ابعاد امنیت در اندیشه امام خمینی (ره) (۶)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و حمید کبیری شاه آبا د

با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه:

در کلام امام خمینی (ره)، نمی توان به صورت مستقیم نشانی از تأکید بر ابعاد امنیت ملی دید و یا ترجیحاتی در خصوص آن مشاهده کرد. توجه و تأکید بر بعدی از ابعاد امنیت ملی، استنباطی است که می توان از آرا و اندیشه های ایشان داشت. تأکید امام بر بعدی از ابعاد امنیت متأثر از مبانی هستی شناسی، انسان شناسی، جامعه شناختی و سیاست شناسی وی است (درویشی ،۱۳۸۹، ص ۸۲-۵۵). با در نظر گرفتن تفاوت کلامی و گفتمانی امام با گفتمان و ادبیات مدرن مطالعات امنیتی، ابعاد امنیت در اندیشه ایشان را می توان به شرح ذیل مطرح کرد و توضیح داد.

بعد معنوی و اخروی امنیت

در نگاه امام، هدف اصلی دولت ها به عنوان متولیان اداره و تدبیر امور جوامع انسانی، جلوگیری از پیدایش مفسده و خروج آنها از دایره فطرت انسانی است. بر همین اساس، جهت گیری اصلی سیاست، علاوه بر تأمین نیازمندی های مادی و دنیوی انسان ها، فراهم ساختن بستر های مناسب برای توسعه و تعمیق معنویت و هدایت آن هاست. این نکته، وجه ممیزه رویکرد امام نسبت به دیگر متفکران در زمینه ابعاد امنیت می باشد. برخلاف تمامی رویکرد های چهار گانه یاد شده نسبت به ابعاد امنیت که صرفاً به ارزش های این جهانی و دنیوی شهروندان توجه دارند، امام اصولاً بعد اصلی امنیت انسان ها را اخروی دانسته و امنیت این جهانی در تمامی ابعادش را، مقدمه ای برای آن می داند:

«همه اینها مقدمه این است که یک آرامشی در این بلاد پیدا بشود و دنبال این آرامش یک سیر روحی پیدا بشود، یک هدایت به سوی خدا پیدا بشود. آن چیزی که اساس است سیر الی االله است، توجه به خداست، همه عبادات برای اوست. همه زحمات انبیا از آدم تا خاتم برای این معنا هست که سیر الی االله باشد» (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۱۹، ص ۵۱).

حتی از نظر امام، در نظر گرفتن همه ابعاد حیات اجتماعی باید معطوف به بعد اخروی انسان ها باشد. بعد اخروی امنیت بر بعد مادی آن اصالت دارد. اولی هدف و دومی ابزار و وسیله ای برای رسیدن به آن است. «سیاست این است که جامعه را هدایت کند و راه ببرد، تمام مصالح جامعه را در نظر بگیرد و تمام ابعاد انسان و جامعه را در نظر بگیرد و اینها را هدایت کند به طرف آن چیزی که صلاحشان هست…» (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۱۳، ص ۴۳۲).

«در دنیای امروز، که گفته می شود دنیای صنعت است، رهبران فکری می خواهند جامعه بشری را نظیر یک کارخانه بزرگ صنعتی اداره کنند، در حالی که جوامع از انسان تشکیل شده است که دارای بعد معنوی و روح عرفانی است. و اسلام در کنار مقررات اجتماعی، اقتصادی و غیره به تربیت انسان بر اساس ایمان به خدا تکیه می کند و در هدایت جامعه از این بعد بیش تر برای هدایت انسان به طرف تعالی و سعادت عمل می کند» (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۵، ص ۴۱۰).

وی معتقد است دولت ها اگر در تحقق ابعاد مادی مختلف امنیت به موفقیت کامل دست یابند، اما توجهی به بعد معنوی شهروندان خود نداشته باشند، صرفاً نیاز های مادی و حیوانی شهروندان خود را تأمین نموده و این خلاف فطرت بشری است.

در مجموع، می توان نتیجه گرفت امنیت معنوی و اُخروی بشر از جایگاه ویژه ای در اندیشه امام خمینی) ره (برخوردار است. به یک اعتبار، می توان گفت فلسفه خلقت بشر و ارسال رسل (بعثت انبیا) و تشکیل اجتماعات سیاسی، تحقق چنین هدفی می باشد. بر این اساس، در اندیشه امام، بعد معنوی امنیت بر بعد مادی آن رجحان و برتری دارد.

