اصل عدالت اجتماعی در اندیشه دفاعی قرآن کریم؛(۳۰)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و محمد برزگر نصرآبادی

با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، ساختار نظام هستی بر حق نهاده شده که تحقق آن در چارچوب عدلی است که «به معنای قرار دادن هر چیزی در جای حق و مناسب یا اعطای حق هر صاحب حقی است» (طباطبائی، ۱۳۹۰ ق: ۱/۳۷۱). اقامه حق و عدالت در نظام تشریعی نیز جزو اصول و مبانی اساسی قرار داده شده است. این بدان معنا است که هر گونه رفتاری بر خلاف این، چیزی جز خروج از حق و عدل نخواهد بود و به طور طبیعی نتیجه چنین خروجی که به باطل و ظلم می انجامد.

انسانی که هویت خویش را بشناسد می فهمد که خدایی است که برای هدفی او را آفریده و هم در ذات هویتی خویش و نیز در کلام الهی لزوم «عبودیت خدا» را می بیند و به جای بردگی ارباب متفرقه دنیا از مستکبران، دنبال بندگی خدا می رود و می کوشد در مسیر فطرت الهی و هدایت های تکوینی و تشریعی قرار گیرد. این گونه است که برای احقاق حق و ابطال باطل، با موازین عدالت، بر مدار و محور عدالت زندگی می کند. نتیجه و برآیند آن عدالت محوری و عدالت مداری در روش و هدف آن خواهد بود. در حالی که در نظم جاهلی و جاهلیت مدرن که همه بر اساس نگاه غیر الهی و استبعاد نسبت حیات ابد سامان یافته است (ق، آیه ۳؛ قیامت، آیات ۱ تا ۵) انسان هویت خویش را از دست داده است؛ زیرا بر اساس «ظنون علمی» و «شهوت عملی» (نجم، آیه ۲۳) می اندیشد و عمل می کند و به جای حقیقت دنبال نسبیت های علمی می رود و بر اساس باطل و فساد و ظلم، حاکمیتی غیرحق را رقم می زند.

تحقق عدالت، هدف انبیاء

مسأله عدالت و تحقق آن در جامعه بشری از ضروریات اولیه حیات اجتماعی است و عدالت و قسط دیرین‌ترین خواسته و بنیادی‌ترین آرمان آدمی و امری فطری است. «قلب فطرتاً در مقابل قسمت عادلانه خاضع است و از جور و اعتساف فطرتا گریزان و متنفر است. از فطرتهای الهیه، که در کمون ذات بشر مخمّر است، حب عدل و خضوع در مقابل آن است و بغض ظلم و عدم انقیاد در پیش آن است؛ اگر خلاف آن را دید، بداند در مقدمات، نقصانی است» (امام خمینی، ۱۳۷۱: ۱۱۳). این مهم نه تنها برنامه اصلی پیامبران بوده است و در جهت برقراری قسط و عدل همه جانبه و جهانی تلاشها نمودند، بلکه اساساً مهمترین فلسفه بعثت انبیاء، تحقق قسط و عدل در جامعه برای مردم و به دست خود مردم بوده است (سوره حدید، ۲۵). آیت الله جوادی آملی مبتنی بر آموزه های قرآن این هدف را یگانه هدف میانی دین معرفی می کند و اظهار می نماید که دین اسلام سعادت دنیوی انسانها را از طریق بسط عدالت دنبال می کند: «خداوند، هدف و غایت دین را به صورت هدف میانی و نهایی تبیین کرده است تا در پرتو تحقق این هدف، سعادت دنیا و آخرت تأمین شود. خدای سبحان در بیان هدف میانی فرمود: لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط (حدید، ۲۵)، یعنی خداوند رسولان خود را با دلایل روشن فرستاده و با آن‏ها کتاب و میزان نازل کرده است تا مردم به قسط و عدالت قیام کنند. پس، توده مردم با قسط و عدل قیام کنند و قیام و قعود و همه فعالیت‏های فردی و اجتماعی آن‏ها براساس قسط و عدل باشد؛ نه تنها اندیشه و حرکات افراد براساس قسط و عدل باشد، بلکه جامعه نیز باید براساس قسط و عدل بیندیشد و حرکت کند» (جوادی آملی، ۱۳۸۷: ۳۰).

لذا حکمت و هدف بعثت پیامبران و نیز ارسال کتب آسمانی و قوانین تشریعی از سوی خدا در شرایع گوناگون، تأمین عدالت قسطی و اقامه و اجرای آن بوده به طوری که همگان با شناخت نسبت به حق و حقوق خویش به مطالبه گری قیام کنند. از نظر قرآن، حکومت صالحان مؤمن در غایت تاریخ، تأمین کننده اهداف حکومت اسلامی خواهد بود که شامل اهداف و اموری چون حاکمیت دین اسلام بر جهان (نور، آیه ۵۵)، شرک ستیزی و هدایت و دعوت به توحید (همان)، ایجاد امنیت (همان)، اقامه نماز (حج، آیه ۴۱)، پرداخت زکات (همان)، امر به معروف (همان)، نهی از منکر (همان)، قیام برای اجرای عدالت قسطی (حدید، آیه ۲۵؛ مائده، آیه ۸) و مانند آنها است.

