تشریح اصل مردم سالاری دینی در اندیشه دفاعی‌ - امنیتی از منظر قرآن کریم؛(۲۰)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و حسین فرجی آهق
با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه

یکی از مبانی اصلی در اندیشه دفاعی امنیتی از منظر قرآن کریم، مبنای جامعه شناسی می باشد. طبق این مبنا، یکی از اصول در اندیشه دفاعی امنیتی، اصل مردم سالاری دینی است.

باید توجه داشت که حکومت اسلامی بر مبنای عدل تشکیل می‌شود؛ حکومت‌ها از جمله حکومت اسلامی باید تابع مردم باشند؛ حکومت‌ها باید برای مردم باشند، نه مردم برای حکومت ها؛ حکومت اسلامی، حکومتی خدمت‌گزار است و وظیفه حکومت، خدمت به مردم است؛ پیوند و رشته اتصال این اصول بر مبنای خدا محوری است؛ زیرا در حکومت الهی است که عدل معنی می‌شود. رضایت مردم اصلی مورد قبول است و خدمت به مردم اصل و محور است؛ و اساس حکومت حقانیت می‌یابد، به این معنی که ارادۀ مردم، سرچشمۀ قدرت حکومت؛ و ارادۀ خداوند، سرچشمه مشروعیت و حقانیت حکومت می‌باشد. (پورفرد :۱۳۸۴، ۳۹)

چیستیِ مردم سالاری دینی

اندیشمندان اسلامی با استناد به آیاتی از قرآن و روایات، چند پایه و اساس برای مردم‌سالاری دینی تصویر کرده‌اند. ازجمله این پایه ها می‌توان به جانشینی انسان از طرف خدا در زمین، اداره جامعه بر اساس مشورت و شورا و مشروعیت قانون‌گذاری انسان در حوزه امور غیرمنصوص (حوزه‌ای که شارع تعیین تکلیف در آنها را به عهده مکلفین قرار داده است) اشاره کرد.

بنا بر پایه خلافت و جانشینی انسان از طرف خدا در زمین باید گفت: حاکمیت و ولایت به صورت انحصاری و بالذات متعلق به خدا است و هیچ موجودی خارج از حوزه قدرت و اراده الهی نخواهد بود. (منتظری: ۱۴۰۹ ق، ۱۱۱) به اقتضای این حاکمیت بالذات الهی بر تمام هستی، خدا انسان را صاحب اراده و اختیار آفریده تا عهده‌دار سرنوشت خویش باشد. (آقایی میبدی و کریمی والا: ۱۳۸۲، ۳۱-۳۲) طبق این مبنا انسان از دیدگاه اسلام دارای کرامت و حامل روح الهی و عقل (به عنوان پیامبر باطنی) است و این ویژگی‌ها، انسان را شایسته مقام خلافت‌اللهی کرده است. به همین دلیل خدا حکومت را به‌صورت امانت به انسان واگذار کرده است. (میراحمدی: ۱۳۸۸، ۴۲) امانت‌پنداری دولت و قدرت، فرد کارگزار را از فرصت‌طلبی و تصرف دلبخواهانه در امانت و موقعیت شغلی که به او واگذار شده، باز می‌دارد

مشروعیت خلافت انسان از سوی خدا در زمین را مستند به آیات متعددی در قرآن کرده‌اند که از انسان، مؤمنان یا بعضی از پیامبران به عنوان خلیفه یاد شده و امر حکومت در زمین به آنها واگذار شده است. در اصل ۵۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به این نکته اشاره شده است که حاکمیت مطلق جهان از آن خداست و هم او انسان را بر سرنوشت خویش حاکم ساخته است. طبق این اصل انسان در یک رابطه طولی به حق حاکمیت بر سرنوشت خویش دست پیدا می‌کند، حقی که فطری، تکوینی و غیرقابل سلب است. (عمید زنجانی: ۱۳۹۱، ۱۶۲)

