تشریح اصل بازدارندگی در اندیشه دفاعی‌امنیتی از منظر قرآن کریم ؛(۲۲)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و حسین فرجی آهق
با همکاری آقای حمید صادقی ‌‌‌‌‌‌‌

مقدمه

بازدارندگی به عنوان یکی از مهمترین حوزه‌های مطالعاتی روابط بین الملل و مطالعات استراتژیک از جمله موضوعاتی علمی است که در کنار جنگ، به عنوان مهمترین موضوع مطالعات استراتژیک مطرح می‌باشد. به عبارتی دیگر، از جمله پرسش‌های موجود در این حوزه این واقعیت است که چگونه می‌توان از بروز جنگ که سبب ساز تحمیل هزینه‌های زیادی بر واحدها خواهد شد، جلوگیری به عمل آورد؟ پاسخ به چنین پرسشی منجر به شکل گیری مفهوم تئوریک بازدارندگی خواهد شد. از همین رو، این نوع رابطه و خلق آن ارتباط زیادی به توان راهبردی طرفین، نوع استراتژی و همچنین شناخت عوامل مؤثر در شکل گیری این استراتژی‌ها خواهد داشت که در قالب نظریه، رویکردها و طراحی آن در یک نظام، به عنوان متغیرهایی خودنمایی می‌نمایند. (فریدمن: ۱۳۹۰، ۶۴)

چیستیِ بازدارندگی

بازدارندگی به دوشکل است:

۱. از طریق سلاح های متعارف (‌یا همان بازدارندگی متعارف) مثل هواپیما، تانک و موشک های فاقد کلاهک هسته ای که این نوع از بازدارندگی را تهدید به درد خفیف می گویند

۲. بازدارندگی از طریق سلاح های هسته ای و کشتار جمعی (یعنی تهدید به درد شدید)

این نوع بازدارندگی خود به سه شکل اجرا می شود:

- بازدارندگی کلی (آنی) - از طرف ابر قدرت ها همچون آمریکا و شوروی سابق

- بازدارندگی حداقلی – از طرف قدرت های بزرگ یا متوسط (بوفر: ۱۳۶۶ ،۳۸)

در مورد بازدارندگی غیر متعارف نوع دیگر از سوی فرانسوی ها مطرح می شود، یعنی بازدارندگی نسبی که در تعریف آن می گویند بازدارندگی با هدف ضربه زدن به دشمن نه نابودی وی.

رویکردهای بازدارندگی عبارت است از: بازدارندگی از حمله مستقیم (به این معنی که برای جلوگیری از حمله کشور دارای سلاح هسته ای به کشور بازدارنده تهدیدی علیه وی به کار برده می شود)

بازدارندگی از حمله به متحدین کشور بازدارنده.

بازدارندگی از ماجراجویی تجاوز گرانه کشور بازداشته شده که البته در تمامی این موارد بازدارندگی روانی صورت می گیرد.

هدف نهایی اعمال بازدارندگی این است که کشورهای مختلف بتوانند به تعقیب سیاست های مبتنی بر منافع خود بپردازند و در عین حال از ایجاد شرایطی که منتهی به درگیری کشور با کشورهای رقیب شود جلوگیری کنند، پس در حقیقت هدف جلوگیری از جنگ و ایجاد صلح است علاوه برآن «هدف از بازدارندگی، القاء ثبات به نحوی است که با ایجاد حالتی از تعادل، طرفین بالقوه تخاطم را که احتمال وقوع جنگ بین آنها وجود دارد به حزم و احتیاط ترغیب کند. با این حال، گروهی بر اساس دیدگاه های رئالیستی معتقدند صرفاً تسلیحات می تواند ضامن ثبات باشد، گروه دیگر ریشه کنی تسلیحات هسته ای را متضمن ثبات می پندارند (‌خلع سلاح کامل)، گروه دیگر اعتقاد به کنترل تسلیحات دارند چرا که مسابقات تسلیحاتی خود خطرناک هستند، در مقابل گروه دیگر امنیت را در فاکتورهای اقتصادی می بینند، در نتیجه باید به توسعه و رفاه ملتها پرداخت و در نهایت گروه دیگر اخلاقیات و سازمانهای بین المللی را موجب صلح و امنیت میدانند. (شعرباف: ۱۳۸۰، ۳۶)

دولت ها اغلب زمانی به اعمال بازدارندگی روی می آورند که بخواند دیگر کشورها را از انجام اقدامات مضر به منافع خود منصرف نمایند.

