تبیین بعد فرهنگی - اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام از منظر قرآن کریم با تکیه بر تفاسیر منتخب؛(۳۶)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و جواد سلطانی فرد

با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه

دفاع کردن در برابر تهدیدات نه تنها از ضرورت ها و نیازهای اساسی و اولیه بشر به شمار می رود، بلکه از واکنش های طبیعی انسان است، بنابراین مقوله دفاع و امنیت قبل از آنکه در قالب اندیشه و مکتب های فکری و فلسفی مختلف قرار گیرد یا به سیاست، قانون و مقررات دفاعی و امنیتی تبدیل شود یا حتی پیش از آنکه آموزه های دینی آن را به مثابه احکام و حدود الهی بپذیرند، امری فطری و طبیعی به شمار می رود که زندگی فردی و اجتماعی انسان بدان وابسته و با آن عجین شده و گریزی از آن نیست، یعنی زندگی اجتماعی بشر در هیچ دوره ای خالی از دغدغه های امنیتی و چگونگی دفع تهدیدها و دفاع از خود و روش ها، راهبردها و ابزارهای تأمین امنیت نبوده است. در این یادداشت با روش تحلیلی – توصیفی مسأله اندیشه امنیتی اسلام با تکیه بر تفاسیر معتبر قرآن کریم در ابعاد فرهنگی و اجتماعی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

از دیر باز تا‌کنون و در جوامع مختلف، توجه به دفاع و تقویت انگیزه دفاعی در مردم، در راس برنامه‌ریزی های هر حکومت و نظام بوده است و به هر میزان که ارتباطات میان کشورها توسعه یافت، بر ضرورت منافع ملی و اهمیت دفاع افزوده شد. اگر چه دفاع، لازمه طبیعی حیات هر موجودی است، به طوری که جهاد و دفاع مستمر در زندگی گیاهان، حیوانات و انسان ه ا به انحاء و درجات مختلف وجود دارد، آن درخت و گیاهی که ریشه‌هایش را با سر سختی در خاک و صخره فرو می‌برد تا بتواند مواد غذایی لازم را به دست آورد یا اینکه تلاش می‌کند علفهای هرز و مزاحم را از سر راه بردارد و خود را در نقطه‌ای قرار دهد که بهتر بتواند از نور خورشید استفاده کند و نیز آن حیوانی که برای تهیه خوراک یا حفظ جان خود و فرزندانش در برابر حملات دشمنان، سرسختانه مقابله می‌کند، جملگی در حال دفاع دائم اند. بنابراین، امر جهاد و دفاع در زندگی گیاهان و حیوانات و حفظ حیات مادی و ادامه آن بسیار مهم است، لیکن اهمیت و ارزش دفاع در زندگی انسان، علاوه بر غریزی بودن آن به ابعاد گوناگون اجتماعی، فرهنگی و سیاسی حیات وی بر می‌گرد.

آنچه امروزه «بعد فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی از منظر تفاسیر منتخب» را به عنوان مسأله ای مهم مطرح می سازد، آن است که قرآن کریم بنیاد اندیشه ای اسلام است و از سوی دیگر، تکیه جمهوری اسلامی ایران بر اسلام نابی است که از قرآن کریم اتخاذ شده است؛ از همین روی، نبود چنین اندیشه ای که متکی بر اسلام ناب باشد، مسأله ای مهم برای نظام اسلامی تلقی می شود.

امنیت در اسلام و قرآن، در تعبیر فراخ و موسع آن مدنظر است. اسلام امنیت افراد، گروه ها، حکومت، امت را حتی در سطح جهانی و تمام ابعاد آن را مورد توجه قرار داده است.

از آنجا که اسلام دیدگاه همه جانبه تری نسبت به امنیت دارد، مرجع امنیت را هم حکومت می داند، هم ملت، هم آحاد مردم و هم حقوق آنها. پس تهدیدها و تعرض ها از منظر این دیدگاه متوجه دولت، آحاد ملت و ایدئولوژی هستند و امنیت شامل طرح همه جانبه ای است که سعی در صیانت دولت، ملت، ایدئولوژی و تک تک افراد جامعه از این گزندها دارد (نک: جوادی آملی، تسنیم، ۱۵، ۱۲۹؛ نک: مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲۱، ۳۵۱؛ میبدی، کشف الأسرار، ۵، ۲۶۴).