در بررسی های نظری، عموماً امنیت را در قالب فقدان تهدید تعریف می کنند که جنبه مادی دارد. احساس فقدان تهدید، جنبه ذهنی است که به معنای عدم خوف، در امان بودن و اطمینان داشتن است و در بردارنده حالاتی است که در آن فرد احساس آرامش می کند. از نظر امام، فرد تا زمانی که به خداوند متعال تکیه نزند، از چنین آرامش روحی و روانی برخوردار نخواهد شد. اطمینان از اعتقاد به خدا بر می خیزد و این وجه معنوی امنیت است، اما بعد مادی و معنوی امنیت از هم جدا نیستند. امنیت معنوی مربوط به آخرت نیست. این نوع امنیت در این دنیا نیز فراهم می شود. آنها در تعامل با هم هستند.

بعد مادی و دنیوی امنیت:

با وجود رجحان و برتری بعد اُخروی امنیت در اندیشه امام، نمی توان این حقیقت را کتمان نمود که تحقق این بعد از امنیت، آن گاه امکان پذیر است که انسان در حیات دنیوی و مادی خویش، چه در سطح فردی و اجتماعی و چه در جنبه های مختلف آن) سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی، روانی و مانند آنها) از امنیت برخوردار باشد. با تأمل در آثار مختلف امام خمینی (ره)، می توان جنبه ها و وجوه گوناگونی را برای بعد مادی امنیت که دولت اسلامی مؤظف به تأمین آن هاست، بر شمرد.

۱- بعد سیاسی:

امام رحمه الله علیه، به دلیل نگرش بنیادی خود به ارتباط عمیق سیاست و دیانت، تأکید بسیاری بر تشکیل دولت و نقش آن در هدایت جامعه و تأمین امنیت دنیوی و اخروی انسان ها دارد. وی نقش اساسی را به دولت می دهد و آن را در هدایت جامعه بسیار مؤثر می داند. در همین حال، امام دولت را در درون اهداف الهی و مقررات شریعت می نهد تا بر اساس آن، به گونه ای رفتار نکند که امنیت و آسایش جامعه و آحاد مسلمانان به هم بریزد. امام رحمه الله علیه برای تأمین امنیت انسان ها بر رفتار قاعده مند دولت تأکید می کند:

«هیچ کس حق ندارد به خانه یا مغازه یا محل کار شخصی کسی بدون اذن صاحب آن وارد شود یا کسی را جلب کند، یا نام کشف جرم یا ارتکاب گناه تعقیب و مراقبت نماید… یا به تلفن یا نوار ضیط صوت دیگری به نام کشف جرم یا کشف مرکز گناه گوش کند و یا برای کشف گناه و جرم هر چند گناه بزرگ باشد شنود بگذارد و یا دنبال اسرار مردم باشد…» (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۱۷، ص ۱۴).

امام بر این عقیده است که اقدام خارج از قواعد و قوانین شرعی و اسلامی می تواند دولت را به عنصر تهدید کننده امنیت تبدیل کند و آسایش روانی مسلمانان را به هم بریزد.

۲- بعد اقتصادی:

بعد اقتصادی نیز یکی دیگر از ابعاد امنیت است که در آرا و اندیشه امام، ذیل امنیت جامعه مسلمانان معنا می یابد. امام به طور خاص، بعد اقتصادی امنیت را طرح نمی کند. این بعد از امنیت به بعد سیاسی و حکومتی امنیت برمی گردد. عملکرد دولت باید به گونه ای باشد که نیازهای مادی انسان ها را فراهم کند و توزیع ثروت در جامعه نباید به گونه ای باشد که موجب بر همزدن آرامش افراد شود. از نظر امام، هر چیزی که برابری را در جامعه از بین برده و امتیازات پوچ و بی محتوا را حاکم کند، غیر قابل قبول است و باید با آن مبارزه کرد (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۵، ص ۳۸۸). امام به بعد اقتصادی امنیت از منظر اجتماعی نگاه می کند. عدالت مبنای آرامش است. بی عدالتی موجب از بین رفتن امنیت، در جامعه می شود. «پیغمبر اسلام (ص (تشکیل حکومت داد مثل سایر حکومت های جهان، لکن با انگیزه بسط عدالت اجتماعی «(امام خمینی،۱۳۸۹، ج ۲۱، ص ۴۰۶). ظاهراً ایشان اصالتی برای بعد اقتصادی امنیت قایل نبوده و تأکیدی بر آن نداشت، اما بی عدالتی را عامل برهم زننده امنیت می دانست.

