تبیین اصل بصیرت از منظر بعد سیاسی مکتب دفاعی - امنیتی جمهوری اسلامی ایران؛(۵۰)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و جواد علایی آوارگانی
با همکاری آقای حمید صادقی

مقدمه

بعد سیاسی مکتب دفاعی -‬ امنیتی جمهوری اسلامی ایران دارای مبانی مانند هستی شناسی، انسان شناسی، جامعه شناسی، راه و روش شناسی، معرفت شناسی و غایت شناسی است. مبنای معرفت شناسی دارای اصولی چون اصل بصیرت، خدمت محوری و التزام به اصول اسلامی است. بصیرت به عنوان یکی از اصول مهم مبنای معرفت شناسی است که در این یاداشت نظری مورد بررسی قرار گرفته شده است. عنصر بصیرت، به معنای فهم درست و توانایی تحلیل واقعیت‌های جامعه، نقش مهمی ‏در حراست از جامعه اسلامی دارد. اگر افراد یک جامعه اسلامی بصیرت کافی نداشته باشند به آسانی فریب توطئه‌های دشمنان را خواهند خورد. در بعد سیاسی دفاع فرد با داشتن بصیرت به عواقب امور و تصمیمات و حوادث آگاه است و با یقین و شناختی که دارد در هر لحظه توانایی تصمیم ها سرنوشت‌ساز را دارد و قادر است که به‌راحتی و با تکیه بر قدرت شناخت و یقین موانع پیش روی خود را بردارد و یا با تکیه بر این قوه از بروز بسیاری از فتنه‌ها و مشکلات جلوگیری کند. کسی که در میدان مبارزه و نضال است و یا دشمنان از طریق تهدید های نرم و یا به صورت مستقیم به فکر ضربه زدن به کیان کشورش هستند، باید لباس بصیرت به تن کرده و با سلاح بصیرت به مقابله بپردازد. باید با بصیرت به مقابله دشمن رفت و بصیرت دوای درد است و برای پاسخ گویی به هرگونه تهدید بصیرت نیاز است.

بصیریت در اندیشه امام علی (ع)

۱. برپایه روایتی، امام علی (ع)، انسان‌های بصیر و نیز کوردل را این‌گونه معرّفی نموده است:

«همانا دنیا، نهایت دیدگاه‏ انسان کور [دل] است و در فراسوی آن، چیزی نمی‌بیند؛ امّا انسان آگاه‏، نگاهش از دنیا فراتر می‌رود و می‌داند که سرای حقیقی در ورایِ این دنیا است. پس انسان آگاه، از دنیا، دل و دیده برمی‌گیرد و کوردل به آن می‌نگرد [و تمام توجّه‌اش به دنیا می‌باشد]. انسان بینا، "از آن" توشه بر می‌گیرد و کوردل، "برای آن" توشه فراهم می‌آورد.» (نهج البلاغه، خطبه ۴۵)

۲. پیامبر خدا (ص) می‌فرماید: «هرگاه خداوند، خیر بنده‌ای را بخواهد، قفلِ دل او را برایش می‌گشاید و یقین و راستی را در آن می‌نهد و دلش را برای راهی که در آن قدم گذاشته است، آگاه می‌سازد و دلش را پاک و زبانش را راستگو و اخلاقش را درست و گوشش را شنوا و چشمش را بینا می‌گرداند.» (متقی ،۱۴۱۹: ۹۶)

۳. امام علی (ع) - در پاسخ به پرسشِ زید بن صوحان عبدی، درباره زیرک‌ترینِ مردمان فرمود: «کسی که راهش را از کژراهه، باز شناسد و به راه رشد خود گرایش پیدا کند».(صدوق ،۱۴۱۳: ۳۸۳)

امام علی (ع) بصیرت را روح‌بخش زندگی معرفی می‌کند و می‌فرماید: «فإن نور البصیرة روح الحیاة الذی لا ینفع إیمان إلا به مع اتباع کلمة الله والتصدیق بها»، نور بصیرت روح زندگی است که ایمان بدون بصیرت سودی نخواهد بخشید (مجلسی، ج: ۳۰: ۳۷). بنابراین ایمان باید با بصیرت همراه باشد و شکی نیست که ایمان اگر همراه با بصیرت باشد، موجب هدایت و حرکت است و ایمان اگر قرین بصیرت نباشد آماج انحرافات و کجی‌ها قرار خواهد گرفت. بنابراین فقدان بصیرت سرچشمه بسیاری از مشکلات و انحرافات در جامعه است و در نبود بصیرت رسیدن به تصمیمی درست و کارآمد بسیار مشکل است و در حقیقت امکان‌پذیر نیست.

