اصل «حکم عقل به وحدانیت خداوند» و مؤلفه «اتحاد الهی» در اندیشه امنیتی اسلام از منظر قرآن کریم با تکیه بر تفاسیر منتخب؛(۴۱)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و جواد سلطانی فرد

با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه

از آنجایی که اسلام اهمیت خاصی برای فراهم ساختن امنیت در جامعه ایمانی قائل شده است، لذا ضروری است که مبانی، اصول، مؤلفه ها و شاخص هایی را که متولیان و به تبع جامعه ایمانی را به امنیت نزدیک می سازد مورد بررسی قرار گیرد.

یکی از آثار مثبت ایمان مذهبی، برخورداری شخص مؤمن یا جامعه مؤمنان (در بعد اجتماعی) از امنیت است. همانگونه که یکی از فلسفه‏های پاره‏ای از احکام و مقررات اسلامی برقراری امنیت همه جانبه در جامعه دینی است. حکومت دینی نیز موظف است که در برنامه‏ریزی‏های خویش یکی از محورهای عمده را تامین امنیت قرار دهد و در راستای تحقق آن از هیچ تلاشی دریغ نورزد.

هدف اصلی این یادداشت، بررسی و تبیین «حکم عقل» به وحدانیت خداوند و تأثیر آن در «اتحاد جامعه ایمانی» و «اعتقاد جامعه به توحید» با تکیه بر تفاسیر منتخب (المیزان، تسنیم، نمونه، أطیب البیان و کشف الأسرار) است که از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده و درنهایت یافته های خود را به کمک روش تحلیل محتوا از نوع مضمون تحلیل نموده است.

فرهنگ – که روح حاکم بر جامعه و اجتماع است – زمانی می تواند کارکرد صحیح خود را در جامعه داشته باشد که بر اساس مبانی و اصول امنیت پایه ریزی شده باشد.

در این یادداشت به بررسی اصل «حکم عقل به وحدانیت خداوند» پرداخته شده که متخذ از مبنای «عقل» است. از این اصل مولفه «اتحاد الهی» استخراج شده است. بر اساس این مؤلفه به ترتیب شاخص های «وحدت آفرینی حبل الله»، «امیدآفرینی حبل الله» و «نصرت آفرینی حبل الله» حاصل شده است. امید است که با مدنظر قرار دادن این اصل و به تبع مؤلفه و شاخص های آن، بتوان بعد فرهنگی-اجتماعی کشور را از آسیب های بالقوه و بالفعل دشمنان ایمن ساخت.

مبنای «عقل»

یکی از مبانی ای که پس از بررسی مبدأ معرفت شناختی به دست می آید، مسأله عقل و عقلانیت در اسلام و قرآن کریم است.

واژه عقل، مصدر «عقل یعقل» در کتاب‌های لغویان، به معانی مختلفی به کار رفته است (نک: احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ماده عقل، ۴، ۶۹؛ ابن درید، الاشتقاق، ماده عقل؛ جوهری، صحاح اللغة، ماده عقل؛ فیومی، مصباح المنیر، ماده عقل؛ ابن منظور، لسان العرب، ماده عقل؛ راغب، مفردات قرآن، ماده عقل). عقل، در لغت به معنای امساک و منع است. از مجموع کتاب‌های لغویان استفاده می‌شود عقل به معانی فهم، معرفت، قوّه و نیروی پذیرش علم، علم، تدبّر، نیروی تشخیص حق از باطل و خیر از شر، آمده است. البته عقل در علوم مختلف، دارای معانی اصطلاحی متفاوتی می‌باشد (نک: رسائل ابن سینا، ۱، ۸۹ - ۸۷ (مثلاً به نظر می‌رسد در مباحث تربیتی، عقل ضمن حفظ معنای لغوی منع و امساک، اصطلاحاً نیروی تشخیص و فهم و ادراک می‌باشد که پس از تشخیص حق از باطل و خیر از شر، مشوّق است تا انسان بر طبق آن فهم و تشخیص، به عمل صالح دست یابد و در نتیجه، نفس را از عمل نسنجیده، گناه، و انحراف، ضبط و منع نماید.