بازدارندگی با اینکه با مشکلاتی همراه است با این حال از اعمال زور آسان تر است. نمونه های موفق بازدارندگی جنگ خلیج فارس، عملیات سپر صحرا (استقرار سربازان آمریکایی در عربستان سعودی پس از تهاجم عراق به کویت) مانع از آن شد که عراق به تهاجمات گسترده تر دست زند.

بازدارندگی دارای اشکال مختلفی است که عبارتند از:

بازدارندگی اولیه (هنگامی که یک کشور در معرض تهدید قرار می گیرد صورت می پذیرد) مانند ایجاد خط دفاعی ماژینو فرانسه برای ممانعت از حمله آلمان.

بازدارندگی گسسته (زمانی که کشورها در پی ممانعت از حمله به متحدین خود برآیند این نوع بازدارندگی اعمال می شود) مانند عملیات سپر صحرا

بازدارندگی کلی (تهدیدات خاصی رادر بر نمی گیرد صرفاً بر این فرض استوار است که کشورها در صورت حصول فرصت برای نیل به مقاصد خود به زور متوسل می شوند)

بازدارندگی فوری (بنا به تعریف پاتریک مورگان: در شرایطی حاصل می شود که حداقل مقامات یکی از دو کشور متخاصم در روابط میان خود به طور جدی حمله به منطقه ای از دنیا را که برای دیگری حائز اهمیت است مد نظر قرار دهد) (اقبال: ۱۳۸۱، ۶۴)

اجزای اصل بازدارندگی

ازجمله مبانی اندیشه دفاعی‌امنیتی، مبنای جامعه شناسی است. یکی از اصول این مبنا، اصل بادارندگی است. این اصل برگرفته از مؤلفه هایی است که عبارتند از:

۱- جاذبه و دافعه بجا. انسان‌های مؤمن که در راه عقیده و مسلک خود فعالیت می‌کنند، گروه‌هایی را به سوی خود می‌کشند، در دل‌هایی به عنوان محبوب و مراد جای می‌گیرند و گروه‌هایی را هم از خود دفع می‌کنند و می‌رانند، هم دوست‌سازند و هم دشمن‌ساز، هم موافق‌پرورند و هم مخالف پرور. (مطهری: ۱۳۸۲ ،۲۰)

۲- استفاده صحیح از قدرت نظامی. برای اینکه بتوان به شکلی قدرتمند عمل کرد باید ظرفیت، توانایی و تمایل هم‌زمان وجود داشته باشند. انگیزه و قصد شخص یا اشخاصی که صاحب قدرت هستند مسیر به کارگیری این قدرت را مشخص می‌کند. (وحیدی: ۱۳۸۶، ۵۲)

مؤلفه های مذکور برآمده از شاخص هایی است که این شاخص ها عبارت است از:

۱- تربیت و رشد. برخلاف اکثر قریب به اتفاق مکاتب تعلیم و تربیت غربی که انسان را با نگرش مادّی و رسیدن به لذایذ زودگذر حیوانی می‌نگرند و به مقام شامخ و عظیمی که فقط از آن اوست و او را از سایر موجودات این عالم جدا می‌سازد توجّه نکرده‌اند، اسلام ابعاد و خواص گوناگون و پیچیده آدمی را برشمرده است که رسیدن به مدارج عالی انسانیت با ابزار تربیت میسّر است. (قرائتی: ۱۳۸۳، ۶۹)

۲- ارزش‌مداری. قرآن کریم در آیه ۷۵ از سوره نساء و سوره حج آیات ۳۹ و۴۰، دفاع از ارزش‌هایی چون عدالت و صلح و آزادی و مانند آن را به عنوان یک ارزش مشروعیت بخشیده است.