۳- بعد فرهنگی و اعتقادی:

در آرا و اندیشه امام (ره)، بیش ترین تأکید بر بعد فرهنگی و اعتقادی امنیت است. اعتماد و اطمینان مبتنی بر اعتقاد به خداوند و توانایی جامعه مسلمانان در اداره جامعه و توکل به خدا برای یاری رساندن به انسان های مؤمن، بنیان امنیت در اندیشه امام است. امام در مبارزه با دولت های استعماری، همیشه بر بعد انسانی و توان انسانی تأکید داشت: «این ها نیرو های انسانی ما را از بین بردند، نگذاشتند رشد بکند. در خود کشور ما جوری کردند که محتوای انسان را از بین بردند، یک صورتی گذاشتند و محتوا را گرفتند. طوری کردند که اعتماد ما هم به خودمان تمام شد. استقلال فکری ما را، استقلال روحی ما را، از دست ما گرفتند. این بد تر از آن استقلال گرفتنی بود که کشور ما استقلال نداشت» (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۸، ص ۳۲). در همین حال، امام بر آزادی اندیشه تأکید دارد و بر این باور است که پرورش انسان ها در فضای آزاد امکان پذیر است. انسان ها در فضایی می توانند رشد و تعالی یابند که اجازه تبادل افکار و اندیشه بدون محدودیت های ساخته شده را داشته باشد. از نظر ایشان، در جامعه و حکومت اسلامی، همه افراد آزادند هر گونه عقیده ای داشته باشند (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۴، ص ۴۳۵).

«در جمهوری اسلامی ایران هر فردی از حق آزادی بیان و عقیده برخوردار خواهد بود» (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۵، ص ۱۳۹).

در اندیشه ایشان، ابعاد امنیت، همگی ابزار هایی برای تأمین هدفی ارزش مند هستند و آن همانا حفظ اسلام و تعالی انسان است. اگر بعد اعتقادی و فرهنگی در جامعه قوی باشد، تهدیدات اثری نخواهند داشت. حتی اگر امنیت مادی افراد از بین برود، آنها احساس نا امنی نمی کنند، زیرا هدف و غایت نهایی پا بر جاست.

«ما خودمان را باید فدا کنیم برای اسلام، آمال و آرزوهایمان را باید فدا کنیم برای اسلام» (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۱، ص ۳۰۷).

«تکلیف ما این است که از اسلام صیانت کنیم و حفظ کنیم اسلام را» (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۱۳، ص ۲۵۱). «من به تمام دنیا با قاطعیت اعلام می کنم که اگر جهان خواران بخواهند در مقابل دین ما بایستند، ما در مقابل همه دنیای آنان خواهیم ایستاد» (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۲۰، ص ۳۲۵). در اندیشه امام خمینی (ره)، همه ابعاد دیگر امنیت ذیل این هدف معنا و مفهوم می یابند.

۴- بعد نظامی:

بعد نظامی امنیت در اندیشه امام خمینی (ره) در چارچوب، الزامات حکومت داری و ضرورت حفظ و تأمین امنیت جامعه مسلمانان در برابر هجوم بیگانگان طرح می شود. تا زمانی که تهدیدات نظامی وجود دارد، دولت اسلامی ناگزیر است با تجهیز مردم و تأمین تسلیحات مورد نیاز، به دفاع از میهن اسلامی برخیزد. این برداشت در اندیشه امام رحمه الله، جنبه شرعی نیز دارد و مبتنی بر یافته های عقلی است. ایشان در کتاب البیع، «حفظ مرز های کشور اسلامی و جلوگیری از تسلط تجاوزگران بر آن را عقلا و شرعا واجب» (امام خمینی ،۱۳۷۸، ص ۴۶۲) می دانند.

۵- بعد هستی شناسی:

تأکید امام رحمه الله بر بعد معنوی و عقیدتی، نشان دهنده نگاه چند بعدی ایشان به امنیت است. هر چند امام در قالب مفاهیم مدرن سخن نمی گفت و اندیشه هایش در این قالب ها طرح نمی شد، اما نسبت به حفظ و تأمین ارزش ها و هویت های اسلامی به شدت حساس بود و تأکید می کرد. ایشان هر دو بعد مادی و احساسی و روانی امنیت را مد نظر داشت و افکار و عقاید خود را در قالبی خاص بیان می کرد (درویشی ،۱۳۸۹)، برای نمونه فرموده اند: «همه مسئولان نظام و مردم ایران باید بدانند که غرب و شرق تا شما را از هویت اسلامی تان- به خیال خام خودشان- بیرون نبرند، آرام نخواهند نشست «(امام خمینی،۱۳۸۹، ج ۲۱، ص ۳۲۸).

