اندیشه دفاعی - امنیتی
تبیین مبانی مکتب امنیتی امام خمینی (ره)؛ (در یک نگاه)
سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی
متن حاضر خلاصه طرح پژوهشی تحت عنوان «تبیین مکتب امنیتی امام خمینی (ره)» است که در سال ۱۴۰۱ با راهنمایی سرتیپ دوم پاسدار دکتر فرزندی توسط آقای سعید مودت (جایگزین خدمت) انجام شده است.
مقدمه:
به رغم گستردگی مبحث امنیت در دیدگاه های امام خمینی (ره)، این مبحث هنوز به طور جامع بررسی نشده و خلأهایی در این زمینه وجود دارد که مستلزم پژوهش و تولید ادبیات علمی از سوی پژوهشگران و محققان است. مکتب امنیتی امام خمینی (ره) ذیل این مبحث دسته بندی می شود که تاکنون به طور مجزا و جزئی موضوع پژوهش علمی بوده اما این پژوهش ها جامع نیستند. مکتب امنیتی مزبور دارای ابعاد متعدد و بخش های گوناگون است که همه این اجزا ارتباط وثیقی با تعالیم دین اسلام و مذهب تشیع امامی دارد. این مکتب و اجزای گوناگون آن موضوع یادداشت حاضر هستند.
یادداشت پیش رو به این ابعاد از جنبه های گوناگون می پردازد و نگاهی جامع را صورت بندی می کند که در قالب آن بتوان مکتب امنیتی امام خمینی (ره) را در بستر تاریخی و فکری آن فهم کرد.
مکتب امنیتی امام خمینی (ره) در بطن و ذات خود ارتباط وثیقی با تعالیم و الهیات دین اسلام دارد و در واقع یکی از نخستین کوشش ها در درون جهان اسلام جهت صورت بندی کردن یک مکتب امنیتی در دنیای معاصر بود. امام خمینی (ره) مکتب امنیتی خود را در طول و امتداد مکتب اسلام عرضه نمود و در این راه بسیاری از مفاهیم اسلامی نظیر وحدت، پایبندی به احکام الهی و معاد را به گونه ای در قالب مکتب امنیتی خویش مطرح نمود که این مفاهیم به زیربنای فکری مکتب امنیتی امام خمینی (ره) بدل شدند.
مبانی مکتب امنیتی امام خمینی (ره)
مکتب دارای مبانی است. مبنا همانطور که از معنای لغوی آن مستفاد می شود، در واقع بنیاد یک امر است. در اصطلاح، مبنا به عنوان رکن و اساس یک تفکر یا مکتب است. به عبارت دیگر، مجموعه ای از مقولات انتزاعی که عمدتاً شالوده یک تفکر را تشکیل می دهند را مبنا می گویند.
در مکتب امام (ره)، مبانی مختلفی وجود دارد که شامل مواردی از قبیل خداشناسی، هستی شناسی، معرفت شناسی و… می شود.
مبنای هستی شناختی
از لحاظ نگاه به جهان هستی و فهم ماورای آن، امام خمینی (ره) دیدگاه متمایزی دارد. از نظر امام (ره) جهان هستی و مبدأ بر پایه خالق و مخلوق بنا شده است و اساس، حیات در جهانی هستنی مبتنی بر شناخت خداوند و عبادت اوست.
مسئله وجود از نظر امام خمینی (ره) با عبادت و شناخت خداوند گره خورده است و نمی توان در هستی تدبر کرد و آثار خداوند را ندید. همه چیز در جهان هستی اثر و نشانه ای از خداوند است. و لذا امام خمینی (ره) مبدأ هستی را خداوند دانست. در پیامی که امام (ره) به میخائیل گورباچف ارسال کرد، به خوبی می توان نگاه هستی شناختی امام خمینی را ارزیابی کرد. امام به گورباچف گفت: «جناب آقای گورباچف، باید به حقیقت رو آورد. مشکل اصلی کشور شما مسئلۀ مالکیت و اقتصاد و آزادی نیست. مشکل شما عدم اعتقاد واقعی به خداست. همان مشکلی که غرب را هم به ابتذال و بن بست کشیده و یا خواهد کشید. مشکل اصلی شما مبارزۀ طولانی و بیهوده با خدا و مبدأ هستی و آفرینش است.» (صحیفه امام، ۱۳۸۹: ۲۱/ ۲۲۱)
هستی شناسی امام خمینی (ره) نیز، دینی با صبغه ای عرفانی است. و فلسفه درعرفان یا عرفان در فلسفه می باشد. در هستی شناسی عرفانی جز حضرت حق، چیز دیگری وجود خارجی نداشته و جهان یکسره و هم و خیال است. (جمشیدی، ۱۳۸۸: ۷۱/ ۱۰۸)
شناخت خدا در مکتب امنیتی امام خمینی (ره) جایگاه کلیدی دارد. اهمیت خداشناسی در این مکتب به قدری است که امام، مقصد اصلی انبیا را معرفت الهی و شناخت خدا دانست. چرا که شناخت خدا، کلید حل همه امور است. اگر خداشناسی حاصل شود و ایمان به وجود آید، همه مسائل دیگر در پی خواهند آمد.
