کلیات تبیین بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره)؛(۱۲)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و محمدرضا رضائیان کوچی
با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه

حضرت امام خمینی (ره) به‌مثابه یک مجتهد اسلام‌شناس عناصر، لحظه‌ها، هویت‌های سیاسی گفتمان انقلاب اسلامی را از ورای منابع اسلامی تعریف و با روش تجویزی و تبلیغی به جامعه مسلمین عرضه کرده است که به علت سازگاری با نظام صدقی و جامعه ایران شأن و منزلت حقیقی کسب نموده است. از منظر امام خمینی (ره) «خداوند با وحی به انبیاء بزرگ می‌خواسته‌اند که مردم را همه بشر را هدایت کنند و آدم بسازند» (امام خمینی، ۱۳۸۴، ج ۶: ۱۶۳). «اگر برای هر علمی موضوعی است، علم همه انبیا هم موضوعش انسان است. تمام انبیاء موضوع بحثشان، موضوع تربیتشان، موضوع علمشان انسان است» (همان، ۱۳۸۴، ج ۷ :۲۲۳). ایشان همچنین می‌افزایند «اسلام برای ساختن انسان آمده است. کتاب آسمانی اسلام که آن قرآن مجید است، کتاب تربیت انسان است. انسان به همه ابعادی که دارد، به بعد روحانی، به بعد جسمانی، بعدهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، هم بعدها» (همان، ج ۵: ۲۸۳). «قرآن کریم آمده است که انسان را بسازد، انسان بالقوه را انسان بالفعل و موجود بالفعل کند» (همان، ج ۱، ص ۲۳۴).

تمرکز این یادداشت تحلیلی بر بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) است که می‌توان با بررسی مبانی، اصول، مؤلفه ها و شاخص های بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی و توجه به ارتباط میان آنها، نتیجه را مورد واکاوی و تبیین قرار داد. دراین راستا اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) عبارت است از نوعی چارچوب تئوریک که امکان تنظیم رفتار متصدیان و تدوین راهبردهای امنیتی جمهوری اسلامی ایران را فراهم می‌کند و از این منظر دارای مبانی مشخص است که هر مبنا شامل اصول، مولفه ها و شاخص های مجزا می‌گردد. بر این اساس اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) یک اندیشه دین محور است که ممکن است بعضی از گزاره های آن با گزاره‌های اندیشه های دیگر مشابه باشد. برای تئوریزه کردن اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) چاره ای جز واکاوی، بازخوانی و بررسی گفتمان امام نیست. تلاش این یادداشت تحلیلی آن است که اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) را با توجه به آموزه های فقهی-حقوقی کشف، تدوین و مورد بررسی قرار دهد. در این خصوص پرسش اصلی شناخت مبانی، اصول، مولفه ها و شاخص های بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) و رابطه میان آنهاست که یادداشت حاضر بدان می‌پردازد.