علامه طباطبائی، ذیل آیه هفتم سوره «ق» فرموده‌اند:

«قلب چیزی است که انسان به وسیله آن تعقل می‌کند و در نتیجه، حق و باطل و خیر و شرّ را از یکدیگر تمییز می‌دهد.» (علامه طباطبایی، المیزان، ۱۸، ۳۵۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳، ۱۲۲).

قرآن کریم مکرراً با نهیب «افلا یعقلون»، «افلا تعقلون» انسان را به عقل ورزی تشویق می‌کند. در قرآن، تدبر، (سوره محمد، آیه ۲۴) تفکر (سوره انعام، آیه ۵۱)، تفقه (سوره توبه، آیه ۸۷)، تذکر (سوره ص، آیه ۲۹)، نظر (سوره یوسف، آیه ۱۰۹)، عبرت آموزی (سوره یوسف، آیه ۱۱۱؛ نک: میبدی، کشف الأسرار، ۲، ۲۲۹) به عنوان کارهای عقل، قلب و لبّ ذکر شده‌اند.

حاصل این‌که، عقل در متون اسلامی به معنای اصطلاحی منع و بازداشتن خاص و متناسب با سعادت و هدایت انسان که باز داشتن از ضلالت و انحراف است استعمال شده است. شایان ذکر است مراد از عقل در تعبیر و مفهوم دینی - اسلامی همین تفسیر و توضیحی است که با استناد به فقرات مختلف روایت هشام با کمک آیات و روایات و کلمات علما بیان گردید.

ناگفته نماند که جهان بینی توحیدی که ناشی از مبنای «عقل» و تفکر استدلالی و عقلانی است، به وضوح در جمهوری اسلامی ایران دیده می شود. توضیح آنکه انقلاب اسلامی ایران و نظام سیاسی جمهوری اسلامی نه تنها برمبنای جهان‌بینی توحیدی بنا شده، بلکه رسالت خود را در مقابله با جهان‌بینی مادی تعریف کرده است. حتی با مروری اجمالی بر اندیشه‌های نظریه‌پردازان انقلاب اسلامی (مطهری، ۱۳۸۵: شریعتی، ۱۳۷۴) و به ویژه اندیشه‌ها و رفتار امام خمینی (ره) به عنوان بنیانگذار و معمار نظام جمهوری اسلامی ایران، به خوبی می‌توان دریافت که انقلاب اسلامی ایران برمبنای جهان‌بینی توحیدی و در نقطه مقابل جهان‌بینی مادی شکل گرفته است (امام خمینی (ره)، صحیفه، ۵، ۱۱۹). از دیدگاه این اندیشمندان و به ویژه امام خمینی (ره) «افق بشری فقط محدود به جهان مادی و محسوسات نیست. در ورای عالم ظاهر و شهادت، عالم غیب و الهی هم وجود دارد که برتر و بالاتر از جهان محسوس است و در واقع هستی واقعه همان ا ست.» (نک: جوادی آملی، تسنیم، ۱۲، ۹۱).

اصل «حکم عقل به وحدانیت خداوند»

یکی از اصولی که از مبنای «عقل» سرچشمه می گیرد، «حکم عقل به وحدانیت خداوند» است. بهترین روش برای اثبات خداوند – که در گفتمان دینی از آن به «اصل توحید» یاد می شود – اثبات عقلانی وجود خداوند است که مفصلاً در علم کلام از آن بحث می شود.

در اندیشه قرآن، خداوند، محور آفرینش، کمال و هدایت است و در ذات و فطرت انسان جای دارد و انسان با او آشناست، به همین دلیل، انسان همواره در جست و جوی اوست و بسیاری از امور خود را در ارتباط با او تنظیم می نماید. البته این بدان معنا نیست که انسان فاقد اراده و مسلوب الاختیار باشد، بلکه تصمیم گیرنده و مختار است و اختیار او در طول اراده خداوند می باشد. به عبارت دیگر، خدا و ارادة او در تمام زندگی انسان ساری و جاری است و انسان نیز باید در این راستا و کسب رضایت الهی و زیست متناسب با قوانین و فرمان های الهی کوشش نماید.

