سلسله یادداشت ها پیرامون مکتب و اندیشه دفاعی – امنیتی جمهوری اسلامی ایران؛(۱)
جمع بندی و نتیجه گیری مبانی، اصول، مؤلفه ها و شاخص های بعد فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام از منظر قرآن کریم با تکیه بر تفاسیر معتبر؛(۴۵)
سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی
سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و جواد سلطانی فرد
با همکاری آقای حمید صادقی
مقدمه
در اینکه امنیت نعمتی بدون جایگزین است کسی شک ندارد و از دغدغه های اصلی هر جامعه ای امنیت و آرامش است. امنیت برای جامعه امری ضروری است.
قرآن امنیت را یکی از اهداف استقرار حاکمیت اله و خلافت و جانشینی صالحان و طرح امامت می شمارد و در آیات متعدد، از قرآن مجید به صورت مستقیم و غیرمستقیم به این موضوع اختصاص پیدا کرده است و لذا یکی از دغدغه های انبیاء (علیهم السلام) و ائمه (علیهم السلام) مساله امنیت و آسایش جامعه است و همواره مردم را از عواقب شوم ناامنی انذار داده اند. امیرالمومنین (ع) نعمت مهم دنیا را امنیت و سلامتی جسم و کمال نعمت آخرت را ورود به بهشت می دانند و در احادیث دیگر، امنیت از ضروریات اولیه زندگی بشر شمرده شده و وطنی که امنیت ندارد بی ارزش قلمداد شده است. احساس امنیت از خصایص مومن شمرده شده و تامین امنیت از اهداف جهاد قلمداد شده است. بر این اساس، رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) امنیت را همچون هوا برای جامعه انسانی ضروری می دانند.
هدف اصلی این یادداشت، بررسی و تبیین تأثیر مبانی، اصول، مؤلفه ها و در نهایت شاخص های استخراج شده با تکیه بر تفاسیر منتخب (المیزان، تسنیم، نمونه، أطیب البیان و کشف الأسرار) بر ایجاد یک جامعه اسلامی ایمن از دشمنان داخلی و خارجی است.
بدنه اصلی
در یادداشت حاضر، بعد فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام با تکیه بر تفاسیر منتخب با چهار مبنای عقل، دین، تجربه و زندگی اجتماعی بشر مورد بررسی قرار گرفته است. تلاش بر آن بوده است که از این چهار مبنا، اصول، مؤلفه و شاخصه های مرتبط با موضوع استخراج گردد.
مبنای «عقل و عقلانیت»
اولین و اصلی ترین مبنای بعد فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام، عقل وعقلانیت است، چه اینکه حتی باور به دین و تبیین اصول آن نیز می بایست با بهره گیری از این مبنا صورت گیرد. در لابلای مفاهیم مأخوذ از قرآن و روایات به خوبی دانسته شد که جایگاه عقل و عقلانیت تاچه اندازه می تواند تعیین کننده باشد. بر اساس قوه عقل بسیاری از مشکلات و موانع جامعه بر طرف می شود؛ هنگام تهاجم و شبیخون فرهنگی این اتاق فکر یک جامعه و دولت است که می تواند با ارائه راهکار امنیت فرهنگی و اجتماعی را حفظ کند؛ لذا مبنای عقلانیت نیز به عنوان یکی ازمبانی اصلی و حیاتی اندیشه امنیتی اسلام در بعد فرهنگی-اجتماعی به حساب می آید.
اصل «حکم عقل به وحدانیت خداوند»
این اصل برگرفته از مبنای عقل و عقلانیت است و توضیح آن اینگونه است که از جمله راه های اثبات وجود و یگانگی خداوند، راه عقل و تلاش فلسفی است که ما در اینجا از آن با عنوان توحید عقلانی (در مقابل توحید، وحیانی، شهودی و تجربی) یاد می کنیم. این شناخت که مبتنی بر جهان بینی فلسفی است، در صدد اثبات وجود خداوند از راه قیاس و بوسیله براهین است.
اصل «حکم دین به وحدانیت خداوند»
توحیدوحیانی، اصلی مهم است که از مبانی وحیانی یاد شده منبعث گشته و در اینجا منظور ما از توحید، یگانه باوری و یگانه پرستی است.
در حقیقت توحید وحیانی نوعی شناخت تعبدی است که مبتنی بر ارشادات و بیانات معصومین (ع) بوده و از آموزه های قرآن کریم حاصل می شود (نک: جوادی آملی، ۲۱، ۱۱۳؛ مکارم شیرازی، ۱۳، ۵۸؛ نک: میبدی، ۲، ۱۸۸)، در صدد است تا خداوند را با بیان صفاتی خاص به مخاطبان خود شناسانده و البته روشن است که حجیت این روش، مبتنی بر قبول و پذیرش دین در مرحله اول است.
اصل «فرهنگ شهادت خواهی»
آیات قرآن کریم دال بر ارزشی بودن و تقدس روحیه و فرهنگ شهادت طلبی نزد خدای سبحان است، فرهنگ و روحیه شهادت طلبی در جامعه نه تنها از دیدگاه قرآن ارزشمند است؛ بلکه یکی از محبوب ترین ویژگی های مؤمنان در نزد خدای سبحان به شمار می رود. و تاثیر خون شهدا را می توان به وضوح در حفظ و نشر امنیت اجتماعی و وفرهنگی دید.
مبنای «دین»
عقل میپذیرد که باید از ماورای طبیعت، قانون جامع و کامل نازل شود و نیز قدرتی ظهور کند که مظهر و مجلای چنین قدرتی، وجود سعادتبخش «پیامبران» و احکام شریعت آسمانی است.
بنابر آنچه گفته شد، مبنای دیگری برای تشخیص مفاهیم حق از مفاهیم باطل پیدا می شود که همانا مطابقت و یا عدم مطابقت با «شریعت و دین اسلام» است.
اصل «حکم دین به وحدانیت خداوند»
توحیدوحیانی، اصلی مهم است که از مبانی وحیانی یاد شده منبعث گشته و در اینجا منظور ما از توحید، یگانه باوری و یگانه پرستی است.
در حقیقت توحید وحیانی نوعی شناخت تعبدی است که مبتنی بر ارشادات و بیانات معصومین ع بوده و از آموزه های قرآن کریم حاصل می شود، در صدد است تا خداوند را با بیان صفاتی خاص به مخاطبان خود شناسانده و البته روشن است که حجیت این روش، مبتنی بر قبول و پذیرش دین در مرحله اول است.
مبنای «تجربه»
بشر، برای رسیدن به حقایق، در کنار عقل و دین، از تجربیات خود نیز بهره می برد. این تجربیات می تواند از طریق حواس ظاهری به دست آمده باشند، یا از طریق حواس باطنی. این مبنا، با در نظر گرفتن مسأله بعد فرهنگی – اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام و مبدأ معرفت شناختی به دست می آید.
اصل «شناخت بر اساس تجربه»
«شناخت بر اساس تجربه» اصل دیگری است که بر اساس مبنای «تجربه» برای انسان حاصل می شود. در ضمن اینکه عقل و دین برای تجربه اعتبار قائل شده اند، تا جایی که حتی نقل شده است: «التجربة فوق العلم»، اما با وجود این باید دانست که دریافت های تجربی انسان لزوماً همیشه مطابق با واقع نیستند؛ اما در جایی که مخالف با دریافت های عقلی و دینی نباشند، می توان به آنها توجه داشت. بنابراین شناخت بر اساس تجربه، با علومی همچون فیزیک، شیمی و… به دنبال کشف بخشی از حقایق عالم خواهد بود؛ لذا شاید بتوان چنین گفت که نمی توان از این تجربیات انتظار داشت که بتوانند اثبات کننده حقایقی همچون وجود خداوند، معاد و… باشند. پس به طور کلی می توان حوزه فعالیت علوم تجربی را مسائل تجربی و آزمایشگاهی دانست. به قول استاد مطهری، دین یک رسالتی دارد که این رسالت ازغیر دین ساخته نیست یعنی ازعقل وعلم و فکر بشر این رسالت ساخته نیست و اگردرحدود علم وعقل بشر می‌بود به همان عقل وعلم بشر واگذارمی شد ودیگر پیغمبران مبعوث نمی‌شدند اسلام برای عقل بشر فوق العاده ارزش قائل است برای تفکر فوق‌العاده ارزش قائل است.برای علم ومطالعه وآزمایش ومشاهده موجودات وبه تعبیرخود قرآن برای سیردرآیات آفاق و انفس فوق العاده ارزش قائل است ولی اینچنین نیست که عقل وفکرو استدلال و علم و مشاهده وآزمایش هراندازه ترقی کند بتواند آن نشانه‌هایی را که در دین ازانسان یا ازجهان داده است ارائه کند این دیگر فقط رسالت دین است و آن مقدارکه شما می‌بینید علم وعقل بشرحقایقی را که دین بیان کرده است تائید می‌کند (مطهری، مجموعه آثار، ۲۶، ۵۲۳).
مبنای «زندگی اجتماعی انسان»
دیگر مبنای بعد فرهنگی اندیشه دفاعی اسلام مبنای زیست اجتماعی است؛ از آن رو که در هستی شناسی اَنبیاء و معصومان علیهم السلام فرستادگان خداوند برای هدایت فرد و جامعه هستند، تدبیر دفاعی جامعه نیز در انحصار آنان است؛ و این مقوله اهمیت نظام و زیست اجتماعی را می رساند.
اصل «عدالت فرهنگی-اجتماعی»
یکی از اصولی که از مبنای «زندگی اجتماعی انسان» بر می آید، اصل «عدالت فرهنگی-اجتماعی» است.
عدل در لغت، معانی مختلفی دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود: «نهادن هر چیزی به جای خود»، «حد متوسط میان افراط و تفریط در قوای درونی»، «به تساوی تقسیم کردن»،رعایت برابری در پاداش و کیفر دادن به دیگران، اگر عمل نیک است پاداش، و اگر بد است است کیفر داده شود.» (راغب اصفهانی، مفردات، ۳۲۵؛ نک: طباطبایی، المیزان، ۶، ۸۹).
شهید مطهری (ره) از واژه عدالت و ظلم، که درباره انسان به کار می‌رود، چنین ترسیمی ارائه داده است:
«ما افراد بشر، فردی از نوع خود را که نسبت به دیگران قصد سوئی ندارد، به حقوق آنها تجاوز نمی‌کند، هیچ‌گونه تبعیضی میان افراد قائل نمی‌گردد، در آنچه مربوط به حوزه حکومت و اداره او است، با نهایت بی‌طرفی، به همه به یک چشم نگاه می‌کند، در مناقشات و اختلافات افراد دیگر، طرفدار مظلوم و دشمن ظالم است؛ چنین کسی را دارای نوعی از کمال (یعنی عدالت) می‌دانیم و روش او را قابل «تحسین» می‌شماریم و خود او را «عادل» می‌دانیم. در مقابل، فردی را که نسبت به حقوق دیگران تجاوز می‌کند، در حوزه قدرت و اداره خود میان افراد تبعیض قائل می‌شود، طرفدار ستمگران و ستمکشان «بی تفاوت» است، چنین کسی را دارای نوعی نقص به نام «ظلم» و ستمگری می‌دانیم و خود او را «ظالم» می‌خوانیم و روش او را لایق «تقبیح» می‌شماریم.» (مطهری، مجموعه آثار، ۴، ۴۵).
اصل «استقلال فرهنگی-اجتماعی»
این اصل بر اساس مبنای «زندگی اجتماعی انسان» شکل گرفته است. استقلال، عزت، خودشکوفایی و ثبات جامعه در فرایند های اجتماعی و فرهنگی (با شعار: نه شرقی نه غربی) ذیل این اصل مورد بررسی قرار می گیرد.