امام خمینی (ره) معرفت نفس را مقدمه خداشناسی دانست و در این زمینه به حدیث معروف امام علی در این زمینه اشاره کرد که می گوید: من عرف نفسه فقد عرف ربه. امام خمینی (ره) درباره معرفت و شناخت نفس گفت: «بر تو است که این نوع معرفت را به دست آوری. چرا که کلید کلیدها و چراغ چراغ هاست هر کس آن (نفس) را شناخت، خدایش را شناخت.» (الامام الخمینی، ۱۳۸۶: ۱۸)
مبنای انسان شناسی
نوع انسان شناسی امام خمینی (ره) ارتباط وثیقی با نگاه هستی شناختی امام خمینی دارد. همانطور که در هستی شناختی، عالم هستی تجلی‌گاه حضور خداوند است، در انسان شناسی، انسان عصاره همه خلقت است و او نیز به نوبه خود تجلی آیات خلقت است. در نگاه انسان شناسانه امام خمینی (ره) انسان مبدأ و مقصد است و به تعبیری انسان اول و آخر است. از دیدگاه امام (ره)، «دست تربیت حق تعالی در تمام دار تحقق به تربیت انسان پرداخته است و الاِنسانُ هو الأوّل و الآخِر.» (امام خمینی، ۱۳۹۲: ۲/ ۱۱۵۸) امام خمینی (ره) انسان را غایه القصوای عالمیان دانست و او را آخرین ولیده پس از حرکات ذاتیه جوهریه عالم توصیف کرد. (امام خمینی، آداب الصلوه، ۱۳۹۴: ۲۶۲)
مبنای معرفت شناسی
هر مکتب دارای یک زیربنا یا نظام معرفتی نیز هست که معمولاً نمی توان آن را به سادگی مشخص کرد. چرا که نظام های معرفتی نوعی جهان بینی هستند و بر پایه امور انتزاعی و فکری و ذهنی شکل می گیرند. بنیان های معرفتی یک مکتب که بر پایه اموری مانند معاد و آخرت هست، قاعدتاً با مکاتبی که بر پایه های متریالیستی و دنیوی استوار هستند، تفاوت دارند. این تفاوت هاست که اهمیت شناخت مبادی معرفت شناختی مکاتب را دو چندان می کنند.
اما شناخت تفاوت ها بین بنیان های معرفت شناختی و نیز معرفت شناسی مکاتب منوط به شناخت منابع معرفت و شناخت در مکاتب است. منبع شناخت در مکاتب متفاوت است. از این رو، بدیهی است که بنیان های معرفت شناسی مکتب امنیتی امام خمینی (ره) با سایر مکاتب، خصوصاً مکاتب مادی گرا، تفاوت هایی دارند.