از این روست که در قالب امر تشریعی نیز خدا فرمان می دهد تا مردم عدالت را اقامه کنند: إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَی وَیَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (نحل، آیه ۹۰ (: خداوند به شما فرمان می دهد تا برای پدید آمدن جامعه ای صالح، با مردم به عدل و داد رفتار کنید و به آنان نیکی کنید و حق خویشاوند را به او بپردازید، و شما را از کار زشت و ناپسند و از ظلم و سرکشی باز می دارد. خدا به شما پند می دهد، باشد که دریابید نیکبختی شما در به کار بستن این اندرزهاست (صفوی، ۱۳۹۴: ۲۷۷) خدای سبحان ابتدا آن احکام سه‏گانه را که مهم‏ترین حکمی هستند که اساس اجتماع بشری با آن استوار است، و از نظر اهمیت به ترتیب یکی پس از دیگری قرار دارند ذکر فرموده است، زیرا از نظر اسلام مهم‏ترین هدفی که در تعالیمش دنبال شده صلاح مجتمع و اصلاح عموم است، چون هر چند انسانها فرد فردند، و هر فردی برای خود شخصیتی و خیر و شری دارد، و لیکن از نظر طبیعتی که همه انسانها دارند یعنی طبیعت مدنیت، سعادت هر شخصی مبنی بر صلاح و اصلاح ظرف اجتماعی است که در آن زندگی می‏کند، بطوری که در ظرف اجتماع فاسد که از هر سو فساد آن را محاصره کرده باشد رستگاری یک فرد و صالح شدن او بسیار دشوار است‏ (طباطبائی، ۱۳۹۰ ق: ۱۲/۳۳۰).

در نتیجه این آیه اشاره به اقسام دوگانه عدل (فردی و اجتماعی) می کند و بیان اینکه امر به عدل در " إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ " امر به عدالت اجتماعی است، دارد. زیرا از نظر اسلام مهمترین هدفی که در تعالیمش دنبال شده صلاح جامعه و اصلاح عموم است، چون هر چند انسان ها فرد فردند و هر فردی برای خود شخصیتی و خیر و شری دارد و لیکن از نظر طبیعتی که همه انسان ها دارند یعنی طبیعت مدنیت، سعادت هر شخصی مبنی بر صلاح و اصلاح ظرف اجتماعی است که در آن زندگی می کند.

مؤلفه های عدالت

خداوند متعال در راستای گسترش حاکمیت الهی مبتنی بر نگرش توحیدی و ساختار عادلانه، از امت اسلامی آرمانها و افقی جهانی مطالبه نموده و آنها را در جهت تأسیس تمدن توحیدی در جهان با ایجاد بینش و انگیزه های فراملی و فرانژادی و....، به «قیام به قسط جهانی و ظلم ستیزی» در گوشه گوشه جهان، فراخوانده است.

قیام به قسط

اجرا و اقامه عدالت به ویژه عدالت قسطی، مهم ترین فلسفه و هدف بعثت پیامبران از نظر قرآن است؛ زیرا بدون اجرای عدالت قسطی ممکن نیست تا عدالت های دیگر برقرار شود و زمانی می توان از عدالت سخن گفت که هر کسی قسط و سهم خویش را از نعمت ها و مواهب الهی دریافت کند. از نظر آموزه های وحیانی قرآن، بر توده های مردم از هر آیین و دین و مذهب و قوم و نژاد و فرهنگی است تا حقوق فطری و تکوینی خویش را بشناسند و برای احقاق این حقوق حتی سلاح و شمشیر برگیرند و با قیام توده ای، سهم و قسط خویش را مطالبه کنند (حدید، ۲۵).

مقابله با ظالمان

خداوند در قرآن کریم، از جامعه ایمانی می‌خواهد تا جامه قتال بر تن کنند و برای رهایی مستضعفان به جنگ مستکبران و ظالمان بروند و توده های مستضعف و مظلوم را نجات بخشند و در این مسیر، مجاهدانه گام بردارند: وَ ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمِ أَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصیراً (نساء، ۷۵): برای شما چه سودی دارد که در راه خدا و در راه مردان و زنان و کودکانی که ناتوان شمرده شده و مورد ستم کفرپیشگان قرار گرفته اند نمی جنگید؟ همانان که می گویند: پروردگارا، ما را از این شهری که مردمش ستمگرند بیرون بر، و از جانب خودت برای ما سرپرستی بگمار، و از نزد خویش برای ما یاوری مقرر دار (صفوی، ۱۳۹۴: ۹۰).

امیر مؤمنان علی (ع) می فرماید: کُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُومِ عَوْناً: در برابر ظالم دشمن و برای مظلوم یار و یاور باشید (نهج البلاغه، نامه ۴۷). در این عبارت مظلوم را مختص به مسلمان بودن نکرده، بلکه مطلق مظلوم را در مبارزه با ظالم و کسب حقوق و اجرای عدالت می بایست یاری رساند.

جمع بندی

بروز نگرش توحیدی، عدالت اجتماعی است و جامعه ایمانی دارای دو بال توحید و عدالت است، از این رو هدف تمامی انبیاء برپایی قسط معرفی شده است. لازمه های اصل عدالت اجتماعی، قیام به قسط همگانی و مقابله با ظلم و ظالم است.

منابع

قرآن کریم

نهج البلاغه

ابن عاشور، محمد طاهر، (۱۴۲۰ ق)، تفسیر التحریر و التنویر (تفسیر ابن عاشور)، چاپ اول، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی‏.

امام خمینی، روح الله، (۱۳۷۱)، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).

جوادی آملی، عبدالله، (۱۳۸۷)، دین شناسی، چاپ پنجم، قم، اسراء.

صفوی، سید محمد رضا، (۱۳۹۴)، ترجمه قرآن بر اساس المیزان، چاپ دوم، قم، دفتر نشر معارف.

طباطبائی، سید محمد حسین، (۱۳۹۰ ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت، مؤسسه اعلمی.

مصطفوی، حسن، (۱۴۳۰ ق)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، چاپ سوم، بیروت، دار الکتب العلمیة‏.

مکارم شیرازی، ناصر، (۱۳۷۴)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول.