تبیین اصل تکلیف مداری از منظر بعد سیاسی مکتب دفاعی - امنیتی جمهوری اسلامی ایران؛(۴۹)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و جواد علایی آوارگانی
با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه

بعد سیاسی مکتب دفاعی امنیتی جمهوری اسلامی ایران دارای مبانی مانند هستی شناسی، انسان شناسی، جامعه شناسی، راه و روش شناسی و غایت شناسی است. مبنای هستی شناسی این مکتب مبتنی بر دو نگاه مادی و معنوی است که دارای اصول مختص به خود از جمله اصل توحید، اتحاد، تکلیف مداری و مردمی بودن دفاع است. یکی از اصول مهم که در این یاداشت نظری بدان پرداخته می شود اصل تکلیف مداری در عرصه سیاسی است. یکی از اصول اساسی مکتب اسلام که پایه گذار بیشتر انقلاب هاست، اصل تکلیف پذیری است؛ مکتبی بودن یک مسلمان را از اینجا می توان شناخت که در همه ابعاد زندگی و کارهای فردی و اجتماعی، نسبت به آنچه وظیفه دینی است، متعبد و عامل باشد. زمانی که روحیه عمل به تکلیف وقتی در جامعه و میان افراد و به ویژه سیاستمداران که امروزه در خط مقدم جنگ هستند، حاکم باشد، همواره احساس پیروزی می کنند. بنابراین تکلیف مداری باعث می شود در بعد سیاسی دفاع فرد با انجام تکلیف و مسئولیت خود با امدادهای الهی می تواند نقش موثری در استحکام حکومت و جامعه داشته باشد و دفاع را یک تکلیف الهی و انسانی بداند که باید در این حوزه از هر گونه مسئولیت گریزی و محول کردن امور به دیگری بپرهیزد و تا زمانی که تکلیف و وظیفه خود را در امر دفاع به انجام نرسانده بر جای ننشیند.

تکلیف مداری در اندیشه امام علی (ع)

امام علی علیه السلام به فرزندش محمد بن حنفیه هنگای که پرچم را به دست او داد فرمود: فرزندم! اگر کوه ها از جای کنده شوند، تو پابرجا باش. دندان ها را روی هم بفشار. جمجمه ات را به خدا بسپار، قدمت را روی زمین چونان میخ فرورفته ثابت بدار، چشم به آخرین صفوف دشمن بدوز، و دیده از نیروها و بارقه های شمشیر آنان بپوش و خیره مباش و بدان که پیروزی از نزد خداوند سبحان است.(خطبه: ۱۱) همچنین ایشان در خطبه ای می فرمایند: به خدا سوگند، اگر از شمشیر این دنیا بگریزید، از شمشیر آن جهان نخواهید رهید. شما اشراف و بزرگان عرب هستید. همانا فرار از جنگ موج خشم خداوند و خواری و ننگ جاویدان است. به زندگی گریزنده هرگز چیزی افزوده نگردد و چیزی مانع مرگش نشود. کیست که همچون تشنه ای که به آب می رسد به سوی حق رود؟ بهشت زیر لبه های نیزه هاست. امروز نهان ها آزموده و آشکار می شوند. به خدا سوگند، که من به رویارویی آنان بیش از آن اشتیاق دارم که آنها برای رسیدن به خانه های خود مشتاق اند (خطبه :۱۲۴)

تکلیف مداری در اندیشه امامین انقلاب

امام خمینی (ره) به صراحت فرمودند که برای خدا به دفع تجاوز دشمن به عنوان یک تکلیف شرعی بپا خیزید، شکست دشمن قطعی است، هرچند که همه عوامل ظاهری خلاف آن را ثابت کنند. ایشان با تکیه بر اصل احدی الحسنین، یعنی عمل به تکلیف بدون توجه به نتیجه آن، هم شهادت و هم پیروزی را در راه عمل به تکلیف الهی، پیروزی میدانستند و در این راه شکستی را متصور نبودند. چنانچه فرمودند: تکلیف ما این است که از اسلام صیانت کنیم و حفظ کنیم اسلام را؛ کشته شویم تکلیف را عمل کردیم، بکشیم هم تکلیف را عمل کردیم. این همان منطقی است که ما از اول هم که با این رژیم فاسد پهلوی مخالفت کردیم، منطق ما همین بود. تغییر مفهوم شکست و پیروزی در سایه عمل به تکلیف الهی، یکی از اصول مهم سیاست دفاعی امام خمینی است و براین اساس بود که بارها فرمودند: " همه ما مامور به ادای تکلیف و وظیفه ایم، نه مامور به نتیجه. (صحیفه امام، ج ۲۱: ۲۸۴)

امام خامنه ای پیرامون ضرورت تکلیف گرایی در حوزه دفاع می فرمایند: مشروعیت همه ی ما بسته به انجام وظیفه و کارآیی در انجام وظیفه است. ما باید منتظر انجام وظیفه باشیم. هرچه که تکلیف الهی ما ایجاب کرد، بخواهیم آن را انجام بدهیم. این، ما را پیروز خواهد کرد و به موفقیت بزرگ خواهد رساند (بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان سپاه ۱۶/ ۰۷/ ۷۰)؛ در الگوی اسلامی و معنوی، این اقتدار در درجه ی اول متکی به عامل معنوی و ارزشی معنوی و الهی است، متکی است به ایمان، متکی است به اعتماد به خدای متعال، متکی است به تلاش مخلصانه در راه آرمانهای بلند و والا. نه اینکه به سلاح بی اعتنا باشیم، نه اینکه به نظم و تجهیزات و آموزش به چشم بی اهمیتی بنگریم، همه اینها الزام است، اما روح اینها عبارت است از احساس تکلیف خدایی، احساس اتکال به خدای متعال. این است که یک ارتش را، یک مجموعه ی نیروهای مسلح را، یک ملت را آنچنان مقاوم و استوار میکند که قدرتهای مادی قادر نیستند آن را به زانو در بیاورند و نصرت نهایی و پیروزی نهایی با اوست (بیانات در مراسم فارغ التحصیلی دانش آموختگان ارتش ۱۹/ ۸/ ۱۳۸۹).

مولفه و شاخص های اصل تکلیف مداری

اصل تکلیف مداری به عنوان یکی از اصول دفاع در بعد سیاسی دارای مؤلفه اصلاح جامعه و شاخص های حاکمیت احکام و پایبندی به شعائر اسلامی و اصلاح امور مسلمین است که در زیر بدان پرداخته شده است:

مولفه اصلاح جامعه

هر جامعه ای تا زمانی که گروهی از اندیشمندان متعهد و مسئول وجود دارد که در برابر مفاسد ساکت نمی نشینند، و به مبارزه بر می خیزند، و رهبری فکری و مکتبی مردم را در اختیار دارند این جامعه به تباهی و نابودی کشیده نمی شود. اما آن زمان که بی تفاوتی و سکوت در تمام سطوح حکم فرما شد و جامعه در برابر عوامل فساد بی دفاع ماند، فساد و به دنبال آن نابودی حتمی است.

«اصلاح» به معنای سامان دادن، بهینه ساختن و به نیکی در آوردن و نیز درست کردن، تیکو کردن، به سازش درآوردن، آراستن و به صلاح آوردن» است. علامه طباطبایی آن را به «لیاقت و شایستگی» معنا می کند.(طباطبایی، ۱۳۹۳: ۲/۷۵)

اصلاح در روایات، درمقابل افساد به کار رفته است. افساد یعنی نابسامانی ایجاد کردن و از حالت تعادل بیرون بردن. «فساد، هر گونه خارج شدن اشیا از حالت اعتدال است خواه کم باشد یا زیاد، و نقطه مقابل آن، اصلاح است که در جان و بدن و اشیایی که از حد اعتدال خارج می شوند، تصور می شود.» (راغب اصفهانی ،۱۳۸۷: ۱/۶۳۶)

مهم ترین پایه و اساس حکومت امام علی علیه السلام را می توان اجرای عدالت، گرفتن حق مظلوم از ظالم و از بین بردن ستم ستمکاران دانست. آن حضرت برای اجرای اصلاحات از مردم کمک می خواهد می فرماید: به خاطر منافع خودتان مرا کمک کنید. سوگند به خدا! من دست ستمگر را از سر ستمکش برتافته و از روی عدل و انصاف حکم می کنم و چنگ در بینی ستمگر می افکنم و با موقعیتی که او دارد، او را کشان کشان به آبشخور حق و عدالت خواهیم کشانید. (نهج البلاغه، خطبه ۱۳۶)

حضرت علی علیه السلام وقتی به حکومت می رسد، با نابرابری ها، مشکلات و ضعف های فراوانی در جامعه مواجه می شود؛ از جمله اینکه زمین هایی به دست عثمان غصب شده و در دست عمّال او بود. آن حضرت سوگند یاد می کند که اگر از بخشش های عثمان چیزی پیدا کنم، آنها را می گیرم و به صاحبانشان باز می گردانم: «واللّه لو وجدته قد تزوِّج به النساء و ملکت به الاماء لردَدتهُ»، آن حضرت در ادامه می فرماید: «فان فی العدل سعة و من ضاق علیه العدل فالجور علیه اضیق»؛ در عدالت، برای مردم وسعت و گشایش است و هرکس که عرصه داد و عدل بر او تنگی ایجاد کند، دایره ظلم و ستم را تنگ تر خواهد یافت. (نهج البلاغه: خطبه ۱۵)

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«والذی بعثه بالحق لتبلبلُنّ بَلَلَه و لتُغَر بَلُنَّ غَربَلَة و لتُساطُنّ سوط القِدر حتی یعود اسفلُکم اعلاکم و اعلالکم اَسفلَکُم»؛ سوگند به کسی که پیامبر صلی الله علیه و آله را به حق فرستاد! شما به هم آمیخته می شوید (دچار آشوب های فکری و عقیدتی می شوید.) در غربال امتحان بیخته و جدا می شوید مانند کف گیری که دیگ غذا برهم می زند، برهم زده می شوید تازیانه های روزگار شما را به هراس می اندازد. تا اینکه پست ترین شما به جایگاه بلندمرتبه ترین شما و والاترین شما به مقام پست ترین شما باز گردد و پیشی گیرند. (نهج البلاغه، خطبه ۱۶)

یکی از کارگزارانش برخی از اموال بیت المال را برای خودش برداشت. آن حضرت در توبیخ او فرمود: اگر این کار را کرده باشی، پروردگارت را خشمگین، امام و پیشوایت را نافرمانی و در امانت خیانت نموده ای. حساب خودت را به سوی من فرست. موضع گیری های قاطعانه علی علیه السلام باعث شد افراد دنیا طلب از دور او پراکنده شوند و جنگ های جمل و صفین و نهروان را به پا کنند و در آخر هم او را به شهادت برسانند.

امام برای جلوگیری از فساد نکته ای را که مطرح می کند، اصلاح وضع ادارات است. هر کسی در هر اداره ای هست آن اداره و وزارتخانۀ خود را اصلاح نماید. آقای کنی [مهدوی کنی] در وزارت کشور هستند. ایشان آن وزارتخانه را ببیند چه جوری است وضعش و اصلاحش بکنند. و یک کسی هم که در وزارتخانه دیگری است، باز آن هم دنبال آن بگردد و اصلاح بکند. اینان را اگر هر کسی در هر محلی هست همان محل را اصلاح بکند مملکت عبارت از همین جامعه است … جامعه اصلاح می شود (صحیفه امام، ج ۱۲، ص ۴۱۵)

