امنیت از منظر شیخ جعفر کاشف الغطا و محقق سبزواری؛ (۷)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و حمید کبیری شاه آبا د

با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه:

شیخ جعفر بن خضر مالکی، معروف به کاشف الغطاء از علما و فقیهان مشهور فتحعلیشاه در قرن سیزدهم هجری بود. شیخ جعفر کاشف الغطاء در سال ۱۱۵۴ ه.ق در نجف اشرف دیده به جهان گشود. وی از همان دوران کودکی به تحصیل علوم دینی پرداخت. او در نجف زندگی می کرد و سپس به ایران هجرت نمود، و از محضر اساتید بزرگی چون آیت الله وحید بهبهانی و سید محمد مهدی بحرالعلوم تلمذ کرده است. کتاب معروف وی در فقه تحت عنوان کشف الغطاء است و شاگردان بزرگی همچون سید جواد عاملی صاحب مفتاح الکرامه، شیخ محمد حسن نجفی صاحب جواهر الکلام را تربیت کرده است. کاشف الغطاء در فقه نظریات دقیق و عمیقی داشته و از او به عظمت یاد می شود (رکابیان ،۱۳۹۷، ص ۹۱-۹۰).

یکی از علمای دوره صفویه محمدباقر سبزواری بوده است که در زمان خود از اعاظم و فقیه ناموری بود که به گونه ای در سیاست نقش ایفا کرد. محمدباقر سبزواری فرزند مؤمن خراسانی، معروف به محقق سبزواری، در سال ۱۰۱۷ ه.ق. در قریه نامن سبزوار به دنیا آمد. در اندک زمانی سرآمد عالمان عصر خود شد، به گونه ای که پس از چندی به درخواست شاه عباس دوم سمت امام جمعه وجماعت و منصب شیخ الاسلامی را پذیرفت. محقق سبزواری پس از عمری تلاش و سازندگی روحی و علمی، در هشتم ربیع الاول ۱۰۹۰ در ۷۳ سالگی در اصفهان دیده از جهان فروبست (رکابیان ،۱۳۹۷، ص ۶۷-۶۶).

در این یاداشت امنیت را از دیدگاه این علما بررسی می شود:

سازوکارهای امنیت از منظر کاشف الغطاء

از مهم ترین سازوکارهای امنیت از منظر کاشف الغطاء می توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- لزوم جهاد با متجاوزان

در زمان حیات آیت الله شیخ جعفر کاشف الغطاء که مقارن با دوران حکومت فتحعلیشاه قاجار بود، آنچه کشور را تهدید می کرد، تهدید نظامی از سوی روسیه بود که با یورش به مرزهای کشور و کشتار مردم عملاً جان، مال و ناموس مردم را در معرض خطر قرار داده بود و عملاً برای مردم امنیتی وجود نداشت. در همین زمان فتوای تاریخی این مرجع عظیم الشأن جهت دفاع از اسلام و کشور برای فتحعلیشاه صادر شد:

«در صورتی که امام معصوم غایب باشد و یا حتی اگر ظاهر باشد اما دسترسی به او و گرفتن اذن جهاد، امکان پذیر نباشد، بر مجتهدان واجب است که به جهاد دفاعی قیام کنند و مجتهد افضل بر دیگران مقدم است که باید یا خودش یا شخصی به اذن او فرماندهی و رهبری جنگ را به عهده بگیرد. اکنون نیز که روس‌های پست و غیر آنان به خاک مسلمین تجاوز کرده‌اند بر همه اشخاص اهل تدبیر و سیاست و…واجب است که بجنگند و چون اذن گرفتن از مجتهد برای اهل تدبیر و سیاست نیز موافق احتیاط است و به رضایت خدا نزدیک‌تر، لهذا من چون مجتهد هستم و قابلیت و نیابت از سادات زمان (ائمه معصومین‌علیهم‌السلام) را دارم به سلطان‌بن سلطان، خاقان‌بن خاقان، فتحعلی شاه اذن دادم که آنچه برای هزینه جنگ لازم است از همه وجوه شرعیه وخراج و در آمد، تهیه کند» (رکابیان ،۱۳۹۷، ص ۹۲).

۲- لزوم حفظ مرزها

آنچه سبب شد تا مرحوم کاشف الغطاء چنین فتوایی صادر کند، حفظ و حراست از مرزهای کشور برای مقابله با دفع شر دشمن اجنبی بوده است، بنابراین از این فتوا لزوم حفظ مرزها برای تأمین امنیت نیز استنباط می شود.