«من به صراحت اعلام می کنم که جمهوری اسلامی ایران با تمام وجود برای احیای هویت اسلامی مسلمانان در سراسر جهان سرمایه گذاری می کند و دلیلی هم ندارد که مسلمانان جهان را به پیروی از اصول تصاحب قدرت در جهان دعوت نکند. «(امام خمینی،۱۳۸۹، ج ۲۱، ص ۹۱).

اسلام هویت و هستی مسلمانان است. تهی کردن جامعه از ارزش های اسلامی، به معنای نابودکردن آن است، حتی اگر به ظاهر پا برجا و حضور داشته باشد. در اندیشه امام، بقای جامعه اسلامی به حفظ و تداوم ارزش های الهی بستگی دارد. ارزش های اسلامی به آنها هویت و معنا می دهد و تهدید این ارزش ها، تهدید هویت اسلامی جامعه و هستی آن است.

۶- بعد زیست محیطی:

بعد زیست محیطی امنیت، یکی از مفاهیمی است که در زمان امام) ره (، حتی در فضای دانشگاهی هم مطرح نبود و از این رو، نمی توان انتظار داشت ایشان به این بعد از امنیت توجه کند. در عین حال، نگاه ایشان به مسایل زیست محیطی، مدرن و از منظر موضوعات حکومت داری بود که لازمه فراهم آوردن محیطی امن و آرام برای جامعه مسلمانان است. از این منظر، امام به بعد زیست محیطی امنیت توجه داشت و دست کم در چند مورد، بر ضرورت حفظ آن تأکید کرد. در یک مورد در پاسخ به یک نامه، مثال ضرورت حفاظت از جنگل ها را طرح کرده و می نویسند: «... این جانب لازم است از برداشت جناب عالی از اخبار و احکام الهی اظهار تأسف کنم.... امروز هم شیعیان می توانند بدون هیچ مانعی با ماشین های کذایی جنگل ها را از بین ببرند و آنچه را که باعث حفظ و سلامت محیط زیست است را نابود کنند و جان میلیون ها انسان را به خطر بیاندازند و هیچکس هم حق نداشته باشد مانع آنها باشد، منازل و مساجدی که در خیابان کشی ها برای حل معضل ترافیک و حفظ جان هزاران نفر مورد احتیاج است، نباید تخریب گردد و امثال آن و بالجمله آن گونه که جناب عالی از اخبار و روایات برداشت دارید، تمدن جدید به کلی باید از بین برود و مردم کوخ نشین بوده و یا برای همیشه در صحرا ها زندگی نمایند…» (امام خمینی،۱۳۸۹، ج ۲۱، ص ۱۴۹).

همچنین در نامه ای به یکی از علاقه مندان توضیح می دهد: «در حفظ محیط زیست و سالم سازی طبیعت و جلوگیری از قطع درختها حتی در منازل و املاک اشخاص، در مسائل اطعمه و اشربه، در… همه اینها گوشه ای از هزاران مسئله مورد ابتلای مردم و حکومت است… اگر بعضی از مسائل در زمانهای گذشته مطرح نبوده است و یا موضوع نداشته است، فقها امروز باید برای آن فکری بنمایند» (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۲۱، ص ۱۷۷).

این دیدگاه امام خمینی به محیط زیست اختصاص به پس از انقلاب و دوران نظام جمهوری اسلامی نداشت، بلکه ایشان پیش از انقلاب نیز دغدغۀ محیط زیست داشت. در دوران پهلوی نیز تأکید بر ملی کردن مراتع و جنگل ها را داشت، نه به اسم ملی کردن، به نفع دربار و اطرافیان مصادره شود. به گونه ای که ملی کردن، سرپوشی بر غارت ذخایر کشور نباشد؛ لذا می فرمود: «این زاغه نشینهای ما و این بدبختها یی که در ایران هست. از آن طرف، با اسم ملی کردن جنگل ها، ملی کردن مراتع، ملی کردن آبها، ملی کردن رودخانه ها، آبهای زیرزمینی، تمام جاهای خوب را به شرکت های بزرگ امریکایی یا صهیونیستی یا انگلیسی دادند» (امام خمینی ،۱۳۸۹، ج ۳، ص ۴۱۰).