از منظر مقام معظم رهبری فساد عامل تضعیف کننده مشروعیت در جامعه است و باید با آن مقابله کرد. کارایی عدالت و مبارزه با فساد: ا ی ن دو لازم و ملزوم ی کد ی گرند. فساد اقتصاد ی و اخلاق ی و س ی اس ی، توده چرک ی ن کشورها و نظامها و اگر در بدنه حکومتها عارض شود، زلزله و ی رانگر و ضربه زننده به مشروع ی ّت آنها است؛ و ا ی ن برا ی نظام ی چون جمهور ی اسلام ی که ن ی ازمند مشروع ی ّت ی فراتر از مشروع ی ّتها ی مرسوم و مبنائ ی تر از مقبول ی ّت اجتماع ی است، بس ی ار جدّ ی تر و بن ی ان ی تر از د ی گر نظامها است. (بیانیه گام دوم انقلاب)

حاکمیت احکام و پایبندی به شعائر اسلامی (شاخص)

هرجا که حکومت غیر الهی حاکم شود و روابط و مناسبات آن سایه بیاندازد، انسان، ارزش های انسانی آن لگد مال می شود؛ کرامت و حرمت آدمیان دریده، ضد ارزش ها، ارزش؛ و هر ناروایی نسبت به انسان و ارزش های او روا شمرده می شود. حوزه سیاست و نهاد حکومت مهمترین رکن یک جامعه به شمار می روند و طبیعی است که در یک جامعه اسلامی، سیاست و حکمرانی باید بر اساس اصول و چارچوب های دین اسلام و در راستای اهدف آن صورت گیرد. برای اینکه یک نظام سیاسی بتواند در چارچوب اصول اسلام و در جهت اهداف آن حرکت کند. باید نخبگان سیاسی و مدیران دارای ویژگی های خاص مورد نظر اسلام باشند تا به لحاظ منطقی و روشی بتواند در آن راه گام بردارند. در این صورت هر گونه زشتی و پلیدی ظهور و بروز پیدا کرده و فراگیر می شود. خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «الذین إن مکناهم فی الأرض أقاموا الصلاة وآتوا الزکاة وأمروا بالمعروف وتهوا عن المنکر ولله عاقبة الأمور»؛ «آنان کسانی هستند که اگر قدرت و مکنتی در زمین پیدا کنند، احکام الهی را به پادارند، نماز و زکات و امر به معروف و نهی از منکر را احیاء نمایند و از هیچکس جز خدا نمی ترسند، چون می دانند که عاقبت کارها به دست خداست.

اصلاح امور مسلمین (شاخص)

اصلاح یکی از موضوعات مهم است که معمولاً در متون دینی در مقابل واژه فساد به کار رفته است. یکی از اهداف بزرگ دشمنان همیشه این بوده که بین امت مسلمین فساد ایجاد کند و هر وقتی که مسلمین بین خودشان اصلاح نکردند دشمنان در اهداف شان موفق بوده اند. استعمار امروزی هم برای آنکه از ملت اسلام، ملتی سست بسازد و روح شهادت و شجاعت را در او بمیراند، انواع وسائل سرگرم کننده و عوامل فساد را از وسائل گوناگون و از طریق رسانه ها بین مسلمین رواج می دهد و در این صورت مسلمین موظف اند برای نجات بشریت هم بین خودشان اصلاح کنند و هم برای جهان بشریت برنامه های اصلاحی داشته باشند، نه اینکه معاون آنها در برنامه های فساد و تباه کاری باشند.