از نظر سطح، امنیت به سه دسته امنیت فردی، امنیت گروهی و امنیت ملی و از نظر قلمرو به دو دسته امنیت داخلی و خارجی تقسیم و از نظر موضوع حداقل شامل امنیت های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زیست محیطی و منابع می شود (نک: اورعی، بررسی ساختار نظام اجتماعی در اسلام، ۴۵).

امنیت از نظر قرآن و اسلام در سایه تحصیل امنیت اخروی و در کنار امنیت دنیوی تکامل می یابد. به عبارت دیگر اسلام تنها به امنیت دنیوی اکتفا نمی کند و امنیت و آسایش اخروی را نیز که ماحصل عمل به دستورات الهی و حرکت در صراط مستقیم است، مورد توجه قرار می دهد.

بنابراین آنچه این یادداشت به دنبال آن است، تببین و بررسی نگاه اسلامی با تأکید بر قرآن کریم نسبت به مسأله دفاع و امنیت و همچنین تببین وظایف یک مسلمان در قبال امنیت جامعه ایمانی خود است؛ این یادداشت به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا از نگاه اسلامی و قرآنی، جامعه توحیدی وظیفه ای در قبال مسأله تأمین امنیت و دفاع دربرابر بیگانگان دارد؟ و اینکه دایره و حدود این مسأله چقدر است؟ و در نهایت این مسأله چه تأثیری بر ابعاد فرهنگی و اجتماعی جامعه ایمانی خواهد داشت؟

در خصوص اهمیت پرداختن به موضوع باید گفت:

بحث امنیت در معارف قرآنی و آموزه های فقهی بحث مستقلی نیست و ذیل موضوعاتی چون، ایمان، صفات مؤمنان، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، دفاع فردی و عمومی، جهاد، برقراری قسط و عدل، قضاوت، اجرای حدود الهی، امانت و امانتداری، برخورد با اشرار، محاربان، یاغیان، مفسدان و جاسوسان، رفع فقر و محرومیت، عدم سلطه بیگانگان، نوع تعامل با کفار و مشرکان مطرح شده است (نک: پورسعید، امام خمینی و بنیان های نظری امنیت در اسلام، ۱۲۱؛ همچنین نک: طیب، اطیب البیان، ۹، ۷۳)؛ با این وصف امروزه نظر به اهمیت مسئله امنیت و همچنین رجوع بیشتر به منابع و مبانی دینی، ضرورت طرح این موضوع بیش از پیش احساس می شود.

از آنجا که مسأله دفاع و تأمین امنیت، یک مسأله مهم و اساسی برای هر جامعه ای است، لذا لازم است اولاً نگاه قرآن کریم در این زمینه و اهمیت آن تبیین و مشخص گردد، ثانیاً وظیفه جامعه توحیدی در قبال این مسئولیت آشکار گردد و ثالثاً تأثیر آن بر روی ابعاد فرهنگی و اجتماعی در جامعه مورد بررسی قرار گیرد.

بدیهی است که اگر وجوه فوق به درستی تبیین نگردیده و نتایج برآمده از بررسی آنها به کارگرفته نشود، تبعات منفی فراوانی از جمله از بین رفتن استقلال جامعه ایمانی در برابر سلطه طلبان، ایجاد هرج و مرج داخلی و از بین رفتن انسجام و اتحاد ملی، نداشتن برنامه ای هدفمند برای مبارزه با بیگانگان که و در نتیجه اتلاف وقت و سرمایه انسانی و مالی و… به دنبال خواهد داشت.