مؤلفه ها
با جستجو و کنکاش در اصول یاد شده و به کمک روش پژوهش داده بنیاد در خصوص بعد فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام می توان به این مولفه ها دست یافت:
- استقلال طلبی و اجتناب از وابستگی
- عزت طلبی و ذلت گریزی
- فرهنگ عدالت اجتماعی
- از خود گذشتگی در راه حق
- همگامی با دستاوردهای جدید علمی
- فرهنگ پذیرش معرفت تجربی
- به کارگیری تجربه
- توحیدشناسی دینی
- بستر سازی تاثیرگذاری دین در زندگی
- اتحاد الهی
- گرایش به خدا
- مقدم بودن شناخت عقلایی بر شناخت ظنی
- فرهنگ تفکر و تعقل
روشن است که حصر مولفه های مقتبس از اصول یادشده در موارد فوق، حصر عقلی نبوده و می توان موارد دیگری را نیز بدان افزود. ولی از آنجا که این تببین مبتنی بر رهیافت های فرهنگی اندیشه امنیتی اسلام بوده و بسیاری از فروعاتی که می تواند در این لیست قرار گیرد به نحو غیر مستقل و در لابلای مباحث مربوط به مولفه ها و شاخصه های بعد فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام، قرار گرفته است، در این پژوهش به همین مقدار بسنده شده است.
شاخص ها
مهمترین شاخص های استخراج شده نیز بدین قرار است:
- پرهیز از استبداد و اجبار
- ظلم ستیزی
- شاخصه نهی از اطاعت طاغوت
- استقلال و قدرت اقتصادی
- عزتمندی اجتماعی در برابر دشمنان
- عزتمندی فرهنگی در برابر دشمنان
- عزتمندی سیاسی در برابر دشمنان
- صلح طلبی و اجتناب از برخورد متعصبانه با مخالفان
- پایبندی به پیمان و برخورد با پیمان شکنان
- التزام به قوانین الهی
- ایثار و فداکاری
- تربیت شهادت خواهان
- به روز بودن جامعه از نظر علمی
- ضرورت تأمین امنیت در جبهه جنگ نرم
- الگوسازی در دستاورد های جدید علمی
- در نظر گرفتن رضای خداوند در تمامی امور
- توکل، تسلیم و تفویض امور به خدا
- رعایت انصاف و تقوا در عملیات تلافی جویانه
- وحدت آفرینی «حبل الله»
- امیدآفرینی «حبل الله»
- فراهم سازی نصرت الهی
- حفظ انسجام و اتحاد ملی
- تنظیم روابط فرهنگی و اجتماعی با محوریت خداوند
- مبارزه با جنگ افروزان و فتنه انگیزان
- توکل انحصاری به خداوند
- شناخت دستورات اسلام
- انتخاب آگاهانه
- آگاهی خواهی
- تربیت تفکر محور
و...
رابطه میان مبانی، اصول، مؤلفه‌ها و شاخص‌ها
در پایان درباره رابطه میان مبانی، اصول، مؤلفه‌ها و شاخص‌های فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام از دیدگاه قرآن باید گفت:
قرآن کریم به عنوان معجزه و سخن الهی و روایات معصومین علیهم السلام به عنوان تنها مفسران حقیقی قرآن از یک سو، و همچنین بیانات عالمان دین، اندیشمندان اسلامی بوِیژه امامین انقلاب که خصوصاً در سالهای اخیر پرچم دار راستین اسلام ناب محمدی بوده اند، این تصویر را در پیش روی ما می گذارد که علی رغم گوناگونی مبانی به کار رفته در ساختار فرهنگی اندیشه دفاعی اسلام، و اینکه برخی از این مبانی و اصول (همچون مبنای وحی) مختص شریعت اسلامی بوده و برخی نیز (همچون عقلانیت) می تواند مبنای مشترکی در همه ساختارها و منظومه های اندیشه فرهنگی دیگر نیز باشد، ولی پیوستگی و یکپارچگی مولفه ها و شاخصه هایی که از این مبانی و اصول بر می خیزد، به گونه ایست که می توان راهبرد فرهنگی اندیشه دفاعی اسلام را راهبردی جامع از حیثیات نقلی و عقلی دانسته و در کنار توجه به عناصر و مولفه های کاملاً دینی، از اهتمام به ابعاد مادی (و نه ضد دینی) نیز غفلت نداشته است.