بدنه اصلی

در خصوص بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) پرسشی که مطرح می شود آن است که چرا باید به تبیین بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) پرداخت؟ اندیشه امنیتی نوعی اندیشه جامع ومانع است که دارای شاکله، مبادی و مبانی منسجم و اصولی است که از ناحیه آن تفکر امنیت محور بروز می‌یابد و غالباً متفکرین حوزه امنیت پژوهی برای طرح اسلوب های قاعده مند در برخورد با آسیب‌ها و تهدیدهای امنیتی مطرح می‌کنند. در واقع اندیشه امنیتی تفکر و تأملی منسجم، دارای چارچوب نظری، اصولی و مستدل و بااهمیت در مورد امور امنیتی است؛ که به گونه ای قاعده مند وتوام با انسجام به بررسی موضوع بقای مادی و معنوی جامعه می‌پردازد تا آن را در برابر خطرها و تهدیدهای سخت و نرم ایمن سازد. از این حیث اگر مطالعه اندیشه امنیتی مبتنی بر تبیین بعد فقهی- حقوقی باشد به نوعی به تحلیل موضوع از منظر قواعد حاکم بر فقه و حقوق می‌پردازد. نکته اساسی آن است که اگر اندیشه امنیتی در یک نظام حاکمیتی سکولار تحلیل گردد نیازی به تبیین بعد فقهی-حقوقی نخواهد بود اما با توجه به اینکه در نظام سیاسی-اداری و نظامی کشور حکومت دینی محوریت دارد، بعد فقهی-حقوقی زیربنای ساخت سیاسی و نظامی حاکمه است. براین اساس در یک تحلیل جامع و مانع از اندیشه امنیتی دین محور، تبیین بعد فقهی-حقوقی محوریت خواهد داشت. در ساختار نظام جمهوری اسلامی، ازآنجاکه حکومت دین‌مدار محوریت دارد و حضرت امام خمینی (ره)؛ رهبر انقلاب اسلامی یک فقیه آشنا به مبانی فقهی بوده است؛ نیاز است بعد فقهی - حقوقی اندیشه امنیتی ایشان به عنوان معمار کبیر انقلاب اسلامی تبیین گردد. در این خصوص تدوین بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) می‌تواند تبیین‌کننده رفتار جمهوری اسلامی ایران در ابعاد داخلی و خارجی نیز باشد و در مقابل آرا و اندیشه های متکثر ملهم از مکاتب امنیتی سنتی و مدرن مورد توجه قرار گیرد. تأثیرگذاری اندیشه امام خمینی (ره) بر ساختار و جهت گیری‌های کلان سیاسی و امنیتی کشور به حدی است که تا به امروز کماکان و علیرغم شکل‌گیری جریانات و حتی دیدگاه های بعضاً معارض، ساختار و مسیر کلی حرکت جمهوری اسلامی مطابق با اندیشه ها و مواضع امام خمینی (ره) تداوم یافته و در جریان بوده است. با این وجود علی رغم چنین نقش برجسته و بی بدیلی نه در طول حیات و نه پس از رحلت ایشان، چارچوب تئوریک مشخصی در بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی ایشان تدوین و ارائه نشده است. قلت آثار علمی با محوریت بررسی فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) و نیز عدم طرح تحلیلی مناسب در راستای حل چالش های فکری در باب موضوعات امنیت‌محور، باعث شده نیاز به بازاندیشی در آراء و اندیشه های امنیتی حضرت امام (ره) بیشتر باشد. از این حیث امکان تحلیل جامع اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) بدون توجه به بعد فقهی-حقوقی، میسر نیست. ایراد اخیر می‌تواند به دلیل میان رشته ای بودن حوزه مطالعاتی و یا توجه عمده پژوهشگران به ابعاد دیگر اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) باشد.

در رابطه با اهمیت تبیین بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) می توان گفت بررسی و تبیین بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) از جهات زیر دارای اهمیت است:

۱- در رابطه با جهت‌گیری‌های کلان امنیتی به‌مثابه نقطه‌ای قابل‌اتکا در تصمیم‌گیری‌های نهادهای امنیتی خواهد بود. از این منظر ماحصل تبیین بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) در جهت‌دهی به راهبردهای کلان امنیتی محوریت خواهد داشت.

۲- زمینه برای همگرایی در تحلیل‌های امنیت محور ایجاد می‌شود. از این حیث درک و شناخت جامع اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) موجب پرهیز از تشتت آراء، تزاحم و تضاد در رهیافت‌های فقهی-حقوقی امنیت محور و ایجاد وحدت رویه در نگاه متولیان حوزه امنیت می‌شود.

۳- با اتکا به مطالعات فقهی-حقوقی در اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) بستر متناسب جهت نظریه‌پردازی اسلامی-ایرانی در حوزه امنیت ایجاد می‌شود. براین اساس تبیین اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) منتهی به ایجاد سند برای اندیشه سازی امنیتی خواهد شد و به‌تبع آن اندیشه امام خمینی (ره) پایه اسناد امنیتی خواهد بود.

