مؤلفه «از خود گذشتگی در راه حق» و شاخص «ایثار و فداکاری» در اندیشه امنیتی اسلام از منظر قرآن کریم با تکیه بر تفاسیر منتخب؛(۴۴)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و جواد سلطانی فرد

با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه

مؤلفه «از خود گذشتگی در راه حق» برگرفته از اصل «عدالت فرهنگی-اجتماعی» است که این اصل از مبنای جامعه شناسی استخراج شده است.

هدف اصلی این یادداشت، بررسی و تبیین تأثیر مؤلفه «از خود گذشتگی در راه حق» و شاخص «ایثار و فداکاری» در اندیشه امنیتی اسلام از منظر قرآن کریم با تکیه بر تفاسیر منتخب است.

مؤلفه «از خود گذشتگی در راه حق»

«از خودگذشتگی در راه حق»، یکی از مولفه های اصل «عدالت اجتماعی و فرهنگی» است. با توجه به اهمیت ایثار و فداکاری در جامعه و با توجه به اینکه خداوند مهربان در قرآن مجید در آیات مختلف به صورت واضح و روشن اهمیت آن را بیان کرده است. بنابراین بررسی جایگاه مفهومی و مصداقی آن در ابعاد مختلف، ضرورت می یابد و از آن به عنوان وظیفه اسلامی یاد می شود. بر این اساس با مراجعه به روایات اهل بیت (ع) و زندگانی آنان می توان بدین امر پرداخت که آن بزرگواران چه قدر به ایثار و گذشت توجه و عنایت داشته اند. بنابراین موضوع ایثار اهمیت فراوانی دارد، این اهمیت تا بدانجاست که در بسیاری ازجوامع اسلامی، به عنوان یک امر دینی در سازمان بخشیدن به جوامع و دفاع ازجامعه زندگی جمعی نقش بسیاری داشته است.

این مؤلفه، خود شاخصی دارد که به آن اشاره می شود:

شاخص «ایثار و فداکاری»

یکی از مهم ترین مشخصه های تأمین کنندگان امنیت در جامعه، ایثار است؛ ایثار در راستای ترویج فرهنگ صحیح اسلامی که متخذ از آیات قرآن کریم است، ابعاد مختلفی دارد؛ همچون ایثار در اموال و زمان، ایثار جانی و… که تمامی اینها از نظر تعالیم اسلام ناب اهمیت دارد.

ایثار، مقدم داشتن دیگری بر خود است، چه در مسائل مالی و چه در موضوع جان. این صفت نیک یکی از خصلت‌های ارزشمند اخلاقی است که در قرآن کریم و روایات، مورد ستایش فراوان است و از وارستگی انسان از «خودخواهی» سرچشمه می‌گیرد. قرآن از مومنانی یاد می‌کند که با آنکه خودشان نیازمندند، دیگران را بر خویشتن مقدم می‌دارند:

«و یُوثِروُنَ عَلی اَنفُسِهِم وَ لَو کانَ بِهِم خَصاصَةٌ.» (سوره حشر، آیه ۹).

آنان را بر خود ترجیح می‏دهند، گرچه خودشان را نیاز شدیدی [به مال و متاع‏] باشد. و کسانی را که از بخل و حرصشان بازداشته‏اند، اینان همان رستگارانند.

یکی از بارزترین و اولین جلوه های ایثار در تاریخ اسلام، ماجرای لیله المبیت است که بیانگر اوج ایثار و فداکاری حضرت علی (ع) در جان فشانی برای حفظ جان پیامبر اکرم (ص) قلمداد می شود. خداوند در قرآن کریم می فرماید:

«وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ.» (سوره بقره، آیه ۲۰۷؛ نک: طیب، اطیب البیان، ۱، ۱۲۹).

و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می‌فروشد، و خدا نسبت به [این‌] بندگان مهربان است.

مقام معظم رهبری در این باره می فرمایند:

«در آن شب، کشته شدن آن کسی که در این بستر می خوابد، تقریباً قطعی و مسلّم بود. این‌جور نبود که حالا چون من و شما قضیه را می دانیم، می دانیم که امیرالمؤمنین در آن حادثه به شهادت نرسید، بگوییم که آن‌جا همه می دانستند. نه خیر. مسأله این است که در یک شب ظلمانی در یک نقطه‌ی معینی یک کسی بنا است کشته بشود، قطعی است. می گویند آقا، این آقا برای این‌که بتواند از اینجا خارج بشود، باید کسی در آنجا به جای او باشد تا جاسوس ها که نگاه می‌کنند، احساس کنند کسی در آن‌جا هست. کی حاضر است؟ این ایثار امیرالمؤمنین خود یک حادثه‌ی فوق‌العاده مهم است، اما زمان این ایثار هم بر اهمیت آن می افزاید. زمان کی است؟ آن وقتی که بنا است این دوران محنت به سربیاید. بنا است بروند حکومت تشکیل بدهند، راحت باشند. مردم مدینه -یثرب- ایمان آورده‌اند، منتظر پیغمبرند، همه این را می دانند. در این لحظه این ایثار را امیرالمؤمنین می کند. هیچ انگیزه‌ی شخصی باید در یک انسانی وجود نداشته باشد تا اقدام به یک چنین حرکت بزرگی بکند.» (خطبه‌های نماز جمعه تهران ۰۸/۰۲/۱۳۶۸).

اما قطعاً می توان گفت بهترین عرضه برای جان فشانی و ایثار، واقعه کربلا بود. در صحنه عاشورا، نخستین ایثارگر، سیدالشهدا علیه‌السلام بود که حاضر شد فدای دین خدا گردد و رضای او را بر همه چیز برگزید و از مردم نیز خواست کسانی که حاضرند خون خود را در این راه نثار کنند، و با او همسفر کربلا شون د (مجلسی، بحارالأنوار، ۴۴، ۳۶۶).

اصحاب آن حضرت نیز، هر کدام ایثارگرانه جان فدای امام خویش کردند. در طول حوادث عاشورا نیز صحنه‌های زیبایی از ایثارگری دیده می‌شود.

وقتی نیروهای ابن زیاد، آگاه شدند که مسلم بن عقیل در خانه هانی بن عروه است، هانی را احضار کردند و از او خواستند که مسلم را تسلیم آنان کند. او می‌توانست با سپردن مسلم به دست آنان، جان خویش را نجات بخشد، اما حاضر شد در راه مسلم کشته شود ولی او را تسلیم نکند. در مقابل درخواست تهدید‌آمیز آنان گفت:

«به خدا سوگند، اگر تنها و بی‌یاور هم بمانم، هرگز او را تسلیم شما نخواهم کرد، تا آنکه در راه حمایت از او بمیرم.» (نک: مقرم، مقتل مقرم، ۱، ۲۱۹).

وقتی مسلم بن عقیل را به دارالاماره بردند، پس از گفت و گوهای تندی که رد و بدل شد و تصمیم به کشتن او گرفتند، مسلم گریست. یکی از حاضران گفت: کسی که در پی چنین خواست‌هایی باشد نباید گریه کند (و باید پیش‌بینی این روزها را هم بکند) مسلم گفت: بر خودم گریه نمی‌کنم، بلکه برای حسین علیه‌السلام و خانواده او می‌گریم.

این نیز ایثارگری او را نشان می‌دهد که در آستانه شهادت، اگر هم گریه می‌کند نه بر حال خویش، که بر حسین می‌گرید که طبق گزارش او از وضع کوفه، روی به این شهر پرنیرنگ و مردم پیمان شکن نهاده است.

وقتی امام حسین علیه‌السلام به فرزندان عقیل و مسلم بن عقیل فرمود که شهادت مسلم برایتان کافی است، شما صحنه را ترک کنید، یک‌صدا گفتند: به خدا سوگند چنین نخواهیم کرد. جان و مال و خانواده و هستی خود را فدای تو می‌کنیم و در رکابت می‌جنگیم تا شهادت (نک: همانجا).

اظهارات ایثارگرانه یاران امام در شب عاشورا مشهور است؛ یک به یک برخاستند و آمادگی خود را برای جانبازی و ایثار خون در راه امام اظهار کردند. از آن همه سخن، این نمونه از کلام مسلم بن عوسجه کافی است که به امام عرض کرد:

«هرگز از تو جدا نخواهم شد. اگر سلاحی برای جنگ با آنان هم نداشته باشم، با سنگ با آنان خواهم جنگید تا همراه تو به شهادت برسم.»

سخنان سعید بن عبدالله حنفی، زهیر بن قین و دیگران، جلوه‌های روشن و ماندگاری از این روحیه ایثارگری است. طبق نقلی سخن گروهی از آنان چنین بود:

«به خدا قسم از تو جدا نخواهیم شد! جان‌هایمان فدای توست، تو را با ایثار خون، چهره و اعضای بدن حمایت می‌کنیم.» (همان، ۱۹۹).

