مفهوم اندیشه، اهمیت و ویژگی های آن

اندیشه از مهم ترین امتیازات و سرمایه های انسان و در واقع، وسیله ای است که از آن برای رسیدن به مسئله ای جدید یا کشف مجهولات استفاده می شود. در این نوشتار سعی بر آن است تا با بررسی معانی مختلف اندیشه به ویژه از دیدگاه اندیشمندان مسلمان، تعریف کاملی از این واژه بیان شود.

معنای لغوی:

در فرهنگ فارسی معین اندیشه: تفکر، تأمل، بیم و اضطراب معنی شده است (معین؛ ۱۳۶۲؛ ۱/۳۷۷). اندیشه در لغت به معانی تأمل) ابن منظور ؛۱۴۰۸، ۱۰/۳۷)، فکر، گمان، ترس، بیم، اندیشه کردن: فکرکردن، خیال کردن، احساس ترس وبیم کردن (دهخدا ۶: ۳۸۷؛ عمید ۱۳۶۰، ۱: ۲۴۷) آمده است.

معنای اصطلاحی:

هر حرکت و انتقالی که برای نفس در ادراکات جزئی صورت گیرد را در اصطلاح اندیشه گویند (ملا هادی سبزواری؛ ۱/۸۴)

اندیشه در اصطلاح علمی عبارت از: تأمل و تلاش ذهنی در امور برای رسیدن به مسئله ای جدید یا کشف مجهولات می‌باشد. این کار توسط ذهن یا عقل و در چند مرحله صورت می گیرد: الف) در نظر گرفتن مطلوب یا آنچه که مجهول است و باید به آن رسید. ب) بررسی معلومات و گزینش مفروضات و مقدمات لازم که با مطلوب یا مجهول تناسب دارند. ج) تنظیم و ترتیب مفروضات و مقدمات اولیه برای دستیابی به مجهول د) استنتاج مجهول از مفروضات و مقدمات اولیه (جمشیدی، ۱۳۹۱: ۳۲)

همیت اندیشه در اسلام:

اسلام بیش از هر دینی انسان را دعوت به تفکر و تعقل کرده است. این حقیقت را به‌راحتی می‌توان با رجوع به قرآن و روایات اسلامی دریافت. بسیاری از آیات قرآن و روایات به‌طور صریح انسان را دعوت به تفکر در آیات و نشانه‌های الهی می‌کنند، از جمله آیات ۱۶۴ سوره بقره، ۶۹ سوره نحل، ۳ سوره رعد، ۷ سوره غاشیه، ۱ سوره یونس و … همچنین روایت های بسیاری نیز در اهمیت فکر و اندیشه بیان شده که به ذکر برخی از آنها پرداخته می شود. امیر المؤمنین علی علیه السلام می فرماید: «لا عباده کالتفکر; عبادتی مانند اندیشیدن نیست» (آمدی ؛۱۳۶۶، ۵۶) و امام صادق علیه السلام فرموده اند: «افضل العباده ادمان التفکر; بهترین عبادت مداومت در تفکر است» (کلینی ؛۱۳۸۸، ۲/۵۵).

مفهوم اندیشه از نظر علما و فقها

علامه طباطبایی:

علامه ی طباطبایی در المیزان در تعریف تفکر می نویسد: «تفکر نوعی سیر و مرور بر معلومات حاضر در نزد انسان جهت دستیابی به مجهول است» (طباطبایی ؛۱۳۹۳، ۲/۲۴۸)

شیخ طوسی:

شیخ طوسی در توضیح اندیشه می‏گوید: اندیشه، حرکت باطنی از مقدمات به سوی مقاصد و نتایج عالی است و با مسئله دقت و نظر، قریب المعنی است.

برای کسی حرکت از نقص به سوی کمال، جز از طریق اندیشه صحیح میسر نیست، مواد و مبادی اندیشه آفاق و انفس است به اینکه در اجزای عالم و ذرات آفرینش و اجرام علوم از افلاک و کواکب و حرکات و اوضاع و مقادیر و اختلافات و مقارنات و مفارقات و تأثیرات و تغییرات آنها اندیشه کند و نیز در اجرام سفلی و ترتیب و تأثیر هر کدام بر یکدیگر و کیفیت و ترکیب و هم چنین معادن و حیوانات و در اجزای انسان و اعضای او از استخوان‏ها و عضلات و عصبات و عروق و آنچه در حقیقت از عدد بیرون است، تفکر کند و به تمام این حقایقی که از طریق فکر به دست می‏آورد، بر کمال صانع و عظمت و علم و قدرت و عدم ثبات غیر حضرت او استدلال کند و در حقیقت، خود را به میوه شیرین اندیشه که دست یافتن به معرفت و عشق و مقام قرب حضرت اوست برساند، لذت حیات واقعی را دریابد (مجلسی، ۱۴۰۳، ۶۸/۳۱۹).