اما از نظر امام خمینی (ره) انسان برای رسیدن به مراتب کمال وجودی خویش به ادیان الهی نیاز دارد. امام (ره) در این باره عنوان کرد: «انسان اگر به همین حد طبیعت بود و بیشتر از این چیزی نبود، دیگر احتیاج به اینکه یک چیزی از عالَم غیب برای انسان فرستاده بشود تا انسان را تربیت بکند، تربیت آن ورق را بکند [نداشت] ؛ چون آن ورق نبود، احتیاج هم نبود، لکن چون انسانْ مجرد از این عالم طبیعتْ یک حقیقتی است، همین خودِ خصوصیاتی که در طبیعت هست دال بر این است که یک ماورایی، یک ماورایی از این برای این طبیعت هست؛ چون انسان یک ماورایی دارد و به حَسَب براهینی که در فلسفه ثابت است ماورای این طبیعت در انسان هست و انسان دارای یک عقلِ بالامکانْ مجرد [است] ، و بعد هم مجرد تام خواهد شد؛ تربیت آن ورق که ورق معنوی انسان باشد باید کسی این تربیت را بکند که علم به آن طرف، علم حقیقی به آن طرف داشته باشد.» (همان: ۱۸۸)
انسان در طول حیات مادی‌اش تاکنون صرفاً توانسته است بخشی از علوم طبیعت را کشف کند و بشناسد. امام خمینی در این زمینه گفت: «تمام قوای بشر را روی هم بگذارید، همین طبیعت را و خاصیت طبیعت را می تواند بفهمد؛ منتها باز همۀ خاصیتهای طبیعت برای بشر هم کشف نشده است، تا حدودی کشف شده است؛ اخیراً خوب، زیاد پیشرفت کرده است، لکن مانده است خیلی چیزها که بعدها کشف خواهد شد؛ اما تا آخر هر چه بشود مال طبیعت است، مال این عالَم است؛ و هر چه بشود مال این ورق است.» (صحیفه امام، ۱۳۸۹: ۴/ ۱۸۶)
مهمترین منبع معرفت شناسی در مکتب امام خمینی (ره)، اسلام است. چرا که «انسان به دلیل ماهیت غیرمکتفی بالذات خود، قادر به ترسیم صحیح مسیر و مقصد نیست و لذا نیازمند شریت است.» (فتحی، ۱۳۸۷: ۱۷۹) در اینجا، پرواضح است که مقصود از شریعت، شریعت اسلامی است.
مبنای راه و راهنماشناسی
هر مکتبی مبتنی بر نوعی راه و راهنماشناسی است که نمای کلی اهداف و نحوه دستیابی به آنها را مشخص می کند. مکتب امنیتی امام خمینی (ره) نیز از این امر مستثنی نیست و روش شناسی خاص خود را دارد که بر مبنای آموزه های دینی اسلامی و شیعی بنا نهاده است. در روش شناسی مکتب امنیتی امام خمینی (ره) مهم است که به مقولاتی نظیر اسلام، تشیع، ولایت و آموزه های دینی اشاره کرد. راه تامین امنیت در این مکتب را خداوند و آموزه های دینی مشخص کرده اند.
در این چارچوب می توان به مسیر امامت و ولایت نیز پرداخت که در روش شناسی مکتب امنیتی امام خمینی (ره) اهمیت دارند. در واقع امامت و ولایت یکی از راه ها و روش های تامین امنیت در کنار مقولات دیگر نظیر اسلام و تعالیم الهی است. بر این اساس، روش تامین امنیت، توجه به حق است و عدم عدول از مسیر مورد تایید خداوند، پیامبر (ره) و ائمه علیم السلام است. در این مسیر، راهنما پیغمبر، امامان و ولی خدا هستند و نقش به سزایی در رهنمون کردن فرد و جامعه و دولت به سمت امنیت دارند.
هر گونه غفلت از حق یا پشت کردن به تعالیم الهی و اسلامی تواند به مخدوش شدن امنیت در جامعه اسلامی منجر شود و آشفتگی و ناامنی را به همراه داشته باشد. این مسائل از این حیث مهم است که در روش شناسی مکتب امنیتی امام خمینی (ره) مجموعه ای از راه ها و راهبردها و ابزارها و اهداف وجود دارد که هر کدام در جای خود و در قالب مکتب قابل ارزیابی هستند. به عنوان نمونه، مکتب به این مقوله می پردازد که راه های تامین امنیت چیست و چه روش هایی مجاز است. به عبارت دیگر، بایدها و نبایدهای مکتب که در قالب ایدئولوژی مکتب قابل بحث است چیست. آیا نهاد متولی برقراری امنیت در جامعه مجاز است برای برقراری امنیت از این بایدها ونبایدها که همگی ریشه در تعالیم اسلامی و اخلاق اسلامی دارند تخطی کند. مسلماً خیر. در مکتب امنیتی هدف، وسیله را توجیه نمی کند. بلکه باید همواره مقید به اخلاق و حق الناس است. چرا که خود امنیت در نهایت برای مردم است و نمی توان از مردم پایگی در شرایطی صحبت کرد که در مسیر امنیت حق الناس ضایع شده است.