دومین مستَنَد مردم‌سالاری دینی بر مشارکت مردم در تصمیم‌سازی تأکید دارد. شورا یا مشورت به‌عنوان راهکار مشارکت مردم در امور حکومتی، واژه‌ای است که در دو آیه قرآن در وجه سیاسی- اجتماعی به کار رفته است. علامه طباطبایی نیز با اشاره به ریشه مردمی قدرت سیاسی-اجتماعی، اداره آن را نیز منوط به خواست مردم می‌داند که در قالب راهکار شورا قابل تحقق است (یزدانی مقدم: ۱۳۹۷، ۱۴۰ -۱۴۲)

اجزای مردم سالاری دینی

ازجمله مبانی اندیشه دفاعی‌امنیتی، مبنای جامعه شناسی است. یکی از اصول مهم این مبنا، اصل مردم سالاری دینی است. این اصل برگرفته از مؤلفه هایی است که عبارتند از:

۱- جمهوریت. جمهوری شیوه حکومتی است که بر پایه مردم‌سالاری (دموکراسی) یا غیر دموکراسی، مردم آن، حق حاکمیت بر سرنوشت اجتماعی خودشان را به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از طریق زمامدارانی که با رضایت و رأی مستقیم یا غیرمستقیم آنان به گونه‌ای که توارث در آن دخالتی نداشته باشد تعیین و آنان نیز اقتدارات معین قانونی خود را در یک مدت محدود و تحت نظارت آنان اعمال می‌نمایند. (مطهری، ۱۳۶۴، ۳۶)

۲- اسلامیّت. در یک حکومت اسلامس، کتاب و سنت از بالاترین میزان مشروعیت برخوردار است و تمامی نهادهای دولت و کلیه سیاست‌ها باید متعهد به اجرای احکام اسلام و اهداف آن باشند (خامنه ای: ۱۳۸۶، ۲۸)

۳- رشد علمی و فرهنگی. رشد و توسعه علمی و فرهنگی عبارت است از رشد همراه با افزایش ظرفیت‌ها اعم از ظرفیت‌های فیزیکی، انسانی و اجتماعی. رشد علمی و فرهنگی، مفهوم کمّی ولی توسعه علمی و فرهنگی مفهوم کیفی است. در توسعه علمی و فرهنگی علاوه بر رشد کمّی، نهادهای اجتماعی نیز متحول خواهند شد، نگرش‌ها تغییر خواهد کرد، توان بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود به صورت مستمر و پویا افزایش یافته و هر روز نوآوری جدیدی انجام خواهد شد. (قوام: ۱۳۸۴، ۳۸)

مؤلفه های مذکور برآمده از شاخص هایی است که این شاخص ها عبارت است از:

۱- آزاد محور بودن حکومت. باید توجه داشت که طبق آیات ۷۵ و ۷۶ از سوره مبارک نساء، یکی از اهداف جهاد اسلامی، تلاش برای رسیدن به آزادی و رهایی مستضعفان از سلطه ستمگران است‏. آنجا که می فرماید: چرا در راه خدا، و (در راه) مردان و زنان و کودکانی که (به دست ستمگران) تضعیف شده‏اند، پیکار نمی‏کنید؟! همان افراد (ستمدیده‏ای) که می‏گویند: «پروردگارا! ما را از این شهر (مکه)، که اهلش ستمگرند، بیرون ببر! و از طرف خود، برای ما سرپرستی قرار ده! و از جانب خود، یار و یاوری برای ما تعیین فرما! کسانی که ایمان دارند، در راه خدا پیکار می‏کنند؛ و آنها که کافرند، در راه طاغوت [بت و افراد طغیانگر]. پس شما با یاران شیطان، پیکار کنید! (و از آنها نهراسید!) زیرا که نقشه شیطان، (همانند قدرتش) ضعیف است.

۲- نفی ظلم و ظلم پذیری. طبق آیه ۹ سوره حجرات، یکی از اهداف جهاد اسلامی مبارزه ظلم و ظلم پذیری است: و اگر دو گروه از مؤمنان با هم جنگیدند میان آنها را اصلاح کنید، و اگر یکی بر دیگری تجاوز نمود با آن گروه که تجاوز می‏کند، بجنگید تا به فرمان خداوند بازگردد.

۳- دفاع از مسلمانان. اسلام به وسیله جنگ و جهاد، از حق مشروع آدمیان دفاع می‌کند؛ حقّی که فطرت سلیم هر انسانی آن را برای انسانی قائل است؛ بنابراین، جنگ در اسلام، دفاع است و دفاع، محدود به زمانی است که حوزه اسلام مورد هجوم قرار گیرد و از تعدی و تجاوز نهی فرموده است. (مطهری، ۱۳۷۳، ۲۱)

از شاخص‌های مهم دیگر می‌توان به کاهش آسیب‌پذیری داخلی، دشمن شناسی، خودباوری، استقلال فکری و کارآمدی اشاره کرد.

جمع بندی و نتیجه گیری

برای دستیابی به اصل مردم سالاری دینی از منظر قرآن کریم، در ابتدا، لازم است شاخص های مرتبط مورد توجه قرار گرفته و مؤلفه‌های مرتبط به دست آید. به عبارت دیگر، این مؤلفه‌ها که برآمده از شاخص‌ها می‌باشد، عبارت است از: جمهوریّت، اسلامیت و رشد علمی و فرهنگی.

اصل مردم سالاری دینی، در شاخصه هایی همچون مشروعیت‌بخشی به نظام، کاهش آسیب‌پذیری داخلی، مردم محور بودن حکومت، عدالت محور بودن حکومت، آزاد محور بودن حکومت، دشمن شناسی، نفی ظلم و ظلم پذیری، حمایت از مستضعفان، دفاع از مسلمانان، تهذیب در تعلیم، خودباوری، عدالت طلبی، استقلال فکری، کارآمدی و حفظ انقلاب اسلامی پای می گیرد.

در مورد اصل مردم سالاری دینی باید توجه داشت: از مردم‌سالاری دینی به‌عنوان بدیلی امنیت آفرین در برابر سکولاریسم و راهکار حقوقی خروج جهان اسلام از افراط‌گرایی و سَلفیسم یاد شده است. این مدل حکومتی را همچنین پاسخی به مطالبات تاریخی مردم ایران در جمع میان دین و شاخص‌های دموکراسی از قبیل حاکمیت بر سرنوشت خود، آزادی، مساوات و … از زمان انقلاب مشروطه دانسته‌اند.

منابع و مأخذ

1. قرآن کریم
2. منتظری، عبدالحسین، (۱۴۰۹ ق). مبانی فقهی حکومت اسلامی، قم: دارالعلم
3. آقایی میبدی و کریمی والا، (۱۳۸۲). تبیین مبانی نقلی و عقلی مردم‌سالاری دینی، تهران: شکوفا
4. میراحمدی، احمد، (۱۳۸۸). نظریه مردم‌سالاری دینی، قم: سبحان
5. عمید زنجانی، عباس، (۱۳۹۱). انقلاب اسلامی ایران (علل، مسائل و نظام سیاسی)، تهران: سمت
6. یزدانی مقدم، رسول ،(۱۳۹۷). مردم‌سالاری دینی در پرتو نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی، تهران: افق،
7. مطهری، مرتضی (۱۳۶۴). امامت و رهبری. تهران: صدرا
8. خامنه ای، سیدعلی، (۱۳۸۶)، نکته‌های ناب، ج ۳، تهران، دفتر نشر معارف
9. قوام، عبدالعلی، (۱۳۸۴)، روابط بین‌الملل؛ نظریه‌ها و رویکردها، تهران، سمت
10. مطهری، مرتضی (۱۳۷۳). جهاد. تهران: صدرا
11. پورفرد، مسعود (۱۳۸۴)، مردم‌سالاری دینی، تهران: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ‌‌‌‌