۴- می‌تواند در زمینه شکل‌گیری بسترهای مناسب برای انجام مطالعات امنیت‌مدار در فضای آکادمیک و بین نخبگان علمی و به تبع آن ایجاد تصویری ملموس از جایگاه منظومه فقهی اندیشه امنیتی امام (ره) در سعادت و رستگاری جامعه تاثیرگذار باشد.

۵- می‌تواند در ایجاد ظرفیت های لازم برای بسط، توسعه و نفوذ اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) در ترسیم و تدوین قواعد بین‌المللی موثر واقع گردد و سبب انسجام‌بخشی و تقویت سیاست‌های حاکم بر برنامه‌های امنیتی و راهبردی کشور شود و در نهایت به ظرفیت سازی برای اعتمادآفرینی نسبت به آموزه های فقهی و کارایی آن در ایجاد اندیشه امنیتی به ویژه در بین جوامع اسلامی کمک کند.

در خصوص ضرورت بررسی و تبیین بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره)،می‌توان گفت از چند جهت ضرورت دارد:

۱- درسیاستگذاری کلان کشور، ظرفیت‌های سیاستگذاری بدون تبیین اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) که محور و اساس سیاستگذاری در نظام اسلامی است ناقص خواهد بود و دراین راستا تبیین اندیشه امنیتی بدون توجه به بعد فقهی-حقوقی امکان‌پذیر نمی‌باشد.

۲- عدم شناخت بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره)، موجب ورود افکار مخدوش و انحرافی به حوزه اندیشه امنیتی خواهد شد.

۳- عدم شناسایی و تدوین مبانی، اصول، مؤلفه‌ها و شاخص‌های بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) موجب برداشت‌های متناقض از محورهای اندیشه امنیتی می‌گردد و در عمل سبب استنباط‌های متفاوت و متعارض متولیان امنیت از مرجع امنیت می‌شود.

۴- بدون شناخت و تبیین اندیشه امنیتی امام خمینی (ره)، تهیه سندهای امنیتی از نگاه واقعی و بومی فاصله می‌گیرد. دراین راستا بررسی محور فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی، بخش کلیدی تحلیل را تشکیل می‌دهد که نفی آن به‌منزله عدم نگاه اصولی به اندیشه امنیتی است.

۵- اندیشه سازی امنیتی بدون توجه به اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) میسر نخواهد بود و ازاین‌جهت تبیین ابعاد فقهی-حقوقی به آماده‌سازی اسناد امنیتی برگرفته از آرا و اندیشه‌های امام خمینی (ره) منجر می‌شود.

واکاوی مفاهیم کلیدی

امنیت: کلمه امنیت از ریشه امن گرفته شده است و در معنای درامان بودن و ایمن شدن تعریف گردیده است (عمید، ۱۳۶۱: ۳۴۵). همچنین امنیت در مفهوم اطمینان و آرامش خاطر و یا آرامش روحی و روانی نیز معنی شده است (خلیل جر ،۱۳۷۶: ۱۸). در بعد عملیاتی امنیت «نوعی آزادی نسبی از تهدیدات آسیب‌رسان است» و در معنای عینی، نبود تهدید برای ارزش‌های کسب‌شده و در معنای ذهنی عدم ترس و وحشت از حمله بر ارزش‌ها است. بدین معنا که کشورها به‌طورکلی خطر حمله نظامی، فشار سیاسی یا اقتصادی را احساس نکنند و بتوانند در کنار نوعی فراغت نسبی از هرگونه تهدید یا آسیب به نحوی آزادانه به توسعه خود بپردازند. امنیت در گفتمان سلبی مبتنی بر فقدان خطر و تهدید و در گفتمان ایجابی متکی بر تضمین آسایش و اطمینان خاطر است. درواقع «امنیت به معنی حراست از یک فرد، جامعه، ملت و یک کشور در برابر تهدیدهای خارجی است و نقطه مقابل «تهدید» به شمار می‌رود، به‌طوری‌که هر کشوری که بتواند تهدیدهای بالقوه و بالفعل را از میان بردارد، به آسایش و امنیت رسیده است. امنیت در اصطلاح سیاسی و حقوقی به‌صورت امنیت فردی، امنیت اجتماعی، امنیت ملی و بین‌المللی به کار برده می‌شود. می‌توان امنیت را مصونیت فرد، گروه و ملت از تعرض و تجاوز به حقوق مشروع دانست که این مصونیت و ایمنی در دو حوزه مادی و معنوی است» (فرزندی ،۱۳۹۹: وب سایت دفتر مکتب و اندیشه دفاعی).