بنابراین در باب اهمیت و ضرورت این یادداشت می توان چنین گفت که اگر اندیشه امنیتی در بعد فرهنگی – اجتماعی بر اساس قرآن کریم تنظیم شود، اولین ثمره آن، این است که سیاستگذاران حوزه امنیت می توانند اسنادی را منطبق با اندیشه تدوین شده همچون سند راهبردی امنیت در حوزه فرهنگی - اجتماعی تولید کنند؛ به این شکل که به عنوان مثال، مقام معظم رهبری این سند را به عنوان سیاست های کلان نظام ابلاغ کنند؛ در مرحله بعد، شورای عالی امنیت ملی یا هر دستگاه مسئول دیگری، مبتنی بر این اندیشه، بر متولیان ذی ربط ابلاغ نماید؛ سپس متولیان امر، برنامه های راهبردی خود را در حوزه امنیت منطبق بر این موضوعات برگرفته از قرآن کریم تنظیم کنند؛ در نهایت، اقشار مختلف مردم را نیز از برنامه یادشده مطلع سازند.

بنابراین می‌توان اهمیت انجام این یادداشت را در موارد زیر خلاصه کرد:

الف) ظرفیت برای اسناد بالادستی امنیت فراهم می‌شود.

ب) متولیان امر، وحدت فکری و رویه‌ای نسبت به این موضوعات پیدا می‌کنند.

ج) اسناد مرتبط با متولیان تأمین امنیت مبتنی بر یافته‌ها تنظیم می‌شود.

تا اینجا صحبت از اهمیت محتوای یادداشت حاضر بود؛ اینک درباره ضرورت انجام آن موارد زیر مطرح می‌شود:

الف) خلاء نظری در حوزه اندیشه امنیتی در کشور باقی می‌ماند.

ب) اثر منفی خلاء نظری در تدوین اسناد از بین نخواهد رفت.

ج) کشور از اسنادی که موجب ایجاد وحدت رویه در میان مسئولان ذی‌ربط خواهد شد، بی‌بهره می‌شود.

د) جلب افکار عمومی به مجموعه‌های هدایت‌گر در حوزه اندیشه امنیتی در بعد فرهنگی – اجتماعی صورت نخواهد گرفت؛ بدین معنی که بعد از تنظیم اسناد یادشده، افکار عمومی با آن‌ها همگرایی نخواهد کرد.

با عنایت به این دو مورد، ضروری است که درباره تدوین اندیشه امنیتی اسلام در بعد فرهنگی – اجتماعی با تکیه بر قرآن کریم پژوهشی علمی صورت گیرد تا خلاء نامبرده مرتفع گردد.

پس از بیان اهمیت و ضرورت تحقیق، مجدداً به طور واضح به مسأله تحقیق بر می گردیم؛ مسأله اصلی این تحقیق، بررسی مبانی، اصول، مولفه و شاخصه‌های بعد فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام از منظر قرآن کریم است؛ بدین معنی که این یادداشت بر آن است که ضمن تبیین اندیشه امنیتی اسلام، بعد فرهنگی-اجتماعی این اندیشه که با استفاده از این اصول تبیین می‌شود را واضح سازد تا بتوان در سایه سار اندیشه امنیتی اسلام عزیز، سیستم دفاعی-امنیتی کشور جمهوری اسلامی ایران – که افتخار این را دارد که روش ها و اهداف خود را بر اساس راهبردهای الهی دین اسلام مبتنی ساخته است – مورد ارزیابی قرار گرفته و بر نقاط قوت آن تاکید گردیده و أحیاناً اگر نقاط ضعفی در این زمینه وجود دارد، پس از بازشناسی، مورد اصلاح قرار گیرد.

این اندیشه می‌تواند معدّ و راهبر مبارزه با ظلم، دفاع از اسلام و تامین امنیت کشور باشد؛ لذا در این نوشتار ما با تمرکز بر مفاهیمی، همچون فرهنگ، اجتماع، سیاست، دفاع و امنیت به دنبال بیان این اندیشه ناب هستیم. گفتنی است که با توجه به چالش‌هایی که در زمینه‌ی فرهنگ، اجتماع و سیاست، از قبیل تهاجم فرهنگی، غرب زدگی و… وجود دارد، این طرح با تکیه بر تفاسیر معتبر (تفاسیر شیعی: المیزان، نمونه، اطیب البیان و تسنیم / تفسیر سنی: کشف الأسرار) به دنبال رفع این چالش‌ها خواهد بود.