شیخ حر عاملی:

شیخ حر عاملی (۱۴۰۳، ۲۰۹-۲۰۸) در مورد معانی اندیشیدن و عقل چنین می‌گوید: تعقل و اندیشیدن در سخن اندیشمندان و حکیمان معانی بسیاری دارد، ولی از جستجو در احادیث سه معنا برای آن به دست می‌آید: ۱) نیرویی که با آن بدی و خوبی و تفاوت‌های آن فهمیده می‌شود؛ ۲) ملکه‌ای که به انتخاب خوبی‌ها و اجتناب از بدی‌ها دعوت می‌کند؛ ۳) اندیشیدن و دانستن، و به این جهت در مقابل جهل قرار می‌گیرد نه در مقابل دیوانگی؛ و بیشترین استعمال عقل در احادیث، همین معنای دوم و سوم است.

اهمیت اندیشه از نگاه امام ^(ره) و مقام معظم رهبری ^{(مد ظله العالی)}:

امام خمینی (ره):

امام خمینی ^(ره) در تعریف تفکر ابتدا به همان تعریف کلی و منطقی آن اشاره می کنند و تفکر را فرایندی می دانند که در طی آن سلسله‏ای از امور معلوم و مشخص در کنار هم قرار می گیرند تا امری مجهول را، واضح و روشن سازند (امام خمینی، ۱۳۷۱، ۱۹۱) که این همان تعریف حکمایی چون ابن سینا است.

اما برای تعریف اخلاقی آن، تعبیر خواجه عبدالله انصاری را بهترین تعبیر معرفی می کنند:

خواجه عبدالله انصاری می گوید: تفکر جستجو نمودن «بصیرت» است - که چشم قلب است - برا ی رسیدن به مقصود نتیجه، که غایت کمال، آن است و معلوم است مقصد و مقصود، سعادت مطلقه است که به کمال علمی و عملی حاصل آید (امام خمینی، ۱۳۷۵،.۲۰۴)

با توجه به آنچه بیان شد امام خمینی ^(ره) اندیشه ای را مطلوب می داند که هدف آن امری شایسته و مفید بوده و در پی یافتن راهکارهای علمی و عملی در جهت کسب سعادت دنیا و آخرت باشد.

مقام معظم رهبری ^{(مد ظله العالی)} در مورد اهمیت و جایگاه اندیشه و اندیشیدن می فرمایند:

انسانها به برکت خِرَد است که می توانند پیام پیامبران را درک کنند؛ از مشکلات و دشواری‌های راه نورانی پیغمبران نهراسند و آنها را بتوانند پشت سر بگذارند. به برکت عقل و اندیشه و خِرَد است که بشریّت می تواند از مفاهیم قرآن بدرستی استفاده کند. اگر جامعه‌ی اسلامی به همین یک دستور عمل کند، یعنی نیروی فکر را، به کارگیری اندیشه و خِرَد را در میان خود، یک امر رایج و عمومی قرار بدهد، عمده‌ی مشکلات بشر حل خواهد شد .(۰۳/ ۰۶/ ۱۳۹۳)

ویژگی های اندیشه

اندیشه باید دارای ویژگی های زیر باشد:

الف) انسجام منطقی؛ یعنی از نظر ساختار درونی، ابعاد این اندیشه و فکر و اجزای آن با هم ارتباط منطقی دارند.

ب) چارچوب مشخص؛ یعنی اینکه دایره‌ای حول این اندیشه و فکر کشیده شده است که آن را از سایر افکار، اندیشه‌ها، وسوسه‌ها، خیال‌ها و سایر کارهای ذهنی جدا می‌کند.

ج) اصولی بودن یا مبناداری؛ یعنی اینکه چنین تفکری دارای ریشه‌ها، اصول، قواعد منطقی، بنیان‌ها و اساس نظری می‌باشد.

د) قابلیت استدلال عقلانی و منطقی.