آری… خونی که در رگ ماست، هدیه به رهبر ماست. حضرت زینب علیهما‌السلام عصر عاشورا هنگام حمله سپاه کوفه به خیمه‌ها و غارت اشیاء چون دید شمر با شمشیر آخته قصد کشتن امام زین‌العابدین را دارد، فرمود: او کشته نخواهد شد مگر آنکه من فدای او شو م (همان، ۲۹۱).

پیشوای نهضت، به پشت‌گرمی حامیان ایثارگر، گام در مراحل دشوار و پرخطر می‌گذارد. اگر آمادگی پیروان برای ایثار مال و جان و گذشتن از راحتی و زندگی نباشد، رهبر تنها می‌ماند و حق، مظلوم و بی‌یاور. در انقلاب کربلا، امام و خانواده و یارانش دست از زندگی شستند، تا دین خدا بماند و کشته و اسیر شدند، تا حق زنده بماند و امت، آزاد شوند، و اصحاب شهید امام، تا زنده بودند، اجازه ندادند از بنی‌هاشم کسی به میدان رود و کشته شود. بنی‌هاشم هم تا زنده بودند، جان فدا کردند و در راه و رکاب امام به شهادت رسیدند و حسین بن علی علیه‌السلام شهید آخرین بود که وقتی به دشت کربلا نگریست، از آن همه یاران و برادران و اصحاب، کسی نمانده بود.

جلوه دیگری از ایثار، در کار زیبای حضرت ابوالفضل علیه‌السلام بود: ابتدا امان ابن زیاد را که شمر آورده بود رد کرد آنگاه در شب عاشورا اظهار کرد که هرگز از تو دست نخواهیم کشید، خدا نیاورد زندگی پس از تو را. روز عاشورا نیز وقتی با لب تشنه وارد شریعه فرات شد تا برای امام و کودکان تشنه آب آورد، پس از پر کردن مشک، دست زیر آب برد تا بنوشد، اما با یادآوری کام تشنه حسین علیه‌‌السلام، ایثارگری و وفای او اجازه نداد که آب بنوشد و امام حسین علیه‌السلام و کودکان تشنه باشند و تشنه‌کام، گام از فرات بیرون نهاد و تشنه لب شهید شد. باز هم در اوج نیاز، آب ننوشیدن و به فکر نیاز دیگران بودن.

آب شرمنده ز ایثار عملدار تو شد که چرا تشنه از او این همه بی‌تاب گذشت

سعید بن عبدالله، جلوه دیگری از ایثار را در کربلا به نمایش گذاشت و هنگام نماز خواندن امام، خود را سپر تیرهایی ساخت که از سوی دشمن می‌آمد. وقتی نماز امام به پایان رسید، او سیزده تیر بر بدن داشت و بر زمین افتاد و شهید ش د.

خصلت و صف عاشورایی را کسی دارد که حاضر باشد به خاطر خدا، در راه دیگری فداکاری کند و ایثارگری نماید.

بی شک بارزترین و متلعلع ترین جلوه ایثار در دفاع از کیان اسلامی، مربوط به واقعه عاشورا و ماجرای کربلاست تا جایی که باید گفت «اساساً حرکت امام حسین (علیه‏السلام) بر این اساس استوار است لذا بحث کردن از آن حضرت از این حیث توضیح واضحات است. و فقط به ذکر چند نمونه از آنچه مربوط به اصحاب و یاران آن حضرت می‏باشد، اکتفا می‏شود:

الف) دست‏یابی حضرت ابوالفضل‏العباس (علیه‏السلام) به آب و صرف‏نظر کردن از آن به محض یادآوردن تشنگی امام حسین (علیه‏السلام) و اهل حرم.

ب) عرض ارادتهایی که اصحاب آن حضرت در شب عاشورا کردند و در روز عاشورا تا زنده بودند، نگذاشتند کسی از بنی‏هاشم وارد میدان شود و بنی‏هاشم نیز تا زنده بودند، نگذاشتند آن حضرت وارد میدان شود.

ج) جان‏فشانی دو تن از یاران امام حسین (علیه‏السلام) در ظهر عاشورا که جهت اقامه نماز، تن خود را سپر بلای آن حضرت قرار دادند و به شرافت شهادت نایل آمدند و به بقیه شهدای سعید پیوستند.

د) همسر جنادةبن کعب انصاری با آنکه شوهرش در حمله اول صبح عاشورا به شهادت رسیده بود فرزند یازده ساله‏اش را تجهیز کرد و به میدان فرستاد و آن گاه که دشمن سرِبریده فرزندش را به سوی او پرت کرد، آن را برداشت‏و بعد از پاک کردنش از خون، بر سر یکی از سربازان دشمن کوبید واوراکشت) شاید کنایه از اینکه چیزی که در راه خدا داده‏ایم، پس نمی‏گیریم).» (نک: جوادی آملی، تسنیم، ۱۲، ۲۴۶).

