جرم نباشد. دفاع مشروع نیز یکی از علل موجهه‌ جرم است؛ یعنی اگر قانون‌گذار رفتاری را جرم انگاری کرده باشد و شخصی این رفتار را در حالت دفاع مشروع انجام دهد، چون دفاع مشروع از علل موجهه‌ جرم است باعث می‌شود که این رفتار از حالت جرم بودن خارج شود و دیگر نتوان آن را جرم دانست. به‌عنوان نمونه، قتل رفتاری مجرمانه است؛ یعنی قانون‌گذار آن را ممنوع کرده و برای مرتکب آن مجازات درنظر گرفته است که این مجازات می‌تواند براساس نوع قتل، قصاص یا پرداخت دیه به‌همراه تحمل حبس باشد. بااین‌حال اگر شخصی در حین دفاع مشروع، رفتاری انجام دهد که باعث مرگ دیگری شود، نمی‌توان وی را به‌خاطر ارتکاب قتل به مجازات قصاص محکوم کرد؛ حتی اگر این قتل به‌صورت عمدی واقع شده باشد. بنابراین، اصل بر این است که ارتکاب جرم تحمل مجازات را به‌دنبال دارد؛ یعنی هر کس مرتکب رفتار ممنوعه‌ی قانونی شود، باید عقوبت آن را تحمل کند، اما گاه به‌علت وجود برخی عوامل، شخص مجرم مجازات نمی‌شود که یکی از این موارد، ارتکاب جرم در حین دفاع مشروع است. البته همان‌طور که پیش‌تر نیز ذکر شد، دفاع مشروع به‌طور کلی بر عنوان مجرمانه اثر می‌گذارد؛ یعنی رفتار را از شمول عنوان مجرمانه خارج می‌کند و از این طریق باعث می‌شود که فرد مجازات نشود.

شرایط تحقق دفاع مشروع

تحقق دفاع مشروع منوط به رعایت شرایطی است. یعنی نمی‌توان هر نوع دفاعی را مشروع دانست، اما پرسش این است که چه شرایطی برای تحقق دفاع مشروع لازم است؟ به‌عبارت بهتر، باید چه شرایطی وجود داشته باشد تا بگوییم دفاعی که صورت گرفته مشروع است؟ پرداختن به شرایط دفاع مشروع نیاز به تحلیل و بررسی ماده‌ی ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی دارد، زیرا در این ماده، قانون‌گذار دفاع مشروع را پیش‌بینی کرده است. ماده‌ی ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی مقرر کرده است: «هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عِرض، ناموس، مال یا آزادی خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب‌الوقوع با رعایت مراحل دفاع، مرتکب رفتاری شود، طبق قانون جرم محسوب نمی‌شود.» شرایطی که درصورت اجماع باعث می‌شوند رفتار فرد جرم شناخته نشود، عبارتند از: الف) رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد. ب) دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلائی باشد. ج) خطر و تجاوز به‌سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد. د) توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد یا مداخله‌ی آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود. برای آشنایی با شرایط دفاع مشروع، نکاتی در خصوص این ماده ارایه می شود. الف) ارتکاب جرم در حین دفاع می‌تواند برای دفاع از موضوعات مختلفی صورت بگیرد، اما در صورتی می‌توان رفتاری را دفاع مشروع دانست که برای حمایت از نفس (جان)، عِرض (آبرو)، ناموس، مال یا آزادی خود یا دیگران انجام شده باشد. درواقع، امور متعددی می‌تواند در زندگی هر شخص دارای ارزش باشد، اما قانون‌گذار دفاع از تمامی آنها را مشروع و مجاز نمی‌داند. نکته‌ی قابل‌توجه آن است که گاه فرد رفتاری را برای دفاع از نفس، عِرض، ناموس، مال یا آزادی خود انجام می‌دهد و گاه این رفتار مجرمانه را برای دفاع از دیگری مرتکب می‌شود. قانون‌گذار دفاع از دیگران را هم در صورت رعایت شرایطی که به آن اشاره خواهد شد، مشروع می‌داند. ب) رفتاری که فرد به‌عنوان دفاع انجام می‌دهد، باید برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد. این شرط بدین معناست که اگر شخصی که در معرض خطر قرار گرفته، بتواند فرار کند یا با استفاده از روش‌هایی همچون فریاد زدن از دیگران کمک بگیرد و به این نحو متجاوز را دفع کند، باید از همان روش استفاده کند. ج) دفاع باید براساس قرائن معقول یا وجود خوف (ترس) عقلائی صورت بگیرد. مطابق این شرط زمانی دفاع را می‌توان مشروع تلقی کرد که یا خطر و حمله تحقق پیدا کرده باشد (خطر فعلی؛ یعنی ابتدا خطر به‌طور کامل محقق شود و پس از آن فرد در مقابل آن به دفاع بپردازد) یا اینکه خطر، قریب‌الوقوع باشد. درصورت قریب‌الوقوع بودن خطر باید دفاع فرد، مستند به قرائن معقول یا خوف عقلائی صورت بگیرد. یعنی هر انسان عاقل و متعارفی که در این شرایط قرار داشته باشد، به این نتیجه برسد که خطری او را تهدید می‌کند و برای رهایی از این خطر و آثار مربوط به آن باید اقدامی انجام بدهد. د) خطر و تجاوزی که مدافع درصدد مقابله با آن برآمده است، نباید به‌سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود او ایجاد شده باشد. به‌عبارت بهتر، اگر شخص" الف" رفتاری انجام بدهد که موجب شود شخص" ب" تحریک شود و به او حمله کند، شخص" الف" نمی‌تواند دفاع از خود در برابر این حمله را دفاع مشروع بداند. به همین دلیل، اگر در جریان آن، دست به رفتاری بزند که به قتل یا ضرب و جرح مهاجم منتهی شود، مسئول رفتار خود خواهد بود و به‌خاطر آن مجازات خواهد شد. ه) یکی از مهم‌ترین شروطی که در ماده‌ی ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی نیز ذکر شده، این است که توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد یا مداخله‌ی آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود. اگر شخصی که موردحمله واقع شده بتواند با کمک گرفتن از مأموران انتظامی از خود محافظت کند، دیگر این حق را نخواهد داشت که شخصاً رفتاری انجام بدهد، زیرا دفاع، وظیفه‌ی اصلی قوای دولتی است و درنظرگرفتن حق دفاع برای شهروندان مربوط به حالتی است که امکان انجام این وظیفه از جانب آنان وجود نداشته باشد.