نتیجه گیری:

امام رحمه الله علیه، به دلیل نگرش بنیادی خود به ارتباط عمیق سیاست و دیانت، تأکید بسیاری بر تشکیل دولت و نقش آن در هدایت جامعه و تأمین امنیت دنیوی و اخروی انسان ها دارد. وی نقش اساسی را به دولت می دهد و آن را در هدایت جامعه بسیار مؤثر می داند

امام به طور خاص، بعد اقتصادی امنیت را طرح نمی کند. این بعد از امنیت به بعد سیاسی و حکومتی امنیت برمی گردد. عملکرد دولت باید به گونه ای باشد که نیازهای مادی انسان ها را فراهم کند و توزیع ثروت در جامعه نباید به گونه ای باشد که موجب بر همزدن آرامش افراد شود. از نظر امام، هر چیزی که برابری را در جامعه از بین برده و امتیازات پوچ و بی محتوا را حاکم کند، غیر قابل قبول است و باید با آن مبارزه کرد

امام به بعد اقتصادی امنیت از منظر اجتماعی نگاه می کند. عدالت مبنای آرامش است. بی عدالتی موجب از بین رفتن امنیت، در جامعه می شود.

در آرا و اندیشه امام (ره)، بیش ترین تأکید بر بعد فرهنگی و اعتقادی امنیت است. اعتماد و اطمینان مبتنی بر اعتقاد به خداوند و توانایی جامعه مسلمانان در اداره جامعه و توکل به خدا برای یاری رساندن به انسان های مؤمن، بنیان امنیت در اندیشه امام است. امام در مبارزه با دولت های استعماری، همیشه بر بعد انسانی و توان انسانی تأکید داشت:

بعد نظامی امنیت در اندیشه امام خمینی (ره) در چارچوب، الزامات حکومت داری و ضرورت حفظ و تأمین امنیت جامعه مسلمانان در برابر هجوم بیگانگان طرح می شود. تا زمانی که تهدیدات نظامی وجود دارد، دولت اسلامی ناگزیر است با تجهیز مردم و تأمین تسلیحات مورد نیاز، به دفاع از میهن اسلامی برخیزد. این برداشت در اندیشه امام رحمه الله، جنبه شرعی نیز دارد و مبتنی بر یافته های عقلی است

تأکید امام رحمه الله بر بعد معنوی و عقیدتی، نشان دهنده نگاه چند بعدی ایشان به امنیت است. هر چند امام در قالب مفاهیم مدرن سخن نمی گفت و اندیشه هایش در این قالب ها طرح نمی شد، اما نسبت به حفظ و تأمین ارزش ها و هویت های اسلامی به شدت حساس بود و تأکید می کرد.

بعد زیست محیطی امنیت، یکی از مفاهیمی است که در زمان امام) ره (، حتی در فضای دانشگاهی هم مطرح نبود و از این رو، نمی توان انتظار داشت ایشان به این بعد از امنیت توجه کند. در عین حال، نگاه ایشان به مسایل زیست محیطی، مدرن و از منظر موضوعات حکومت داری بود که لازمه فراهم آوردن محیطی امن و آرام برای جامعه مسلمانان است. از این منظر، امام به بعد زیست محیطی امنیت توجه داشت.

منابع:

1. درویشی، فرهاد، ابعاد امنیت در اندیشه و آراء امام خمینی (ره)، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره سوم، سال ۱۳۸۹ (سال سیزدهم)، شماره ۴۹.
2. امام خمینی، صحیفه امام، جلد ۱، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۹.
3. امام خمینی، کشف الاسرار، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، تهران، ۱۳۷۸.
4. امام خمینی، صحیفه امام، جلد ۳، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۹.
5. امام خمینی، صحیفه امام، جلد ۴، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۹.
6. امام خمینی، صحیفه امام، جلد ۵، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۹.
7. امام خمینی، صحیفه امام، جلد ۸، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۹.
8. امام خمینی، صحیفه امام، جلد ۱۳، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۹.
9. امام خمینی، صحیفه امام، جلد ۱۹، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۹.
10. امام خمینی، صحیفه امام، جلد ۱۷، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۹.
11. امام خمینی، صحیفه امام، جلد ۲۰، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۹.
12. امام خمینی، صحیفه امام، جلد ۲۱، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۹. ‌‌‌‌