امام خمینی (ره): امام خمینی (ره)، متولد شهر خمین، ولی‌فقیه و بنیان‌گذار نظام جمهوری اسلامی ایران است که در مقام رهبری شیعی انقلاب ایران را رهبری کرد. امام خمینی (ره) پس از چندین سال رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران و استقرار و استمرار نهادهای آن و مقاومت در برابر نظام سلطه در صحنه بین‌المللی، سرانجام در چهاردهم خرداد ۱۳۶۸ بدرود حیات گفت. اندیشه‌ها و آراء امام خمینی (ره) دارای ابعاد مختلف سیاسی و دفاعی- امنیتی است.

اندیشه: کلمه اندیشه در فرهنگ معین به معنای فکر، گمان و آنچه از عمل آگاهانه ذهن حاصل می‌شود تعبیر شده است (معین ،۱۳۶۱ :۳۷۷). اندیشه به لحاظ این‌که در حوزه‌های مختلفی از علوم ازجمله ادبیات، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، حقوق، علوم سیاسی و غیره مورد بررسی قرار می‌گیرد، از جهات گوناگون قابلیت تحلیل دارد. اندیشه در تعریف ابتدایی به فکر، ذهن و در مواردی به مغز، حافظه و عملکرد آن هم گفته می‌شود اما اندیشه در مفهوم خاص به معنای خرد و درواقع تفکر همراه با استدلال منطقی است. چراکه «هر امر اندیشه برانگیز، موضوعی برای تفکر به ما اعطا می‌کند» (هایدگر ،۱۳۸۵ :۴۸). نکته اساسی در تبیین اندیشه به لحاظ چگونگی عملکرد آن است که در اندیشه جنبه‌های بازیابی، تکرار، چیستی و ثبات مورد تأکید بیشتر قرار می‌گیرند. درواقع ریشه‌های اندیشه و تفکر به همه آن چیزهایی دلالت دارند که به‌نوعی مفهوم بازشناسی و بازگشت و تکرار را تداعی می‌کنند. اندیشه نیازمند منطق است. می‌توان گفت تمامی اموری که بیان آن‌ها محتاج به گفتار است تعلق به اندیشه دارد و اقسام این امور عبارت‌اند از اثبات امر، رد کردن امر، برانگیختن بعضی احوال و انفعالات و همچنین امری خرد را بزرگ جلوه دادن و امری بزرگ را خرد جلوه دادن. درنهایت می‌توان گفت اندیشه در اصطلاح علمی عبارت از تأمل و تلاش ذهنی در امور برای رسیدن به مسئله‌ای جدید یا کشف مجهولات می‌باشد. این کار توسط ذهن یا عقل و در چند مرحله صورت می‌گیرد: الف) در نظر گرفتن مطلوب یا آنچه که مجهول است و باید به آن رسید. ب) بررسی معلومات و گزینش مفروضات و مقدمات لازم که با مطلوب یا مجهول تناسب دارند. ج) تنظیم و ترتیب مفروضات و مقدمات اولیه برای دستیابی به مجهول د) استنتاج مجهول از مفروضات و مقدمات اولیه (جمشیدی، ۱۳۸۴: ۳۲).