دفاع مشروع در قانون مجازات اسلامی: ماده ۱۵۶- هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب الوقوع با رعایت مراحل دفاع مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می شود، در صورت اجتماع شرایط زیر مجازات نمی شود: الف - رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد. ب – دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی باشد. ج - خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد. د- توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عم ممکن نباشد یا مداخله آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود. ماده ۲۸۰- فرد یا گروهی که برای دفاع و مقابله با محاربان، دست به اسلحه ببرد محارب نیست. ماده ۳۸۰- اگر شخصی برای دفاع و رهایی از اکراه با رعایت شرایط مقرر در دفاع مشروع، مرتکب قتل اکراه کننده شود یا آسیبی به او وارد کند، قصاص، دیه و تعزیر ندارد.

در یک جمع بندی کلی می توان گفت:

دفاع و امنیت یکی از مهم ترین موضوعاتی است که همواره مورد توجه دین اسلام وآموزه های دینی بوده است. بعد فقهی – حقوقی اندیشه دفاعی در قرآن کریم دارای مبانی اعتقادی، عقلانیت و زیست اجتماعی می باشد.

مبنای اعتقادی بعد فقهی و حقوقی اندیشه دفاعی قرآن کریم، دارای اصل بصیرت افزایی و مولفه هایی همچون تشخیص صف ایمان از کفر و شاخص هایی همچون تشخیص جایگاه خود، شناخت اهل نفاق، شناخت اهل فتنه و شناخت اهل فریب و نیرنگ می باشد. همچنین تشخیص دوست از دشمن نیز به عنوان یکی دیگر از مولفه های اصل بصیرت افزایی است که دارای شاخصه هایی همچون شناخت روش های دشمن، شناخت دوست، شناخت اهداف دشمن و شناخت ابزارهای دشمن است. همچنین یکی دیگر از اصول بعد فقهی و حقوقی اندیشه دفاعی قرآن کریم در مبنای اعتقادی، اصل معنویت می باشد دارای مولفه هایی همچون داشتن روحیه جهاد و شهادت طلبی (شاخصه ها: ظلم ستیزی و دفاع از حق، ایثار و شهادت طلبی و سخت کوشی) می باشد. همچنین مولفه تکلیف مداری (شاخصه ها: عمل به تکلیف، شناخت تکلیف) است. همچنین مولفه تقوا و پرهیزگاری (شاخصه ها: محاسبه نفس، پرهیز از دورویی و نفاق و رعایت موازین شرع) می باشد.

از دیگر اصل های مبنای اعتقادی بعد فقهی و حقوقی اندیشه دفاعی قرآن کریم، اصل ولایتمداری می باشد. این اصل دارای مولفه های تولی و تبری (شاخصه ها: عشق به خدا و دلدادگی به اهل بیت (علیهم السلام) و دوری از دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) و همچنین مولفه تقید به الزامات انتظار فرج (شاخصه ها: زمینه سازی ظهور امام زمان (عج) و ترویج فرهنگ مهدویت است و آخرین مولفه از اصل ولایتمداری، مولفه تبعیت از ولی فقیه است که از شاخص های فصل الخطاب قرار دادن تدابیر ولی فقیه، عمل به فرامین ولی فقیه تشکیل شده است.