از این رو، مبنای روش شناسی امام خمینی (ره) در مکتب امنیتی وی ارتباط تنگاتنگی با مبانی فرانظری وی در ذیل مفهوم انسان شناسی دارد. (خسروی، ۱۳۹۱: ۲۹۵) در این زمینه امام خمینی (ره) بر اهمیت فائق شدن بر قوه غضبیه که بدترین قوه هاست در فرآیند بررسی مسائل مرتبط با امنیت تاکید داشته و بیان کرد که نباید با جاروجنجال به مسائل پرداخت. این تاکید می تواند به این دلیل باشد که غضب و فقدان قوه عاقله می تواند در فرایند تامین امنیت به خساراتی منجر شود و اصول و مبانی اسلام را تخطی کند.
از این رو، در روش شناسی امام (ره) به سه نظریه می توان اشاره کرد. نظریه بی طرف، نظریه ناشی از طرفداری از یک جریان و نظریه ناشی از مخالفت با یک جریان. از نظر امام، نظریاتی که ویژگی دو دسته اخیر باشند، نظری ناسالم است. (همان: ۲۹۶) از نگاه امام هر دو نوع نظریه ای که ناشی از حب و بغض باشد مذموم است.
ذیل مبحث راه و راهنماشناسی، مبحث دین شناسی قرار دارد. در ارتباط با مبحث دین شناسی، رهیافت های متعددی وجود دارد. برخی صاحبنظران علوم اجتماعی، هر کدام از این رهیافت ها را مورد مطالعه قرار داده و افکار و دیدگاه های خود را بر محوریت آنها قرار داده اند. برخی رهیافت روان شناختی به دین دارند و برخی دیگر رویکرد جامعه شناختی را در دین شناسی برجسته کرده اند.
رهیافت دین شناسی امام خمینی (ره) ترکیبی و جامع است. (همتی، ۱۳۷۶: ۸) امام به همه ابعاد دین نظر داشته و از زاویه های مختلف و جهت های گوناگون به دین و کارکرد آن پرداخته است. از نظر وی، دین یک کل و امر جامع است و باید برای شناخت آن باید به روشی خاص از کشف حقیقت توسل جست. به همین دلیل، رهیافت دین شناسی امام خمینی نسبت به سایر رهیافت ها متفاوت است و تک بعدی نیست.
در نگاه امام خمینی (ره)، دین یک حقیقتی است که از نزد حق تنزل یافته به عالم بشری نازل شده و کارکرد ویژه آن هدایت بشر به سمت کمال و آرامش است. همچنین بخشی از رویکرد امام (ره) به دین و دین شناسی متاثر از افکار عرفانی ایشان است. در این رویکرد امام (ره) به مسائل شهودی و فراعقلانی در شناخت باطن و اسرار حقیقت دین اهمیت می دهد و از این حیث شبیه رویکرد دیده شناسان است. (همان) اما این تشابه صرفاً در یک بعد است و از آنجا که رویکرد دین شناسی امام (ره) ابعاد متعددی دارد این شباهت طبیعی است. چرا که وقتی رویکردی جامع است، بدیهی است که در برخی بخش ها با سایر رویکردها تشابهاتی دارد. این حاکی از جامعیت یک رویکرد است.
مبنای غایت شناسی
در یک نگاه عام، امام خمینی (ره) غایت خلقت و جهانی هستی را تجلی ذات مقدس الهی می داند. به عبارت دیگر، ذات مقدس در خلقت اشیاء چیزی جز تجلی ذات لایزال خویش مراد نکرده است.
از دیدگاه امام خمینی (ره)، غایت شناسی حکومت اسلامی به تامین سعادت و رستگاری منتهی می شود. غایت اصلی حکومت اسلامی در اندیشه امام خمینی (ره) وصول به سعادت، کمال و رستگاری در زندگی دنیوی و حیات اخروی است.
