نگاهی گذرا به بعد فقهی وحقوقی مکتب امنیتی جمهوری اسلامی؛ (۱)

مقدمه:

مکتب دفاعی – امنیتی جمهوری اسلامی با دارا بودن پشتوانه دینی، سنت و سیره نبوی (ص) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام)، عقلانی، سیر تاریخی و تجربه بشری، بهره گیری از منویات امامین انقلاب اسلامی، به عنوان اسناد بالادستی و لازم الرعایه جمهوری اسلامی، این ظرفیت و قابلیت را دارد که به عنوان الگویی الهام بخش، مؤثر، کارآمد و… در حوزه دفاع و امنیت مطرح باشد.

از آنجا که مکتب دفاعی – امنیتی جمهوری اسلامی در سطح کلان، در بردارنده اندیشه، نظریه، الگو و… است، در همین راستا، دستیابی به مکتب دفاعی - امنیتی جمهوری اسلامی نیازمند بررسی همه جانبه مفاهیم مذکور می باشد و در واقع واکاوی و مفهوم کاوی موضوعات مرتبط می تواند دستیابی به مفهوم و ابعاد مکتب دفاعی – امنیتی جمهوری اسلامی ایران را تسهیل و هموار نماید.

از منظری دیگر باید توجه داشت که بررسی موضوعات مرتبط با مکتب دفاعی - امنیتی باید به صورت منظومه ای و سلسله‌وار مورد توجه قرار گیرد، به گونه ای که علاوه بر تمرکز بر موضوع اندیشه بتوان از آن، نظریات و الگوهای معتبری استخراج نمود.

اندیشه، نظریه، الگو و… به عنوان اجزاء و ارکان اساسی و غیرقابل تفکیک از مکتب دفاعی – امنیتی جمهوری اسلامی محسوب می شوند و بین مکتب با اندیشه، نظریه، الگو و… ارتباط معناداری وجود دارد.

اندیشه «بیانگر هر نوع کنش ذهنی فعال انسان صاحب عقل است. در این معنا، اندیشه به مفهوم عام و کلی مورد نظر است. خواه دارای انسجام منطقی باشد و خواه نباشد. به لحاظ معرفت‌شناسی، «اندیشه» به نوعی معرفت یا دانش تلقی می‌گردد و آن عبارت است از: مجموعۀ تلاش ذهنی دارای انسجام منطقی، چارچوب مشخص، مبنا، مستدل و با اهمیت، دربارۀ موضوعاتی خاص چون «سیاست»، «اقتصاد»، «جامعه»، «فرهنگ»، «دفاع»، «نظام» و… (جمشیدی، ۱۳۸۳: ۲۸)

اندیشه دفاعی: «تفکر و تأملی منسجم، دارای چارچوب نظری، اصولی و مستدل و با اهمیت در مورد امر یا رأی دفاعی است». به عبارتی اندیشۀ دفاعی، تفکری است که به گونه‌ای قاعده‌مند و توأم با انسجام درون گفتمانی، به بررسی مسئله بقای مادی و معنوی یک جامعه پرداخته تا آن را در برابر خطرها و تهدیدهای نظامی خارجی ایمن نماید و در جهت حصول به امنیت و تأمین منافع آن، به چاره‌جویی بپردازد. با این تعاریف، می‌توان بر این ادعا بود که اندیشۀ دفاعی و نظامی، ارتباطی وثیق و غیر قابل انکار با اندیشۀ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر جامعه دارد.(جمشیدی، ۱۳۸۹: ۳۵ و ۳۶)

همچنین می توان گفت که اندیشه دفاعی، تفکری منسجم، اصولی و دارای چارچوب است که در جهت بقای مادی و معنوی نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران در مقابل خطرات و تهدیدات بالقوه و بالفعل دشمنان نظام مقدس جمهوری اسلامی پرداخته و با توسل به مؤلفه های سخت و نرم قدرت ملی و به کارگیری آنها به منظور تأمین امنیت و منافع جمهوری اسلامی بوده است. (معاونت طرح و برنامه ستاد کل نیروهای مسلح، ۱۳۹۰، ص ۱۰)

اندیشه امنیتی:

اندیشه امنیتی در تعریف عام به معنای هرگونه تفکر در باره امور امنیتی و در تعریف خاص به معنای هرگونه اندیشه منسجم، دارای چارچوب نظری، اصولی، مستدل و با اهمیت در امور امنیتی است. همچنین می توان گفت که تفکر و تاملی منسجم، دارای چارچوب نظری، اصولی و مستدل و با اهمیت در مورد امور امنیتی است؛ که به گونه‌ای قاعده مند و توام با انسجام به بررسی موضوع بقای مادی و معنوی جامعه می‌پردازد تا آن را در برابر خطرها و تهدیدهای سخت و نرم نظامی ایمن سازد.

اندیشه امنیتی دارای سطوح مختلفی است: ۱- امنیت فردی: حالتی که به موجب آن هر کسی فارغ از بیم تهدید به جان، مال، شرف و آبروی خود و یا از دست دادن آنها زندگی کند (نوروزی ،۱۳۸۵: ۱۴۳)

امنیت فردی وضعیت مطلوبی است که انسان در آن ضمن اطمینان از عدم تعرض به حقوق فردی خود، زمینه‌ای را فراهم می بیند تا با بهبود آنها، بهره مندی از امنیت فردی را به نفع خود افزایش دهد (علی زاده، ۱۳۹۰: ۲۵۷)

۲- امنیت داخلی: حالتی که به موجب آن، جامعه‌ای فارغ از فشارها و نابسامانی‌های داخلی است و در آن تفوّق، نظم و یکپارچگی توام با تشکّلهای مردمی در جهت تامین ارزشهای بنیادی، رفاه اجتماعی و امنیت به چشم می‌خورد. تامین امنیت داخلی از جمله مسئولیت‌های نمایندگان و عوامل دولت در کلیه رده‌ها بوده و با اجرای قوانین، مقررات و حفظ نظم در اجتماع همراه است (همان: ۱۴۳)

۳- امنیت ملی: امنیت ملی تعبری است که معمولاً در مقابل امنیت دسته جمعی در سطح جهانی به کار می‌رود و مفهوم آن عبارت از امکان تعقیب آزادانه و مستقلانه هدف‌های ملی و فقدان خطر جدی برای منافع اساسی و حیاتی یک کشور است (عمید زنجانی، ۱۳۷۵: ۳۱)

اندیشه دفاعی – امنیتی: تفکر و تأملی منسجم، دارای چارچوب نظری، اصولی و مستدل و با اهمیت در مورد امر یا رأی دفاعی و امنیتی است. به عبارتی؛ اندیشه دفاعی - امنیتی، تفکری است که به گونه ای قاعده مند و توأم با انسجام درون گفتمانی به بررسی مسئله بقای مادی و معنوی یک جامعه پرداخته تا آن را در برابر خطرها و تهدیدها ایمن نماید و در جهت حصول به امنیت و تأمین منافع آن به چاره جویی بپردازد. با این تعاریف می توان بر این ادعا بود که اندیشه دفاعی و امنیتی، ارتباطی وثیق و غیر قابل انکار با اندیشه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و… هر جامعه دارد (سبحانی فر و دیگران، ۱۳۹۱: ۳۵ و ۳۶)

نظریه نیز به معنای مجموعه‌ای از قوانین، تعاریف و قضایا از فرایندهای علّی است.(دانایی فرد، ۱۳۸۸: روش‌شناسی عمومی نظریه‌پردازی ص ۵۶)

نظریه دفاعی – امنیتی تصویر کلی و نمادین از امور مرتبط با دفاع و امنیت است که دارای مبنای علمی و فلسفی باشد.(فرزندی، ۱۳۹۸: ۵۴)

مکتب: شهید مطهری معتقد است که نظریه «یک تئوری کلی و یک طرح جامع و هماهنگ و منسجم است که هدف اصلی کمال انسان و تأمین سعادت همگانی است و در آن خطوط اصلی و روشها، باید ها و نبایدها هدفها و وسیله ها، نیازها و دردها ودرمانها، مسئولیتها و تکلیفها مشخص است و منبع الهام تکلیفها و مسئولیتها برای همه افراد می باشد.» (مطهری، ۱۳۷۲، ۵۵)

بر مبنای تعاریف فوق باید گفت که اندیشه، برگرفته و جزئی از مکتب و همچنین نظریه بعد عملیاتی و عینی و میدانی اندیشه محسوب می شود.

مکتب، اندیشه، نظریه و… در ابعاد فقهی و حقوقی، اجتماعی، دفاعی، امنیتی، نظامی، اقتصادی، سیاسی، زیست محیطی و… قابل پیگیری است.

همچنین از مهم ترین سطوح مرتبط با اندیشه، نظریه و… می توان به سطوح ملی، منطقه ای و بین الملل اشاره کرد.

سلسه یادداشت های مکتب دفاعی – امنیتی انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ایران با تمرکز بر موضوعات محوری برگرفته از طرح های پژوهشی برخی از دانش پژوهان مکتب دانا مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

اهم منابع و مآخذ:

1. جمشیدی، مبانی و تاریخ اندیشۀ نظامی در جهان، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دانشکدۀ فرماندهی و ستاد دورۀ عالی جنگ، ۱۳۸۳
2. جمشیدی، محمد حسین، مبانی اندیشۀ نظامی در اسلام، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه جامع امام حسین (ع)، ۱۳۸۹
3. دانایی فرد، روش‌شناسی عمومی نظریه‌پردازی، فصلنامه علمی – پژوهشی روش شناسی علوم انسانی، س ۱۵، ش ۵۸، بهار ۱۳۸۸
4. سبحانی فر، محمد جواد و دیگران، اندیشه های دفاعی فرمانده معظم کل قوا با نگرشی بر مکتب دفاعی اسلام، تهران: دانشگاه افسری و تربیت پاسدار امام حسین (ع)، چاپ اول، ۱۳۹۱
5. علی زاده، عبد الرضا، حق امنیت فردی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی (حقوق -مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی): زمستان ۱۳۹۰, دوره ۴۱، شماره ۴
6. عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی اندیشه اسلام، سازمان انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی: تهران، ۱۳۷۵
7. فرزندی، عباسعلی، درآمدی بر اندیشه و نظریه دفاعی – امنیتی جمهوری اسلامی ایران، تهران: دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی، ۱۳۹۸
8. نوروزی، محمدتقی، فرهنگ دفاعی- امنیتی، تهران: سنا، چاپ اول، ۱۳۸۵
9. مطهری، مرتضی، انسان و ایمان، تهران: صدرا، ۱۳۷۲