اندیشه امنیتی: مفهوم اندیشه امنیتی از منظر لغت‌شناسی و اصطلاحی ترکیبی اضافی از دو لغت اندیشه و امنیت است که دربردارنده نوعی اندیشه مبتنی بر امنیت است اما در منابع و مآخذ تعریفی منسجم و دقیق از اندیشه امنیتی ذکر نشده است. به‌طورکلی در بعد عملیاتی اندیشه امنیتی در تعریف عام به معنای هرگونه تفکر درباره امور امنیتی و در تعریف خاص به معنای هرگونه اندیشه منسجم، دارای چهارچوب نظری، اصولی و مستدل و بااهمیت در حیطه امنیت است. درواقع اندیشه امنیتی نوعی اندیشه جامع‌ومانع است که دارای شاکله، مبادی و مبانی منسجم و اصولی است که از ناحیه آن تفکر امنیت محور بروز می‌یابد و غالباً متفکرین حوزه امنیت پژوهی برای طرح اسلوب‌های قاعده‌مند در برخورد با آسیب‌ها و تهدیدهای امنیتی مطرح می‌کنند. درنهایت می‌توان گفت اندیشه امنیتی تفکر و تأملی منسجم، دارای چارچوب نظری، اصولی و مستدل و بااهمیت در مورد امور امنیتی است؛ که به‌گونه‌ای قاعده‌مند وتوام با انسجام به بررسی موضوع بقای مادی و معنوی جامعه می‌پردازد تا آن را در برابر خطرها و تهدیدهای سخت و نرم ایمن سازد.» (فرزندی ،۱۳۹۹: وب سایت دفتر مکتب و اندیشه دفاعی).

بعد فقهی- حقوقی: فقه در لغت به معنای دانستن، درک کردن و فهمیدن امری است (ابن فارس، ۱۴۰۴ ه ق: ۴۴۲). از جهتی دیگر فقه یعنی دست یافتن به علم پنهان به‌وسیله علم آشکار و به معنای دانستن احکام شرعی نیز هست (راغب اصفهانی، ۱۴۱۸ ه ق: ۴۸۰). در اصطلاح فقه عبارت است از دانستن احکام شرعی فرعی از روی ادله تفصیلی آن (شهیدثانی ،۱۴۱۶ ه ق: ۱۷). پس فقه محصول مجموعه فعالیت استنباطی فقها یا اجتهاد در چارچوب ادله شرعی است. از سوی دیگر در یادداشت پیش رو منظور از حقوق مجموعه مقرراتی است که بر اشخاص ازاین‌جهت که در اجتماع هستند حکومت می‌کند. این مقررات مجموعه قوانین الزام‌آور و کلی هستند که بر زندگی اجتماعی و روزمره مردم حاکم است و دولت مجری آن بوده و اجرای آن را تضمین می‌کند (کاتوزیان ،۱۳۸۶ :۱-۲). احکام الزام‌آور در فقه اعم از حقوق است. چراکه همه احکام قواعد حقوقی منطقاً باید از پشتوانه ضمانت اجرای دولتی برخوردار باشند درحالی‌که فقط بخشی از مقررات الزامی فقه از چنین ویژگی برخوردار هستند (خسروشاهی و دیگران ،۱۳۷۹: ۳۵). با توجه به توضیحات داده‌شده می‌توان گفت هر تحلیلی که مبتنی بر بعد فقهی- حقوقی باشد به‌نوعی به تحلیل موضوع از منظر قواعد حاکم بر فقه و حقوق می‌پردازد.

هدف کلی یادداشت پیش رو تبیین بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) است و اهداف فرعی تبیین مبانی بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره)، اصول بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره)، مؤلفه‌های بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره)، شاخص‌های بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) و بررسی رابطه بین مبانی، اصول، مؤلفه‌ها و شاخص‌های بعد فقهی – حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) است. از این جهت سوال اصلی آن است که بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) کدام است و چگونه تبیین می‌گردد؟ و متعاقب آن سوالات فرعی عبارتند از اینکه مبانی بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) کدامند؟ اصول بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) کدامند؟ مؤلفه‌های بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) کدامند؟ شاخص‌های بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) کدامند؟ و اینکه چه رابطه بین مبانی، اصول، مؤلفه‌ها و شاخص‌های بعد فقهی – حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) وجود دارد؟