بسیاری از براهین همچون برهان امکان و وجوب – که آن را اسدّ دانسته اند – بر همین اساس (تفکر عقلانی) شکل گرفته اند. به مناسبت و به طور مختصر اشاره ای به برهان امکان و وجوب خواهیم داشت:

به یقین در جهان خارج موجودی هست. این موجود اگر واجب الوجود باشد ادعای ما (که وجود خداوند یا همان واجب الوجود است) ثابت می‌شود و اگر ممکن الوجود باشد، با توجه به نیازمندی آن به علت و با توجه به امتناع تسلسل و دور، به موجودی نیاز دارد که وجودش معلول موجود دیگری نباشد و چنین موجودی، واجب الوجود (یا همان خداوند) است.

شاید بسیاری از اندیشمندان غیر مسلمان، این برهان را نپذیرند و یا برخی اندیشمندان مسلمان نیز نقدهایی در مورد این برهان مطرح کرده باشند، اما در طرف مقابل، بسیاری از اندیشمندان، با قدرت به تبیین نکات دقیق فلسفی و نیز پاسخ اشکالات وارده بر این برهان می‌پردازند.» (نک: همان، ۱۴۳- ۱۶۵).

مؤلفه «اتحاد الهی»

یکی از مولفه هایی که از اصل «حکم عقل به وحدانیت دین» استخراج می شود، مولفه «اتحاد الهی» است که از اصل «حکم عقل به وحدانیت خداوند» بر می آید.؛ بدین معنی که جامعه ای که اعتقاد به توحید دارد، برای آنکه به اهداف توحیدی خود برسد، نیازمند اتحاد و یکپارچگی است. این مولفه شاخصه هایی دارد که به آنها اشاره می شود:

شاخص «وحدت آفرینی حبل الله»

تجربه بشری نشان داده است جوامعی که برای رسیدن به مقاصد و اهداف خود متحد نبوده، محکوم به شکست بوده اند. این مطلب، اختصاصی به جامعه دینی ندارد، بلکه هر جامعه ای با هر اصول و عقایدی، برای دستیابی به اهداف خود نیازمند به اتحاد است. وحدت در جامعه اسلامی تحت اصل اعتقاد به توحید و خداگرایی صورت می پذیرد. از همین روست که خداوند می فرماید:

«قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی‏ کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ.» (آل عمران، آیه ۶۴).

یگانه راه رسیدن به وحدت در جامعه اسلامی، اعتصام به ریسمان الهی است و آنچه مانع تفرقه ایشان شده و آسیب و رهزنی دشمنان را مانع می شود، همین اتحادی است که در سایه اصل توحید ایجاد می شود.

استاد جوادی آملی در تبیین راز وحدت آفرینی ریسمان الهی (حبل الله) می گوید:

«ریسمان الاهی دو سویه است که یکی به دست بی‌دستی خدای یگانه و دیگری در موطن کثرت و تکاثر، نزد عموم مردم است..» (نک: جوادی آملی، تسنیم، ۱۹، ۱۸۵).

بنابراین، اگر وحدت در جامعه اسلامی وجود نداشته باشد، اجتماع در وهله اول از نظر مسائل دینی و فرهنگی ضربه سختی خواهد خورد.

شاخص «امیدآفرینی حبل الله»

بر متون دینی، انسان موحد همیشه باید به گره گشایی خداوند امیدوار باشد و مطمئن باشد که همیشه خداوند برای او راه برون رفتی از مشکلات قرار می هد، چراکه خود فرموده است:

«مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً.» (سوره طلاق، آیه۲؛ نک: مکارم، تفسیر نمونه، ۲۲، ۲۵۱).

هر که از خدا پروا کند، خدا برای او راه بیرون شدن [از مشکلات و تنگناها را] قرار می‏دهد.