در واقع دغدغه‌ای که باعث اهمیت این تحقیق قابل ذکر است آن است که، با توجه به وجود دشمنان متعدد و اقدامات آنها برای دست‌درازی و دسترسی به نظام جمهوری اسلامی ایران، جای دارد تا اندیشه تأمین امنیت جامعه اسلامی از منظر قرآن کریم (با تکیه بر تفاسیر منتخب و معتبر) مورد بررسی قرار گرفته و برای مسئولان و همچنین آحاد مردم تبدیل به یک الگو گردد (نک: خسروپناه، گستره دین، ۲۳).

جمع بندی و نتیجه گیری

از منظر قرآن کریم امنیت همواره برای جامعه ضروری است. از منظر تفاسیر قرآن کریم، تنها یک امنیت منفعلانه نیست، بلکه شامل امنیت فعال نیز می شود؛ بدین معنی که موانعی که بر سر راه تامین امنیت در اسلام در بعد فرهنگی-اجتماعی وجود دارد، گاه تهدیدهایی بالفعل هستند و گاه بالقوه که نمونه هایی از آنها ذکر شد. از دیگر سوی، فرهنگ – که روح حاکم بر جامعه و اجتماع است – زمانی می تواند کارکرد صحیح خود را در جامعه داشته باشد که بر اساس مبانی و اصول امنیت پایه ریزی شده باشد.

امنیت نیز ابعاد متفاوتی دارد که تمامی آنها می توانند بر دو حوزه فرهنگ و اجتماع تاثیر گذار باشند.

در تحقیق حاضر، بعد فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام با تکیه بر تفاسیر منتخب با چهار مبنای عقل، دین، تجربه و زندگی اجتماعی بشر مورد بررسی قرار گرفته است. تلاش بر آن بوده است که از این چهار مبنا، اصول، مؤلفه و شاخصه های مرتبط با موضوع استخراج گردد. همانگونه که مشهود است، بعد فرهنگی-اجتماعی مسأله امنیت تبیین شده و رابطه منطقی میان مفاهیم مطرح شده در ذیل آن برقرار سازد که در نهایت، الگوی کامل آن به شکل نمودار خورشیدی ترسیم شده است.

بسیاری از آموزه‏ها و تعالیم اسلامی به صورت مستقیم غیرمستقیم با مسأله مهم «امنیت‏» در ارتباط است. روشن شد که یکی از آثار مثبت ایمان مذهبی، برخورداری شخص مؤمن یا جامعه مؤمنان (در بعد اجتماعی) از امنیت است. چنان که بسیاری از دستورات و توصیه‏های اخلاقی دین مانند خوش‏خلقی و خوش‏رویی و خوش‏گویی و خوش‏بینی نسبت‏به دیگران در همین راستا قابل ارزیابی است. همانگونه که یکی از فلسفه‏های پاره‏ای از احکام و مقررات اسلامی مانند وجوب امر به‏معروف و نهی‏از منکر و جهاد و یا حرمت غیبت، تهمت، افترا، اهانت، تمسخر، قذف، غصب، سرقت، زنا و… برقراری امنیت همه جانبه در جامعه دینی است. حکومت دینی نیز موظف است که در برنامه‏ریزی‏های خویش یکی از محورهای عمده را تامین امنیت قرار دهد و در راستای تحقق آن از هیچ تلاشی دریغ نورزد.

منابع

1. اورعی، غلامرضا، (۱۳۸۲) بررسی ساختار نظام اجتماعی در اسلام، تهران، صدا و سیما.
2. پورسعید، فرزاد، (۱۳۹۰) امام خمینی (ره) و بنیان‌های نظری امنیت در جمهوری اسلامی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.
3. جوادی آملی، عبداله (۱۳۹۰) تسنیم، قم، اسراء.
4. خسروپناه، عبدالحسین، (۱۳۸۲) گستره دین، تهران، معارف.
5. طباطبایی، سید محمد حسین، (۱۳۷۴) المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
6. طیب، سید عبدالحسین، (۱۳۷۸) اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، اسلام.
7. مکارم شیرازی، ناصر، (۱۳۷۴) تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة.
8. میبدی، ابوالفضل، (۱۳۷۱) کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران، امیرکبیر.
9. و...