جمعبندی و نتیجه گیری

فرهنگ ایثار و شهادت در اسلام از جلوه و مترلت ممتازی برخوردار است. این فرهنگ در عرصه های مختلف دارای جایگاه، آثار و نتایج گسترده ای در مکتب حماسی تشیع است. حماسه کربلا و عاشورا عرصه جاودانه ترین وموثرترین شهادت طلبی ها در طول تاریخ و اوج تجلی فرهنگ ایثار و شهادت به شمار می رود. بر این اساس این فرهنگ ضامن بقای اسلام و بال سرخ عاشورایی تشیع و الگوی مبارزه علیه ظلم، ستم و فساد برای تمامی جهانیان است. انقلاب اسلامی ایران به رهبری حضرت امام خمینی (ره) نیز با الگوگیری از مولفه ها، نمادها و اسطوره های این حرکت عظیم آغازشد و رشد کرد و به پیروزی رسید. فرهنگ ایثار و شهادت نقش به سزایی در دوران حماسه و مقاومت هشت سال دفاع مقدس ایفا کرد و صحنه ها و خاطرات تاریخ ساز و بی بدیلی را به بار آورد. امروزه نیز با اتکا به چنین روحیه ای است کهنسل پرورش یافته بر اساس فرهنگ ایثار و شهادت می توانند با رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی موانع رشد و توسعه مملکت را از پیش رو برداشته و بر توطئه های گوناگون دشمنان پیروز شوند. بر این اساس هدف این یادداشت شناخت جایگاه فرهنگ ایثار و شهادت در فرهنگ سیاسی تشیع با تاکید بر نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی است. یافته ها نشان می دهد که فرهنگ ایثار و شهادت یکی از مولفه های اساسی فرهنگ سیاسی تشیع بوده و امام خمینی (ره) در رهبری انقلاب اسلامی با اتکا به این فرهنگ توانست ملت ستم دیده و تحت سلطه ایران را از جور طاغوت و یوغ استعمار نجات داده و با توسل به آثار معجزه آسای آن به پیروزی نایل شود.

در یادداشت حاضر، بعد فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام با تکیه بر تفاسیر منتخب با مبنای «زندگی اجتماعی انسان» مورد بررسی قرار گرفته است. تلاش بر آن بوده است که از این مبانی، اصول، مؤلفه و شاخص های مرتبط با موضوع استخراج گردد. در یادداشت حاضر به بررسی مبنای «زندگی اجتماعی انسان» پرداخته شده و از این میان به اصل «عدالت فرهنگی-اجتماعی» اشاره شده است. از این اصل مولفه «از خودگذشتگی در راه حق» استخراج شده است. بر اساس این مؤلفه شاخص «ایثار و فداکاری» حاصل شده است.

یافته ها نشان می دهد که فرهنگ ایثار و شهادت یکی از مولفه های اساسی فرهنگ سیاسی تشیع بوده و امام خمینی (ره) در رهبری انقلاب اسلامی با اتکا به این فرهنگ توانست ملت ستم دیده و تحت سلطه ایران را از جور طاغوت و یوغ استعمار نجات داده و با توسل به آثار معجزه آسای آن به پیروزی نایل شود.

منابع

1. قرآن کریم
2. جوادی آملی، عبداله (۱۳۹۰) تسنیم، قم: اسراء.
3. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (۱۴۱۲) مفردات ألفاظ القرآن با تحقیق و تصحیح صفوان عدنان داوودی، بیروت: دارالقلم.
4. طباطبایی، سید محمد حسین، (۱۳۷۴) المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
5. طیب، سید عبدالحسین، (۱۳۷۸) اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: اسلام.
6. مجلسی، محمدباقر، (۱۴۰۳) بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام با تحقیق و تصحیح جمعی از محققان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
7. مطهری، مرتضی، (۱۳۸۱) مجموعه آثار تهران: صدرا.
8. مقرم، عبدالرزاق (۱۴۲۶ ق)، مقتل الحسین (ع)، بیروت: مؤسسة الخراسان.
9. مکارم شیرازی، ناصر، (۱۳۷۴) تفسیر نمونه تهران: دارالکتب الإسلامیة.
10. و...

‌‌‌‌‌‌‌‌‌