امام خمینی (ره) غایت افعال انسان ها را رسیدن به قرب الهی و بارگاه قدس ربوبی دانسته است. (همان). ایشان در این باره گفت:» چون ذات مقدسش کامل مطلق و جمیل علی الاطلاق است، کعبه آمال همه موجودات و غایت مقصد جمیع سلسله کاینات است، و خود کعبه آمالی و غایت [و] مقصدی ورای خود ندارد، چه که دیگر موجودات ناقص بالذات و هر ناقصی مهروب عنه است بالفطرة، چنانچه هر کاملی مرغوب فیه است، پس غایت همه حرکات و افعال ذات مقدس است، و از برای خود ذات مقدّس غایتی جز خود نیست- فَ لا یُسْأَلُ عَمّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْأَلونَ. و ایضا، چون ذات مقدسش در غایت القصوای جمال و کمال است، نظام دایره وجود، که ظلّ آن ذات جمیل است، و در غایت القصوای کمال ممکن است، و این نظام کلی اتمّ نظامهای متصوّر است، پس سؤال از لمّیّت و غایت و غرض و فایده سؤالی از روی جهل و نقصان است، چنانچه از ابلیس لعین در هفت سؤال معروف واقع شده، و حق تعالی به طریق اجمال و مجادله به وجه احسن از تمام آنها یک جواب داده . پس، حق تعالی به واسطه غایت کمال فعلش مورد سؤال نباید شود، و دیگر موجودات مورد سؤال شوند به واسطه نقص آنها ذاتاً و فعلاً. (امام خمینی، ۱۳۹۴: ۶۰۲)
جمع بندی و نتیجه گیری:
از منظر حضرت امام خمینی (ره)، امنیت صرفاً شامل امور مادی و دنیوی نمی شود ولذا اهداف امنیت نیز از تامین نیازهای اساسی نوع بشر فراتر می رود. در چنین نگرشی، امنیت فقط به معنای آرامش در حیات مادی و تامین ثبات در زندگی فردی و اجتماعی نیست. بلکه شامل تامین امنیت اخروی نیز می شود.
از مهم ترین مبانی مرتبط با مکتب امنیتی حضرت امام خمینی (ره) می توان به مبنای هستی شناسی، انسان شناسی، جامعه شناسی، معرفت شناسی، راه و راهنماشناسی و غایت شناسی اشاره کرد.
چه بسا تامین امنیت اخروی مهمتر نیز باشد. در خداشناسی، انسان شناسی، معرفت شناسی و غایت شناسی امنیت در نگاه امام خمینی (ره) خدا و اسلام نقطه کانونی هستند و مانند یک درخت تنومند که بر همه مفاهیم و ابعاد دیگر امنیت در مکتب امنیتی امام خمینی (ره) سایه می افکنند.
از همین روی، در جایی که اسلام و توحید خصوصاً از نوع ربوبی آن مورد تهدید قرار گیرد، امنیت نیز در مکتب امنیتی امام مورد تهدید قرار می گیرد. به عبارت دیگر، امنیت و اسلام در مکتب امنیتی امام خمینی (ره) ارتباط بسیار نزدیک و تنگاتنگی وجود دارد و لذا نمی توان بدون محافظت از اسلام به امنیت پایدار نایل آمد.
اهم منابع و مآخذ:
- قرآن مجید
- صحیفه امام خمینی (ره)
- امام خمینی، روح الله، صحیفه امام (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی (س) ، چاپ پنجم، ۱۳۸۹.
- امام خمینی، روح الله، آداب صلوة (آداب نماز) ، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) ، چاپ بیست‌و دوم، ۱۳۹۴.
- امام خمینی، روح الله، تفسیر سوره حمد (تقریر بیانات امام خمینی (س) ) ، تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی (س) ، چاپ سیزدهم، ۱۳۹۲.
- امام خمینی، روح الله، مصباح الهدایة الی الخلافة والولایة، طهران: مؤسسة تنظیم ونشر تراث الإمام الخمینی (س)، ۱۳۸۶.
- جمشیدی، بیتا، بررسی و تطبیق فلسفه و عرفان مولانا و امام خمینی در بعد هستی شناسی، نشریه حضور، ج ۷۱، تهران: نشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، موسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۸.
- خسروی، علیرضا، مکتب امنیتی امام خمینی (ره)، تهران: موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران، ۱۳۹۱.
- فتحی، یوسف، پویاگرایی اخلاق و سیاست در حکمت متعالیه با تاکید بر اندیشه امام خمینی، مندرج در چکیده نشست ها و مقاله ها، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۷.
- همتی، همایون، رهیافت دین شناسی امام خمینی (ره)، نشریه کیهان، مهر، شماره ۱۳۶، ۱۳۷۶
- و...
تهیه و تنظیم: حمید صادقی
متن کامل پژوهشی در دفتر مکتب و اندیشه دفاعی – امنیتی دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی موجود است. برای آشنایی بیشتر به این دفتر مراجعه شود.
نظر شما :