۳- فرهنگ‌مداری. در قرآن کریم از دفاع بینشی و فرهنگی انبیاء سخن به میان آمده است. به عنوان نمونه، در سوره اعراف از آیه شصت و پنجم، دفاع فرهنگی حضرت هود (ع) از رسالت خویش مطرح شده است: و به سوی قوم عاد، برادرشان هود را فرستادیم، گفت: ای قوم من! خدا را بپرستید که شما را جز او معبودی نیست، آیا [از زشتی‏ها] نمی‏پرهیزید؟ اشراف و سران قومش که کافر بودند گفتند: ما تو را در سبک مغزی و نادانی می‏بینیم و تو را از دروغگویان می‏پنداریم!! گفت: ای قوم من! در من هیچ سبک مغزی و نادانی نیست، بلکه من فرستاده‏ای از سوی پروردگار جهانیانم. پیام‏های پروردگارم را به شما می‏رسانم و برای شما خیرخواهی امینم. آیا تعجب کردید که بر مردی از جنس خودتان معارفی از سوی پروردگارتان آمده تا شما را [از عذاب دنیا و آخرت‏] بیم دهد؟! و به یاد آورید که شما را جانشینانی پس از قوم نوح قرار داد، و شما را در آفرینش [جسم و جان‏] نیرومندی و قدرت افزود، پس نعمت های خدا را به یاد آورید تا رستگار شوید.

از شاخص‌های مهم دیگر می‌توان به اجرای قوانین الهی، نظم و انضباط، تقوا و پایبندی به اصول، توسعه قدرت و اقتدار و… اشاره کرد.

جمع بندی و نتیجه گیری

برای استخراج اصل بازدارندگی از منظر قرآن کریم، ابتدا باید شاخص‌های مرتبط مورد توجه قرار گیرد. این شاخص ها از این قرار است: تربیت و رشد، ارزش‌مداری، فرهنگ‌مداری، اجرای قوانین الهی، نظم و انضباط، تقوا و پایبندی به اصول، توسعه قدرت و اقتدار

در گام بعد لازم است براساس این شاخص ها، مؤلفه‌های مرتبط تحریر و گردآوری شوند. این مؤلفه ها شامل مواردی چون، جاذبه و دافعه بجا، استفاده صحیح از قدرت نظامی است.

در مورد اصل بازدارندگی باید توجه داشت: مفهوم بازدارندگی با تمام فراز و نشیب های خود همچنان مسیر خود را به عنوان یک استراتژی قوی و پویا طی می کند با این وجود، در قرن بیست و یکم، ادبیات استراتژیک به گونه قابل توجهی تغییر یافته است. (فریدمن: ۱۳۹۰، ۱۱۶)

منابع و مأخذ

1. آندره بوفر، (۱۳۶۶). مقدمه‌ای بر استراتژی، مترجم: مسعود کشاورز، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی
2. (شعرباف: ۱۳۸۰، ۳۶). بازدارندگی اسراییل و استراتژی حزب‌الله، فصلنامه مطالعات فلسطین، شماره سوم
3. اقبال، اسماعیل، (۱۳۸۱). تحلیلی بر راهبرد بازدارندگی هسته‌ای اسراییل در خاورمیانه، تهران: مؤسسه تحقیقات و پژوهش‌های سیاسی- علمی ندا
4. مطهری، مرتضی (۱۳۸۲). جاذبه و دافعه امام علی (ع)، تهران: صدرا
5. وحیدی، احمد (۱۳۸۶)، نقش اندیشه دفاعی و رهبری در توسعه فناوری‌های دفاعی، مصاحبه با خبرگزاری فارس
6. قرائتی، محسن (۱۳۸۳)، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن
7. فریدمن، لارنس (۱۳۹۰)، بازدارندگی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی ‌‌‌‌