بصیرت در اندیشه امامین انقلاب

از نظر امام خمینی (ره) راه نجات ملت و جلوگیری از غارت شدن آن‌ها نیازمند ایجاد بصیرت است. ایشان دراین‌باره می‌فرمایند: «مسلمانان جهان باید به فکر تربیت و کنترل و اصلاح سران خود فروخته بعض کشورها باشند و آنان را با نصیحت یا تهدید از این خواب گرانی که هم خودشان و هم منافع ملت‌های اسلامی را به باد فنا می‌دهد، بیدار نمایند و به این سرسپردگان و نوکران هشدار بدهند و خودشان هم با بصیرت کامل از خطر منافقین و دلالان استکبار جهانی غافل نشوند و دست روی دست نگذارند و نظاره‌گر صحنه شکست اسلام و غارت سرمایه‌ها و منابع و نوامیس مسلمین نباشند (صحیفه امام، ج ‏۲۰: ۳۱۹).

امام در مورد نقش مجتهدان در مورد بصیرت افزایی در جامعه می‌فرمایند: مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد. برای مردم و جوانان و حتی عوام هم قابل قبول نیست که مرجع و مجتهدش بگوید من در مسائل سیاسی اظهارنظر نمی‌کنم. آشنایی به روش برخورد با حیله‌ها و تزویرهای فرهنگ حاکم بر جهان، داشتن بصیرت و دید اقتصادی، اطلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم بر جهان، شناخت سیاست‌ها و حتی سیاسیون و فرمول های دیکته شده آنان و درک موقعیت و نقاط قوّت و ضعف دو قطب سرمایه‌داری و کمونیزم که در حقیقت استراتژی حکومت بر جهان را ترسیم می‌کنند، از ویژگی‌های یک مجتهد جامع است (صحیفه امام، ج ‏۲۱: ۲۸۹).

ایشان در بیانی دیگر در مورد بیداری مردم و مسئولان می‌فرمایند: «من بازمی‌گویم همه مسئولان نظام و مردم ایران باید بدانند که غرب و شرق تا شما را از هویت اسلامی‌تان- به خیال خام خودشان- بیرون نبرند، آرام نخواهند نشست. نه از ارتباط با متجاوزان خشنود شوید و نه از قطع ارتباط با آنان رنجور، همیشه با بصیرت و با چشمانی باز به دشمنان خیره شوید و آنان را آرام نگذارید که اگر آرام گذارید، لحظه‌ای آرامتان نمی گذارند.» (صحیفه امام، ج ‏۲۱: ۳۲۸).

از منظر امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی) راهبرد بصیرت در حقیقت زمینه همه تلاش‌ها و مبارزات انسانی در جامعه است «این بصیرتی که در حوادث لازم است و در روایات و در کلمات امیرالمؤمنین هم روی آن تکیه و تأکید شده، به معنای این است که انسان در حوادثی که پیرامون او می‌گذرد و در حوادثی که پیش روی اوست و به او ارتباط پیدا می‌کند، تدبر کند؛ سعی کند از حوادث به شکل عامیانه و سطحی عبور نکند؛ به تعبیر امیرالمؤمنین، اعتبار کند: «رحم اللَّه امرء تفکّر فاعتبر»؛فکر کند و بر اساس این فکر، اعتبار کند. یعنی با تدبر مسائل را بسنجد - «و اعتبر فأبصر» - با این سنجش، بصیرت پیدا کند. حوادث را درست نگاه کردن، درست سنجیدن، در آن‌ها تدبر کردن، در انسان بصیرت ایجاد می‌کند؛ یعنی بینائی ایجاد می‌کند و انسان چشمش به حقیقت باز می شود» (بیانات در اجتماع ۱۱۰ هزار نفری بسیجیان ،۴/۸/۱۳۸۹). ازاین‌رو از نظر امام خامنه ای راه موثر مقابله با دشمن و دفاع از نظام اسلامی بصیرت افزایی است. «بصیرت به معنای شناخت زمان، شناخت نیاز، شناخت اولویت، شناخت دشمن، شناخت دوست، شناخت وسیله‌ای که در مقابل دشمن باید به کار برد» (بیانات در مجمع عالی بسیجیان، ۶/‏۹/‏۱۳۹۳)