۳- لزوم تبعیت از رهبر

مرحوم کاشف الغطاء هرچند حکومت فتحعلیشاه را حکومت اسلامی نمی دانست و آن را تأیید نمی کرد، اما از جهت حفظ و امنیت کشور اعانت او را موضوع فتاوی خود قرار می داد. به عبارت دیگر جهت برقراری امنیت و حفظ کشور تبیعت وکمک به شاه را به مردم توصیه می کردند. از این موضع لزوم تبیعت از رهبر برای حفظ و برقراری امنیت استفاده می شود.

«هنگام ضعف مسلمانان بر علما واجب است اعانت رئیس، که متوجه دفع کفار و حفظ اصل اسلام است به اینکه مردم را وعظ و نصیحت و امر به معروف و سعی در جهاد کنند و اگر کسی مخالفت کند و علماء قادر باشند تعزیر کنند و اگر احتیاج به ضرب باشد بزنند…» (رکابیان ،۱۳۹۷، ص ۹۲).

یا در جای دیگر فرموده است:

«واجب است بر هر که متصف است به اسلام و مصمم است به طاعت نبی (ص) و امام علی (ع) که امتثال امر سلطان کند، و در جهاد دشمنان دین و ایمان، مخالفت او را جایز ندارد. و واجب است پیروی کسی که از جانب سلطان، منصوب و مأمور به دفع اهل کفر و عدوان است و هر که در این امر مخالفت او کند، مخالفت خدا کرده و سزاوار غضب ایزد جبار است» (رکابیان ،۱۳۹۷، ص ۹۲).

امنیت از منظر محقق سبزواری

یکی از علمای دوره صفویه محمدباقر سبزواری بوده است که در زمان خود از اعاظم و فقیه ناموری بود که به گونه ای در سیاست نقش ایفا کرد. محمدباقر سبزواری فرزند مؤمن خراسانی، معروف به محقق سبزواری، در سال ۱۰۱۷ ه.ق. در قریه نامن سبزوار به دنیا آمد. در اندک زمانی سرآمد عالمان عصر خود شد، به گونه ای که پس از چندی به درخواست شاه عباس دوم سمت امام جمعه وجماعت و منصب شیخ الاسلامی را پذیرفت. محقق سبزواری پس از عمری تلاش و سازندگی روحی و علمی، در هشتم ربیع الاول ۱۰۹۰ در ۷۳ سالگی در اصفهان دیده از جهان فروبست (رکابیان ،۱۳۹۷، ص ۶۷-۶۶).

۱- سازوکارهای تأمین امنیت از منظر محقق سبزواری

از نظر محقق سبزواری تأمین امنیت برای جامعه دارای اهمیت اساسی است. وی برای تأمین امنیت جامعه وکشور مواردی را مطرح می کند که هرچند در قرن یازدهم ارائه شده است، اما در زمان حال نیز می تواند راهگشا باشد.

سامان دهی اقتصاد، به ویژه در جهت آبادانی مملکت و فزونی تولید بر مصرف و صادرات بر واردات و در همه حال توجه به عدالت اجتماعی و گسترش تجارت خارجی، سامان دهی امور نظامی، انتظامی و امنیتی، به ویژه از طریق تقویت نیروهای مسلح، رسیدگی به مرزها، رسیدگی به وضعیت معیشتی نیروهای مسلح و توجه اکید به مسائل اطلاعاتی و سامان دهی امور مربوط به دیپلماسی و سیاست خارجی کشور از جمله ساز و کارهای مهم تأمین امنیت در تفکر سبزواری به حساب می آید (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

۲- ساماندهی امور اقتصادی:

«تدبیر خزائن و اموال، رکنی عظیم از ارکان پادشاهی است و در این باب، از قانون عقل و شرع، تجاوز کردن، موجب فساد امر دنیا و آخرت است» (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

از دیدگاه محقق سبزواری وفور خزائن و اموال سبب می شود تا پادشاه اعوان و انصار و لشکر قوی داشته باشد و در نتیجه داشتن لشکر قوی باعث تأمین امنیت کشور می شود. بنابراین بر پادشاه لازم است که تدبیر خزائن واموال بنماید و در این باب، از اهمال و اغفال احتراز کند.