آیات فوق از امیدبخش‏ترین آیات قرآن مجید است که تلاوت آن دل را صفا و جان را نور و ضیا می‏بخشد، پرده‏های یاس و نومیدی را می‏درد، شعاعهای حیاتبخش امید را به قلب می‏تاباند، و به تمام افراد پرهیزگار با تقوا وعده نجات و حل مشکلات می‏دهد.

در حقیقت امید، عامل حرکت انسان به سوی کمال است. بر پایه روایات هرکس به چیزی امید داشته باشد، برای رسیدن به آن می‌کوشد (نهج البلاغه، خطبه۱۶۰).

به همین دلیل، «امیدآفرینی حبل الله» می تواند به عنوان یکی از شاخصه های مهم دینداری و اعتقاد به توحید مطرح شود. موهبت امیدواری هر چند در جای جای ساحت زندگی نقش موثری دارد، اما برای یک رزمنده که در میدان دفاع از مرزهای جغرافیایی و فرهنگی در حال نبرد است، حکم یک شاخصه ضروری را داشته که بدون آن موفقیت و پیروزی حاصل نمی شود.

شاخص «نصرت آفرینی حبل الله»

بر اساس تعالیم اسلامی، همه چیز دائر مدار «اخلاص» می گردد. اگر جامعه رو به سوی خداوند داشته باشد و در تمامی امور خود، خداوند را در نظر بگیرد، طبق وعده الهی یقیناً به پیروزی و نصرت خواهد رسید. خداوند در قرآن کریم می فرماید:

«کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرینَ.» (سوره بقره، آیه ۲۴۹؛ نک: طباطبایی، المیزان، ۱۲، ۴۲۱).

چه بسا گروه اندکی که به توفیق خدا بر گروه بسیاری پیروز شدند، و خدا باشکیبایان است.

علامه طباطبایی (ره) در تفسیر ارزشمند المیزان ذیل آیه یاد شده به همین مطلب اشاره کرده و می نویسند:

«در مجموع این گفتار اشاره‏ای است به یک حقیقت که از سراپای این داستان استفاده می‏شود، و آن این است که خدای تعالی قادر است عده‏ای بسیار قلیل و از نظر روحیه مردمی ناهماهنگ را بر لشکری بسیار زیاد یاری دهد، توضیح اینکه تمامی بنی اسرائیل از پیامبر خود درخواست فرماندهی کردند، و همگی پیمان محکم بستند که آن فرمانده را نافرمانی نکنند، و کثرت جمعیت آنان آن قدر بود که بعد از تخلف جمعیت بسیاری از آنان از شرکت در جنگ، تازه باقی مانده آنان جنودی بودند، و این جنود هم در امتحان آب نهر که داستانش می‏آید که اکثرشان رفوزه و مردود شدند، و به جز اندکی از آنان در آن امتحان پیروز نشد، و تازه آن عده اندک هم هماهنگ نبودند، بخاطر اینکه بعضی از آنان یک شب، آب خوردند، و معلوم شد که دچار نفاق هستند، پس در حقیقت آنچه باقی ماند، اندکی از اندک بود، در عین حال پیروزی نصیب آن اندک شد، چون ایمان داشتند و در برابر لشکر بسیار انبوه جالوت صبر کردند.»

جمعبندی و نتیجه گیری

رعایت اتحاد و همدلی در جامعه اسلامی یکی از مهم تریم مسائلی است که برای تأمین امنیت فرهنگی-اجتماعی باید مدنظر قرار گیرد.

ایجاد اتحاد میان آحاد مسلمانان در سراسر جهان، از آرمان‌های اصیل اسلام است. انسجام اسلامی از اصول راهبردی مورد توجه قرآن و سیره نبوی و ائمه اطهار (ع) است که در بیانات بنیانگذار وحدت بزرگ اسلامی حضرت امام خمینی (ره) نیز بدین بیان تجلی کرده است: «اسلام در دو کلمه خلاصه می‌شود: کلمه توحید و توحیدِ کلمه.»