ح) اهمیت؛ یعنی اینکه اندیشه از ارزش نظری یا عملی (کاربردی) برخوردار بوده و نقش و جایگاهی در تمدن و پیشرفت جوامع بشری داشته باشد و به شکلی در جهت بهبود و به سامان آوردن مسائل انسانی به کار آید (جمشیدی؛ ۱۳۸۳؛ ۲۹)

فضایل و ثمره های اندیشه:

در کتاب شرح چهل حدیث آمده است: (بدان که از برای تفکر، فضیلت بسیار است. تفکر مفتاح ابواب معارف و کلید خزائن کمالات و علوم است. و مقدمه لازمه حتمیه سلوک انسانیت است و در قرآن شریف و احادیث کریمه، تعظیم بلیغ و تمجید کامل از آن گردیده است (امام خمینی، ۱۳۷۱، ۱۹۱). فیض کاشانی نیز در کتاب محجه البیضاء (۸/۱۹۸) می نویسد: هنگامی که علم در قلب آید، در آن تغییر ایجاد می کند و تغییر آن موجب تغییر اعمال اعضا و جوارح می شود. پس عمل تابع حال است و حال، تابع علم و علم تابع فکر؛ پس فکر و اندیشه در اینجا مبدا و کلید برای همه خیرات و نیکی ها است. همچنین ایشان برخی از آثار حاصل از اندیشیدن را تقویت عقل، قوام شخصیت، فعال شدن سیر درونی، حصول طمانینه و متانت، صرفه جویی در اوقات، ازدیاد دانش و علوم و … می دانند (همان)

موضوع های اندیشه:

یکی از نکته های برجسته پرورش اندیشه در اسلام، پیوند حکمت آمیز موضوع اندیشه با پرورش آن است. در اسلام هرچیزی شایسته اندیشیدن نیست، زیرا عقل با آنچه در مورد آن می اندیشد، تغذیه می شود و رشد می کند. شهید مطهری (۱۳۷۸، ۶۹) در این رابطه می فر ماید: قرآنی که دعوت به اندیشه می نماید علاوه بر آنکه راه های لغزش آن را بیان کرده، منابع آن را طبیعت، تاریخ و ضمیر انسان. معرفی کرده است

موانع اندیشه و تفکر:

لازم است عواملی که آدمی را از اندیشه صحیح باز می دارد و همچنین عواملی که راه درست اندیشی را به روی او می بندد، شناخته شود که عبارتند از: جهالت و نادانی، تبعیت از گمان و پندار، شتاب زدگی در داوری، تقلید کورکورانه، شخصیت زدگی، یک سو نگری، تکبر و غرور، تعصب و لجاجت، پیروی هوی و هوس (دهاقانی، ۱۳۸۸، ۱۳۷-۱۳۴)

انواع اندیشه:

اندیشه، دارای انواع گوناگونی است که می توان به «اندیشه ی سیاسی»، «اندیشه ی اقتصادی»، «اندیشه‌ی اجتماعی»، «اندیشه ی فرهنگی»، «اندیشه ی دفاعی»، «اندیشه ی نظامی»، «اندیشه ی امنیتی» و.... اشاره کرد.

 

منابع و مراجع:

1. قرآن کریم
2. اصول الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، دار الکتاب الاسلامیه، تهران، ۱۳۸۸ (ه ق).
3. پرواز در ملموت تفسیر و شرح آداب الصلاه امام خمینی، مؤسسه تحقیقاتی فیض کاشانی، چاپ نهم، قم، ۱۳۷۵.
4. بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، مؤسسه الوفا، بیروت، ۱۴۰۳ (ه ق).
5. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۴ (ه ش).
6. جایگاه اندیشه و اندیشیدن در نظام تربیتی اسلام، علی قاسم پور دهاقانی و …، دو فصل نامه علمی پژوهشی تربیت اسلامی، شماره ۹، پاییز و زمستان ۱۳۸۸
7. شرح چهل حدیث، امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۱.
8. شرح منظومه، ملا هادی سبزواری، مطبعه مکتبه المصطفی، قم.
9. غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی،، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی‏ٍ، قم، ۱۳۶۶ هجری شمسی.
10. فرهنگ عمید، حسن عمید، امیر کبیر، تهران، ۱۳۶۰ (ه ش).
11. فرهنگ معین، محمد معین، تهران، امیر کبیر، جلد ۱
12. (لغت‏نامه دهخدا)، علی اکبر دهخدا، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۲ (ه ش).
13. مبانی اندیشه سیاسی اسلام، عباسعلی عمید زنجانی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، قم.
14. مجموعه آثار، مرتضی مطهری، تهران، صدرا، جلد ۲
15. مفردات راغب، راغب اصفهانی، دار القلم، دمشق، ۱۴۱۲ (ه ق).
16. معانی الاخبار، شیخ صدوق، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۷۲ (ه ش).
17. المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین طباطبایی، اعلمی، بیروت، ۱۳۹۳ (ه ق).
18. نثر طوبی، راغب اصفهانی، دار القلم، دمشق، ۱۴۱۲ (ه ق).
19. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، مؤسسه آل البیت علیهم السّلام، قم، ۱۴۱۴ (ه ق).