به عبارت دیگر می توان گفت بعد فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام، ابعاد تک بعدی و یک سویه نداشته و با بهره گیری از کلام وحی و سخن معصومان (علیهم السلام) تأمین کننده نیازهای دوجهانه و پاسخگوی مسائل دینی و دنیایی انسانهاست.
جمعبندی و نتیجه گیری
تأمین امنیت، از نظر اسلام و بر اساس قرآن کریم همواره به عنوان یکی از مهم ترین اصولی است که برای تعالی و رشد یک جامعه پذیرفته شده، بلکه وجود آن ضروری است. امنیت از منظر تفاسیر قرآن کریم، تنها یک امنیت منفعلانه نیست، بلکه شامل امنیت فعال نیز می شود؛ بدین معنی که موانعی که بر سر راه تامین امنیت در اسلام در بعد فرهنگی-اجتماعی وجود دارد، گاه تهدیدهایی بالفعل هستند و گاه بالقوه که نمونه هایی از آنها در پژوهش ذکر شد. از دیگر سوی، فرهنگ – که روح حاکم بر جامعه و اجتماع است – زمانی می تواند کارکرد صحیح خود را در جامعه داشته باشد که بر اساس مبانی و اصول امنیت پایه ریزی شده باشد.
امنیت نیز ابعاد متفاوتی دارد که تمامی آنها می توانند بر دو حوزه فرهنگ و اجتماع تاثیر گذار باشند.
در تحقیق حاضر، بعد فرهنگی-اجتماعی اندیشه امنیتی اسلام با تکیه بر تفاسیر منتخب با چهار مبنای عقل، دین، تجربه و زندگی اجتماعی بشر مورد بررسی قرار گرفته است. از این چهار مبنا، اصول، مؤلفه و شاخصه های مرتبط با موضوع استخراج گردیده است. همانگونه که مشهود است، بعد فرهنگی-اجتماعی مسأله امنیت را تبیین شده و رابطه منطقی میان مفاهیم مطرح شده در ذیل آن برقرار سازد که در نهایت، الگوی کامل آن به شکل نمودار خورشیدی ترسیم شده است.
بسیاری از آموزه ها و تعالیم اسلامی به صورت مستقیم غیرمستقیم با مسأله مهم «امنیت» در ارتباط است. روشن شد که یکی از آثار مثبت ایمان مذهبی، برخورداری شخص مؤمن یا جامعه مؤمنان (در بعد اجتماعی) از امنیت است. چنان که بسیاری از دستورات و توصیههای اخلاقی دین مانند خوش اخلاقی و خوشرویی و خوشگویی و خوشبینی نسبت به دیگران در همین راستا قابل ارزیابی است. همانگونه که یکی از فلسفه های پاره ای از احکام و مقررات اسلامی مانند وجوب امر به معروف و نهی از منکر و جهاد و یا حرمت غیبت، تهمت، افترا، اهانت، تمسخر، قذف، غصب، سرقت، زنا و… برقراری امنیت همه جانبه در جامعه دینی است. حکومت دینی نیز موظف است که در برنامهریزیهای خویش یکی از محورهای عمده را تامین امنیت قرار دهد و در راستای تحقق آن از هیچ تلاشی دریغ نورزد.
منابع
- قرآن کریم
- جوادی آملی، عبداله (۱۳۹۰) تسنیم، قم، اسراء.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (۱۴۱۲) مفردات ألفاظ القرآن با تحقیق و تصحیح صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالقلم.
- طباطبایی، سید محمد حسین، (۱۳۷۴) المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
- مطهری، مرتضی، (۱۳۸۱) مجموعه آثار تهران، صدرا.
- مکارم شیرازی، ناصر، (۱۳۷۴) تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة.
- میبدی، ابوالفضل، (۱۳۷۱) کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران، امیرکبیر.
نظر شما :