به نظر سبزواری، تدبیر اموال به تدبیر دو چیز صورت می گیرد:

۱- تدبیر مداخل (در آمدها)؛

تدبیر مداخل و یا به عبارت دیگر افزایش در آمدها، از طرق زیر ممکن است:

- تلاش در ((تعمیر بلاد و مواضع ملک))؛ این همان چیزی است که امروزه از آن با عنوان ((توسعه)) و ((آبادانی)) یاد می شود. به نظر سبزواری، اگر پادشاه بخواهد در آمد مملکت افزایش پیدا کند، باید «مواضع خراب را به حلیه آبادانی در آرد؛ چه، هر گاه بلاد، معمور و آبادان و مزروع باشد، در خراج و اموال دیوانی و وجوهات سلطانی وفور تمام به هم رسد» (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

از سخن فوق، رابطه زیر به هم می رسد:

به نظر سبزواری، عدالت پادشاه سببی قوی در جریان پیدا کردن امور به این سمت و در نتیجه، تحقق امر مذکور است; زیرا «هر گاه پادشاه در عدالت کوشد و دفع ظلم و طغیان بنماید و شر متقلبان را از رعایا و زیردستان رفع نماید، مردمان به فراغ بال و رفاه حال، به امر عمارت و زراعت، اشتغال نمایند» (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

- گماردن افراد شایسته در مناصب دولتی:

«تعدیل عمال و اصلاح حال ایشان قوی ترین اسباب [افزایش در آمد] است؛ چه، هر گاه ایشان ظلم کنند و بی وقوف باشند و کاردان نباشند، ملک رو به خرابی کند و مرتبه مرتبه خرابی از خرابی متولد شود; چه، خرابی از امراض مسریه است که از عضوی به عضوی سرایت می کند» (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

شایسته سالاری باعث می شود که عدالت در جامعه برقرار شود و جلوی ظلم و تعدی به مردم گرفته می شود.

۲- تقدیر مخارج (هزینه ها)؛

در مورد هزینه ها و مخارج محقق سبزواری اموری را مطرح می کند که همه آنها را می توان در یک جمله خلاصه نمود و آن هم پرهیز از اسرف، تبذیر و سامان دادن به هزینه ها است (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

ضرورت گسترش تجارت:

سبزواری در فصلی با عنوان ((در ذکر تدبیر تجار و مترددان اطراف و جوانب بر و بحر))، به پادشاه توصیه کرده است تا شیوه ای را در پیش گیرد که نتیجه آن، گسترش تجارت در ابعاد داخلی و خارجی گردد. این نکات تماماً حول محور ((ارتقای سطح امنیت ملی))، ((اصلاح)) و ((سامان دهی)) مسائل تجاری قرار دارد. مهم ترین شرایط گسترش تجارت، از نظر سبزواری، سه چیز است:

۱- حسن سلوک پادشاه و کارگزاران حکومتی با تجار، از هر کجا و هر مذهب و دینی که باشند؛

۲- رعایت معاهدات و قراردادهایی که با دولت های دیگر منعقد شده است؛

۳- تخصص مأموران حکومتی مرتبط با امر تجارت، در امور تجاری.

هر گاه برخورد پادشاه و اتباع او با تجار خارجی نیکو باشد، کسان زیادی در مملکت متوطن شوند و این خود، باعث افزایش آبادانی ملک می گردد و بر درآمدهای دولت می افزاید و اخبار بیگانگان و دشمنان به آسانی در اختیار پادشاه قرار می گیرد و...

چون پادشاه ایران چنین کند، پادشاهان کشورهای دیگر نیز با تجار ایرانی چنین کنند و به این ترتیب، فواید بسیاری از جمله: رفاه و امنیت عاید خلق می شود (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

سخن سبزورای چنین است:

«رعایت مقدماتی که مذکور شد، [آنچه درباب تجارت تاکنون گفتیم] نسبت به غربا و مردم بلاد دیگر، بیش تر ضرور است؛ بلکه نسبت به اهل ذمه و کفار و مخالفان مذهب نیز مراعات این امور لازم است؛ چه، با اشتمال بر فوایدی که مذکور شد، این فایده [را] دارد که چون کفار هر گاه در بلاد اسلام از پادشاهان اسلام و نواب و خواص ایشان حسن سلوک و حسن سیرت و معدلت و انصاف و راستی و دیانت و حسن خلق و حلم و احسان مشاهده کنند، ایشان را رغبت تمام به دین اسلام حاصل می شود و اعتقاد نیکو به این دین به هم می رسانند و بسیار باشد که به دین حق درآیند» (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