مبنای عقلانیت یکی دیگر از مبناهای بعد فقهی و حقوقی اندیشه دفاعی قرآن کریم محسوب می شود. اصل خردورزی، دارای مولفه خرد و تعقل می باشد که میزان عقلانیت و خرد محوری و میزان مشورت و توجه به خرد جمعی از مهم ترین شاخصه های آن محسوب می شود. همچنین مولفه اتحاد و همبستگی دارای شاخص های جلوگیری از وقوع اختلافات داخلی، مقابله با فتنه ها و میزان حفظ اتحاد و همبستگی می باشد. همچنین دومین اصل در مبنای عقلانیت بعد فقهی و حقوقی اندیشه دفاعی قرآن کریم، اصل عزتمداری است که دارای مولفه های نفی ذلت (شاخصه ها: به اسارت گرفتن قوات دشمن، میزان تکریم رزمندگان و مجاهدان و راهبرد پرداخت جزیه توسط کفار) و مولفه استکبارستیزی و ظلم ستیزی (شاخصه ها: دفاع از حق، دفاع از مظلوم و نپذیرفتن حرف زور) است. سومین اصل در مبنای عقلانیت بعد فقهی و حقوقی اندیشه دفاعی قرآن کریم، اصل اقتدار همه جانبه می باشد که دارای مولفه مولفه قدرت و عظمت (شاخصه ها: میزان قدرت نمایی در برابر دشمن، ارعاب دشمن و میزان ثبات قدم در مقابله با دشمن) و همچنین مولفه رشد و پیشرفت همه جانبه (شاخصه ها: میزان آمادگی و تقویت قوای روحی و روانی، میزان دانش اندوزی در راستای تقویت قوای دفاعی و دفاع همگانی) می باشد.

سومین مبنا از مبانی بعد فقهی و حقوقی اندیشه دفاعی قرآن کریم، مبنای زیست اجتماعی می باشد. این مبنا دارای اصل صیانت از کیان اسلام و مولفه حفظ حکومت اسلامی (شاخصه ها: میزان حفاظت از دارالاسلام و میزان حفاظت از منافع ملی) و همچنین مولفه ایجاد امنیت (شاخصه ها: تامین امنیت، احساس امنیت و امنیت عمومی) است.

دیگر اصل در مبنای زیست اجتماعی، اصل بازدارندگی دفاعی می باشد که دارای مولفه جهادمحوری (شاخصه ها: لزوم مجاهدت و خدمت در خارج از میدان جنگ، اولویت مقابله با دشمنان همجوار، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر از اسباب جهاد و ماهیت فطری دفاع) است. مولفه آمادگی دفاعی نیز دارای شاخصه هایی است که از مهم ترین آنها می توان به تهیه ابزار و وسایل لازم برای دفاع، حفظ قدرت بازدارندگی دفاعی، تجهیز به بهترین قوات و سلاح ها، مرزبانی و محفاظت از حدود مرزی و هوشیاری در برابر حملات احتمالی دشمن اشاره کرد. دیگر اصل از مبنای بعد زیست اجتماعی بعد فقهی و حقوقی اندیشه دفاعی قرآنی کریم، اصل عدالت می باشد که دارای مولفه ها حق مداری (شاخصه ها: دفاع و حمایت همه جانبه از مستضعفین، میزان گسترش حق و حقیقت، تساهل و تسامح در قبول اظهار اسلام از سوی مشرکین، جهاد آزادیبخش و جهاد در مقابل پیمان شکنی) است. مولفه مساوات و برابری نیز دارای شاخصه های میزان عدل محوری و توجه به رعایت حقوق افراد بی طرف در جنگ است.

تهیه و تنظیم: حمید صادقی

متن کامل پژوهشی در دفتر مکتب و اندیشه دفاعی – امنیتی دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی موجود است. برای آشنایی بیشتر به این دفتر مراجعه شود.

اهم منابع و مآخذ:

1. قرآن مجید
2. نهج البلاغه
3. صحیفه امام خمینی (ره)
4. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران: دانشگاه، ۱۳۷۳
5. معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، جلد دوم، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۵
6. الهی نژاد، حسین، مهدویت پژوهی، تهران، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ۱۳۹۵
7. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران: صدرا، ۱۳۶۲
8. حق شناس و همکاران، فرهنگ معاصر هزار انگلیسی-فارسی، تهران: علمی، ۱۳۸۵
9. عمید، حسن، فرهنگ لغت عمید، تهران: اشجع، ۱۳۷۳
10. شهدادی، هرمز، کاربرد شاخص های اجتماعی – اقتصادی در برنامه ریزی توسعه، تهران، وزارت برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی – اجتماعی، ۱۳۶۷
11. کاتوزیان، ناصر، مقدمه علم حقوق، تهران: شرکت سهامی انتشار، ۱۳۹۵
12. فیروزآبادی، سید جلال، اصول و مبانی روابط بین الملل، تهران: سمت، ۱۳۹۴
13. طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ج ‏۱۲
14. کافی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، قم: دارالثقلین، ۱۳۹۳
15. کلینی، ج ۵،
16. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت: موسسه الوفاء. چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق
17. و... ‌‌‌‌‌‌‌