آثار اتحاد از دیدگاه قرآن از مهم‌ترین و شاخص‌ترین عناصر زندگی بشر است که انسان به عنوان امری راهبردی در زندگی خویش خواهان دستیابی به این آثار است. از جمله این اهداف و عناصر می‌توان به «امنیت و آرامش اجتماعی و سیاسی» اشاره کرد. قرآن تبیین می‌کند که مهم‌ترین دستاورد اتحاد هر جامعه‌ای، حفظ صلح و آرامش و امنیت و دور ماندن از جنگ و خونریزی و جدایی و تفرقه است؛ زیرا اتحاد در جامعه جهانی، حس نوع‌دوستی و همکاری متقابل را تقویت می‌کند و همه فتنه‌های اجتماعی را که از برتری جویی نژادی سرچشمه می‌گیرد، از میان می‌برد؛ چنان‌که اتحاد میان مؤمنان و پیروان ادیان آسمانی از تنش و درگیری میان آنها می‌کاهد. قرآن از تفرقه به عنوان کرانه‌های گودال آتش جهنم یاد می‌کند.

قرآن از عدم پیراستگی درونی انسان‌ها به عنوان مانع مهم اتحاد نام می‌برد و از مردمان می‌خواهد تا با تزکیه نفس و پیروی از اصول تقوا و تقویت هنجار‌های اجتماعی، اتحاد را در جامعه گسترش دهند؛ زیرا وجود خصلت‌های ناپسندی چون: حسادت، تکبر، کینه‌توزی، لجاجت، شهرت‌طلبی، دنیا پرستی، غیبت و تهمت می‌تواند عامل مهمی در ایجاد اختلاف و تفرقه میان مردمان باشد.

در یادداشت حاضر، بعد فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام با تکیه بر تفاسیر منتخب با مبنای «عقل» مورد بررسی قرار گرفته است. تلاش بر آن بوده است که از این مبانی، اصول، مؤلفه و شاخص های مرتبط با موضوع استخراج گردد. در یادداشت حاضر به بررسی مبنای «عقل» پرداخته شده و از این میان به اصل «حکم عقل به وحدانیت خداوند» اشاره شده است. از این اصل مولفه «اتحاد الهی» استخراج شده است. بر اساس این مؤلفه به ترتیب شاخص های «وحدت آفرینی حبل الله»، «امیدآفرینی حبل الله»، «نصرت آفرینی حبل الله» حاصل شده است. امید است که با مدنظر قرار دادن این اصل و به تبع مؤلفه و شاخص های آن، بتوان گام های خوبی در جهت وفاق میان قلوب آحاد مردم و از طرفی میان متولیان امر تأمین امنیت و مردم برداشت که این امر تأثیر زیادی در تأمین امنیت جامعه ایمانی خواهد داشت.

منابع

1. قرآن کریم
2. نهج البلاغة
3. ابن‌فارس، احمد بن فارس‏، (۱۴۰۴) معجم مقاییس اللغة، با تحقیق و تعلیق عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الإعلام الإسلامی.
4. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، (۱۴۱۴) لسان العرب، با تحقیق و تصحیح جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع‏.
5. امام خمینی، روح الله، (۱۳۷۴) صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر و حفظ آثار امام خمینی (ره).
6. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۹۹)، تسنیم، قم، اسراء.
7. حسینی زبیدی، محمد مرتضی‏، (۱۴۱۴) تاج العروس من جواهر القاموس ‏، با تحقیق و تصحیح علی هلالی، بیروت، دارالفکر.
8. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (۱۴۱۲) مفردات ألفاظ القرآن با تحقیق و تصحیح صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالقلم.
9. طباطبایی، سید محمد حسین، (۱۳۷۴) المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
10. مطهری، مرتضی، (۱۳۸۱) مجموعه آثار تهران، صدرا.
11. مکارم شیرازی، ناصر، (۱۳۷۴) تفسیر نمونه تهران، دارالکتب الإسلامیة.
12. میبدی، ابوالفضل، (۱۳۷۱) کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران، امیرکبیر.

‌‌‌‌‌‌