۳- امنیت نظامی

در نظر محقق سبزورای، از آنجا که طبع انسان ها به تملک و تصرف حقوق دیگران گرایش دارد، صحنه بین الملل نیز محل نزاع و کشمکش است. وی در این زمینه چنین آورده است:

«و باید دانست که بر طبع بنی آدم، فساد و غلبه مستولی است و بسیاری از مردمان جابر متغلب را داعیه آن است که آنچه در تحت تصرف دیگری ببینند، به جور و تعدی بگیرند. و اگر ملکی در تصرف کسی باشد، اگر دیگری زور و قوت و توانایی در خود یابد، طمع گرفتن آن ملک می نماید و به آنچه خود دارد, قناعت نمی کند».

سبزواری به حاکمان توصیه می کند که «اول تدبیر است، آن گاه شمشیر» (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

از منظر مرحوم سبزواری برای جلوگیری از وقوع جنگ و تأمین امنیت لازم است:

۱- نیروی نظامی قوی:

«و دفع آفت متغلبان و طامعان شمشیر بکند. پس بر پادشاه از همه چیز لازم تر, نسق و تربیت سپاه است; چه, سپاهیان حاملات ملک و ملت اند و حارسان بیضه اسلام و دافعان آفات ظالمان و متغلبانند. و فی الحقیقه, امر پادشاهی به وجود سپاه قائم است, پس بر پادشاه لازم است که سپاه, به قدری که در حفظ مملکت او ضرور است, مقرر دارد; بلکه کوشش می نموده باشد که روز به روز عدد سپاه او زیاد می شده باشد» (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

بنابراین یکی از راه های تأمین امنیت برای یک کشور، داشتن نیروی نظامی قوی است.

۲- ضرورت آمادگی دائمی نیروهای نظامی:

سبزواری یکی از وظایف امیران شهرها, به ویژه امیران سرحدها و مناطق مرزی را این می داند که لشکریان را بیکار نگذارند؛ چون در این صورت, آمادگی خود را از دست خواهد داد و به راحت و فراغت عادت کرده, رسم سپاهی گری را فراموش می کنند. بنابراین, به هر طریقی که امکان داشته باشد, باید سپاهیان را به شغل سپاهی گری چون تیرانداختن, اسب تاختن و امثال آن وادار کند. این مسأله چیزی است که امروزه از آن با عنوان ((مانورهای نظامی)) در جهت آمادگی برای دفاع یا حمله یاد می شود.

به نظر مرحوم محقق سبزواری، فواید این کار زیاد است که از جمله به موارد زیر اشاره کرده است:

۱- «آن که سپاهیان از ورزش و عادت کارهای خود نمی افتند و به خواب و راحت و عطلت خونمی گیرند».

۲- به این ترتیب, هم سپاهیان و هم مسوولین مملکتی از اطراف و نواحی مختلف مملکت خود با خبر می شوند و به وقت وقوع حادثه یا امری غریب, آمادگی لازم را دارند.

۳- دشمنان چون همیشه لشکریان را سوار و مستعد و مهیا ببینند، نا امید شده، طمع به مملکت نخواهند داشت (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

۳- امور اطلاعاتی و امنیتی:

((واجب)) است بر پادشاه که از احوال لشکر و رعیت و دور و نزدیک و دوست و دشمن با خبر باشد. در غیر این صورت, جریان امور از عدالت خارج شده, سرانجام موجب زوال دولت خواهد شد; زیرا اگر ظلمی واقع شود و جبران نشود, دوستان و دشمنان چنین گویند; فساد و دراز دستی که در امور مملکتی می شود, یا پادشاه می داند یا نمی داند; اگر می داند و ((اصلاح)) نمی کند و دست ظالمان را کوتاه نمی کند, پس او طرفدار ظلم است و در نتیجه ظالم و اگر نمی داند, پس غافل است و او را کفایت و کاردانی نیست. این تحلیل باعث جرإت دشمنان و منازعان پادشاهی می گردد (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

بر اساس همین ملاحظات بوده است که پادشاهان قدیم کسانی را به عنوان صاحب خبر و جاسوس بر می گزیدند تا اخبار و اوضاع مناطق مختلف را به پادشاه برسانند.

سبزواری برای اینکه شاه عباس دوم را تشویق بیش تری نسبت به این مسإله بنماید, در ادامه چنین آورده است: «و بعضی پادشاهان چندان در این باب می کوشیده اند که اگر کسی مرغی یا توبره کاهی به تعدی از زیر دستی می گرفت, از پانصد فرسنگ راه خبر به پادشاه می رسید و ظالم را تنبیه می نمود تا دیگران متنبه شوند و بدانند که پادشاه خبردار است» (لک زایی ،۱۳۹۷، ص ۱۳۲-۱۰۱).