افراد و گروههای در جهان هستند که همیشه در صدد فساد و خرابکاری هستند مثلاً منافقین، مستکبرین و استعمار که اگر در مقابل آنها گروهی نباشد که خرابکاری های آنها را اصلاح کند تمام دنیا پر از فساد خواهد شد و جای برای زندگی کردن یک انسان با اهداف انسانی نخواهد ماند، لذا اسلام بر این مطلب تأکید دارد که در مقابل مفسدین گروهی باشد که هدف شان اصلاح باشد، ولی اصلاحی که پیامبران الهی انجام می دادند، نه اصلاحی که منافقین مدعی آن هستند. امام خمینی پس از توصیه به مراقبت و اصلاح بر این نکته تأکید داشتند، چنانچه افراد ناصالح و فاسدی باشند که امکان اصلاح آنها وجود نداشته باشد باید از ادارات پاکسازی شوند، تا سیستم اداری در جهت خدمت به مردم قرار گیرد. البته مسأله پاکسازی و بازسازی وزارتخانه ها و ادارات یک امر ضروری بوده است، برای اینکه در رژیم سابق، اشخاص بسیاری در این وزارتخانه ها در این ادارات بودند که آنها لیاقت این مسائل را نداشتند و شاید بسیاری از آنها ضد انقلاب بودند و پس از پیروزی انقلاب ضروری بود که یک همچو هیأت هایی باشند و شناسایی کنند اشخاصی که مفسد هستند، اشخاصی که مضر هستند به جمهوری اسلامی، اشخاصی که می خواهند نارضایتی در بین مردم ایجاد کنند، آنها را باید پاکسازی می کردند…. (صحیفه امام، ج۱۶، ص ۴۷۳) ایشان از گروه دیگری از فساد کاران یاد می کند که از یک طرف مدعی نبودن آزادی در جامعه هستند، و از طرف دیگر با سوء استفاده از آزادی تلاش می کنند هرج و مرج ایجاد کرده و جامعه را به فساد بکشانند. مقصودشان از آزادی، توطئه و فساد است که باید جلو آنها گرفته شود (همان، ج ۱۰، ص ۹۲)

نتیجه گیری

اصل تکیلف مداری به عنوان یکی از اصول مهم مبنای هستی شناسی بعد سیاسی مکتب دفاعی امنیت جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود که عمل به آن دفاع تاثیر بسیار زیادی دارد. چراکه تکلیف مداری باعث می شود در بعد سیاسی دفاع فرد با انجام تکلیف و مسئولیت خود با امدادهای الهی نقش موثری در استحکام حکومت و جامعه داشته باشد و دفاع را یک تکلیف الهی و انسانی بداند که باید در این حوزه از هر گونه مسئولیت گریزی و محول کردن امور به دیگری. تکلیف مداری را یعنی عمل به تکلیف بدون توجه به نتیجه آن، هم شهادت و هم پیروزی در راه عمل به تکلیف الهی، عین پیروزی است. زمانی که روحیه عمل به تکلیف وقتی در جامعه و میان افراد و به ویژه سیاستمداران که امروزه در خط مقدم جنگ هستند، حاکم باشد، همواره احساس پیروزی می کنند. این اصل مهم دارای مؤلفه اصلاح جامعه و شاخص های حاکمیت احکام و پایبندی به شعائر اسلامی و اصلاح امور مسلمین است. پایبنئی به شعائر اسلامی و تلاش برای رفع هرگونه فساد در جامعه باعث می شود تا میزان ناکارآمدی و کج روی در سیستم سیاسی و جامعه به حداقل برسد و این باعث پویایی سیستم و کارایی آن در نتیجه تقویت ضریب امینت آن در برابر دشمنان می شود.

منابع

1. قرآن
2. نهج البلاغه
3. بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی ایران
4. امام خمینی (ره)، روح الله. (۱۳۸۵)، صحیفه امام
5. امام خامنه‌ای (مدظله)، مجموعه بیانات، قابل دسترسی در: WWW.Khamenei.ir
6. اصفهانی راغب،محمدحسین، (۱۳۸۳) مفردات الفاظ القران، چاپ چهارم، قم، ذوالقربی.
7. طباطبایی، سیدمحمد، (۱۳۶۳)، تفسیر المیزان، ترجمه ناصر مکارم شیرازی و سید محمدباقر وسوی همدانی، بنیاد فکری علامه طباطبایی و با همکاری مرکز نشر فرهنگی رجا