لازم به ذکر است مبانی بعد فقهی وحقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) عبارتند از مبانی هستی شناسی، معرفت شناسی، انسان شناسی و جامعه شناسی. اصول حاکم بر مبانی بعد فقهی وحقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) عبارتند از اصل تکلیف محوری، اصل قانون محوری، اصل مصلحت‌اندیشی، اصل قدرت و اقتدارمداری، اصل جامعیت دین و منابع معرفت‌شناختی، اصل محوریت دین در امورعبادی و غیرعبادی، اصل توحید محوری، اصل غایتمندی و هر کدام از اصول حاکم بر مبانی بعد فقهی وحقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) دارای مولفه‌ها و شاخص‌های مجزا هستند که در یادداشت های تحلیلی آتی به آنها پرداخته خواهد شد.

جمع بندی:

توجه به مفاهیم کلیدی بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) انکار ناپذیر است. بعد از شناخت مفاهیم کلیدی اندیشه امنیتی امام، می‌توان با تمسک به منابع فقهی-حقوقی به استخراج مبانی، اصول، مولفه ها و شاخص های بعد فقهی-حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) پرداخت. به‌عنوان یک رهیافت کلیدی می‌توان گفت امنیت در اندیشه امام ابعاد و زوایای پیدا و پنهان چندگانه دارد که هرکدام در قالب یک بعد مجزا قابلیت تحلیل دارد. این مسئله ضمن اثرگذاری بر بعد فقهی-حقوقی امنیت سبب شده است تحلیل حقوقی امنیت محور در اندیشه امام خمینی ملهم از بسترهای مختلف فقهی و قانونی باشد. حوزه امنیت پژوهی به‌شدت نیازمند توجه به بعد فقهی- حقوقی اندیشه امنیتی امام خمینی (ره) است. خلأ عمده در بحث امنیت پژوهی و به‌طور خاص مطالعات حول محور اندیشه امنیتی امام خمینی (ره)، بعد فقهی- حقوقی آن است که همواره مغفول مانده است.

منابع

1. ابن فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقائیس اللغه، ج ۴، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، مکتب اعلام اسلامی ،۱۴۰۴ ه ق.
2. امام خمینی (ره)، روح‌الله، صحیفه نور، تهران، موسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی (ره )،۱۳۸۴.
3. جمشیدی، محمدحسین، اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، انتشارات پژوهشکده امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی، چاپ اول، تهران، ۱۳۸۴.
4. خسروشاهی، قدرت الله و دانش‌پژوه، مصطفی، فلسفه حقوق، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۷۹.
5. خلیل جر، فرهنگ لاروس، ترجمه حمید طبیبیان، چاپ هفتم، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۶، ج ۱.
6. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن کریم، ج ۱، تصحیح ابراهیم شمس‌الدین، دارالکتب العلمیه ،۱۴۱۸ ه ق.
7. شهید ثانی، حسن بن زین‌الدین عاملی، معالم الاصول، مکتب اعلام الاسلامی، ۱۴۱۶ ه ق.
8. عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۱.
9. فرزندی، عباسعلی، درآمدی بر اندیشه دفاعی- امنیتی انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ایران (۴): اندیشه امنیتی، اهمیت و ویژگی‌های آن، ۲۰ /۳/ ۱۳۹۹، وب سایت دفتر مکتب و اندیشه دفاعی، برگرفته از: https://sndu.ac.ir/maktab/fa/news/783 /
10. کاتوزیان، ناصر، مقدمه علم حقوق، تهران، نشر دادگستر، ۱۳۸۶.
11. معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، امیر کبیر، جلد ۱، ۱۳۶۱.
12. هایدگر، مارتین، معنای تفکر چیست؟، ترجمه فرهاد سلیمانیان، تهران، نشر مرکز، ۱۳۸۵.

‌‌‌