نتیجه گیری:

در زمان حیات آیت الله شیخ جعفر کاشف الغطاء که مقارن با دوران حکومت فتحعلیشاه قاجار بود، آنچه کشور را تهدید می کرد، تهدید نظامی از سوی روسیه بود که با یورش به مرزهای کشور و کشتار مردم عملاً جان، مال و ناموس مردم را در معرض خطر قرار داده بود و عملاً برای مردم امنیتی وجود نداشت.

آنچه سبب شد تا مرحوم کاشف الغطاء چنین فتوایی صادر کند، حفظ و حراست از مرزهای کشور برای مقابله با دفع شر دشمن اجنبی بوده است، بنابراین از این فتوا لزوم حفظ مرزها برای تأمین امنیت نیز استنباط می شود.

مرحوم کاشف الغطاء هرچند حکومت فتحعلیشاه را حکومت اسلامی نمی دانست و آن را تأیید نمی کرد، اما از جهت حفظ و امنیت کشور اعانت او را موضوع فتاوی خود قرار می داد. به عبارت دیگر جهت برقراری امنیت و حفظ کشور تبیعت وکمک به شاه را به مردم توصیه می کردند. از این موضع لزوم تبیعت از رهبر برای حفظ و برقراری امنیت استفاده می شود.

سازوکارهای امنیت از منظر کاشف الغطاء

۱- لزوم جهاد با متجاوزان

۲- لزوم حفظ مرزها

۳- لزوم تبعیت از رهبر

امنیت از منظر محقق سبزواری

از نظر محقق سبزواری تأمین امنیت برای جامعه دارای اهمیت اساسی است. وی برای تأمین امنیت جامعه وکشور مواردی را مطرح می کند که هرچند در قرن یازدهم ارائه شده است، اما در زمان حال نیز می تواند راهگشا باشد.

از دیدگاه محقق سبزواری وفور خزائن و اموال سبب می شود تا پادشاه اعوان و انصار و لشکر قوی داشته باشد و در نتیجه داشتن لشکر قوی باعث تأمین امنیت کشور می شود. بنابراین بر پادشاه لازم است که تدبیر خزائن واموال بنماید و در این باب، از اهمال و اغفال احتراز کند.

به نظر سبزواری، عدالت پادشاه سببی قوی در جریان پیدا کردن امور به این سمت و در نتیجه، تحقق امر مذکور است.

در مورد هزینه ها و مخارج محقق سبزواری اموری را مطرح می کند که همه آنها را می توان در یک جمله خلاصه نمود و آن هم پرهیز از اسرف، تبذیر و سامان دادن به هزینه ها است

در نظر محقق سبزورای، از آنجا که طبع انسان ها به تملک و تصرف حقوق دیگران گرایش دارد، صحنه بین الملل نیز محل نزاع و کشمکش است.

سبزواری یکی از وظایف امیران شهرها, به ویژه امیران سرحدها و مناطق مرزی را این می داند که لشکریان را بیکار نگذارند؛ چون در این صورت, آمادگی خود را از دست خواهد داد و به راحت و فراغت عادت کرده, رسم سپاهی گری را فراموش می کنند.

۱- سازوکارهای تأمین امنیت از منظر محقق سبزواری

۲- ساماندهی امور اقتصادی:

به نظر سبزواری، تدبیر اموال به تدبیر دو چیز صورت می گیرد:

۱- تدبیر مداخل (در آمدها)؛

۲- تقدیر مخارج (هزینه ها)؛

ضرورت گسترش تجارت:

۳- امنیت نظامی

از منظر مرحوم سبزواری برای جلوگیری از وقوع جنگ و تأمین امنیت لازم است:

۱- نیروی نظامی قوی:

۲- ضرورت آمادگی دائمی نیروهای نظامی:

۳- امور اطلاعاتی و امنیتی:

منابع:

1. رکابیان، رشید، فقهای معاصر و امنیت ملی ایران، نشر عصر جوان، چاپ اول، تهران، ۱۳۹۷.
2. لک زایی، نجف، سازوکارهای تأمین امنیت ملی از دیدگاه محقق سبزواری، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۹، سال ۱۳۷۹. ‌‌‌‌‌‌