«قطب‌نمای حرکت صحیح در اوضاع اجتماعی پیچیده امروز است به‌گونه‌ای که اگر کسی این قطب‌نما را نداشت و نقشه‌خوانی بلد نبود ممکن است ناگهان خود را در محاصره دشمن ببیند. اگر بصیرت نباشد، انسان حتی با نیت خوب ممکن است گمراه شود و در راه بد قدم بگذارد» (بیانات در اجتماع مردم چالوس و نوشهر، ۱۵/۷/۱۳۸۸).

از منظر امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی) یکی از وظایف مهم برای تمام مسئولان و مردم افزایش بصیرت است: «یکی از وظایف اصلی امروز من و شما همین است. ما بصیرت خودمان را در مسائل گوناگون تقویت کنیم و بتوانیم ان‌شاء‌الله بصیرت مخاطبان و مستمعان خودمان را هم زیاد کنیم» (بیانات در دیدار با خبرگان رهبری،۲/۷/۱۳۸۸). از نگاه ایشان بی‌بصیرتی در حوزه دفاع پیامدهایی بسیار ناخوشایندی دارد: «اگر ملتی قدرت تحلیل (بصیرت) خودش را از دست بدهد، فریب و شکست خواهد خورد (بیانات در دیدرار با اقشار مختلف مردم ،۲۶/۱/۱۳۷۰). با بی‌بصیرتی، با نشناختن فضا، با تشخیص ندادن حق و باطل، کرده‌های خودتان را، گذشته خودتان را باطل کردید (بیانات در سالگرد ارتحال امام خمینی ،۱۴/۳/۱۳۸۹). بنابراین «اگر می‌خواهیم در این راه موفّق بشویم، باید بصیرت پیدا کنیم. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمود: اَلا وَ لا یَحمِلُ هذَا العَلَمَ اِلاّ اَهلُ البَصَرِ وَ الصَّبر» (بیانات در دیدار مجمع جهانی اهل بیت ،۲۶/۵/۱۳۹۴).

از نظر امام خامنه‌ای بصیرت عامل خنثی‌سازی توطئه‌ها و خباثت دشمن است: «نظام جمهوری اسلامی به برکت ایمان شما مردم، به برکت بصیرتی که به فضل الهی در ملت ما وجود دارد، توانسته است به کوری چشم دشمنان، یک کشور با ثبات و استقرار به وجود بیاورد» (بیانات در دیدار با بسیجیان خراسان شمالی، ۲۴/‏۷/‏۱۳۹۱)

بصیرت در اسناد بالا دستی

در بیانیه گام دوم انقلاب مقام معظم رهبری از نقش انقلاب اسلامی در ارتقای بصیرت مردم سخن گفته اند: انقلاب اسلامی بینش سیاسی آحاد مردم و نگاه آنان به مسائل بین المللی را به گونه شگفت آور ی ارتقاء داد. تحل ی ل س ی اس ی و فهم مسائل بین المللی در موضوعات ی همچون جنا ی ات غرب بخصوص آمریکا، مسئله فلسطین و ظلم تاریخی به ملّت آن، مسئله جنگ افروزی ها و رذالتها و دخالت هایقدرت های قلدر در امور ملّتها و امثال آن را از انحصار طبقه محدود و عزلت گزیده ای به نام روشنفکر، بیرون آورد؛ اینگونه، روشنفکری میان عموم مردم در همه کشور و همه ساحتها ی زندگی جاری شد و مسائلی از این دست حتی برای نوجوانان و نونهالان، روشن و قابل فهم گشت. (بیانیه گام دوم انقلاب)

بصیرت به عنوان یکی از اصول مهم در امر دفاع دارای مؤلفه دوراندیشی، هوشیاری و تنبه و شاخص موقعیت سنجی و آمادگی مستمر است که در زیر تبیین شده اند:

مؤلفه دور اندیشی

در بعد سیاسی دفاع دور اندیشی عاملی است که باعث می شود نسیت به دشمن اقدامات لازم تدبیر شود و برای دفاع از کشور تدابیر خاص در نظر گرفته شود و از غافلگیری جلوگیری شود. حضرت علی (ع) دور اندیشی را نتیجه علم و آگاهی دانسته و فرموده است: «الظَّفَرُ بِالحَزمِ و الحَزمُ بِإجالَةِ الرَّ أیِ و الرَّأیُ بِتَحصینِ الأسرارِ» پیروزی در دور اندیشی و دور اندیشی در به‌کارگیری صحیح اندیشه و اندیشه صحیح به راز دارای است (نهج‌البلاغه: حکمت ۴۸). بنابراین هر کس که به بصیرت حقیقی دست می‌یابد، دور اندیشی و موضع‌گیری شایسته، وقوع هر رخدادی را به درستی پیش‌بینی می‌کند و آثار و پیامدهای آن را تبیین می‌کند و راه‌کارهای مناسبی برای مقابله و تعامل با آن انتخاب می‌نماید.

امام خمینی (ره) تأکیدات بسیاری به آینده‌نگری در برنامه‌ها، کارها و رفتارها داشته و بارها بیان کرده اند که ما در مقابل نسل آینده مسئول هستیم. ایشان در این خصوص می‌فرمایند: «ما مکلفیم تا علاوه بر اینکه وضع فعلی را حفظ کنیم، نگهبان آینده نظام و اسلام باشیم. ما باید پایه‌گذار خوب آینده باشیم، (صحیفه امام، ج ۱۹: ۴۲). اما باید همه‌چیز را به همان قوتی که امروز دارد، تحویل دسته بعد بدهیم و آن‌ها هم کوشش کنند که به همان قوت تحویل دسته بعد دهند. ما باید بنیان را محکم کنیم و به دسته بعد بدهیم تا پیش خدا مقصر نباشیم، (صحیفه امام، ج ۱۸: ۲۴۲). آنچه که از حالا به بعد ما مکلف به آن هستیم گذشته‌ها گذشت؛ لکن ما آینده را باید نگاه کنیم. حالا ما چه تکلیف داریم، در آینده چه تکلیف داریم (صحیفه امام، ج ۷: ۴۲۷). من تذکراتی دارم که باید به شما آقایان عرض کنم. ما باید آینده را در نظر بگیریم و این‌گونه فکر نکنیم که وضع فعلی‌مان بگذرد، آینده هر چه باشد، باشد. ما مکلفیم تا علاوه بر اینکه وضع فعلی را حفظ کنیم، نگهبان آینده نظام و اسلام باشیم. ما باید پایه‌گذار خوب آینده باشیم.» (صحیفه امام، ج ۱۹: ۴۳).

در نگاه امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی) رصد آینده و فهم حرکات دشمن چنان مهم بوده است که ایشان بر ضرورت آینده‌پژوهی حرکات دشمن تأکید داشتند و دراین‌باره فرمودند: آینده‌پژوهی داشته باشید، حرکت دشمن را پیش‌بینی کنید.» (بیانات امام خامنه ای در جمع نمایندگان مجلس شورای اسلامی،۸/۳/۱۳۹۰) همچنین معظم له در دیدار مردم قم، در زمستان سال ۱۳۹۰، همین امر را مورد تأکید قرار داده و فرموده بودند: «انسان با هوشیاری و زیرکی، حرکت‌‌های دشمن را تفرس کند، زیر نظر بگیرد و هدف‌‌های دشمن را کشف کند؛ این خیلی مهم است. اگر شما در یک مبارزه شخصی، در یک دفاع شخصی که در مقابل یک حریف قرار می‌‌گیرید، بتوانید حرکت او را پیش‌بینی کنید، هیچ ضربه‌‌ای نخواهید خورد. اگر حواستان پرت شد، غافل شدید، تمرکز را از دست دادید، به چیز دیگری سرگرم شدید، نتوانستید پیش‌‌بینی کنید که او چه کار می‌خواهد بکند، حتماً ضربه می‌خورید. دشمن که نخوابیده، او بیدار است…اگر قبل از تصمیم دشمنان، بتوانیم سناریوی آن‌ها را بخوانیم در اتخاذ تدابیر، موفق‌تر خواهیم بود.» (بیانات امام خامنه ای در جمع مردم قم، ۲/۶/۱۳۹۱).

در بعد سیاسی دفاع موقعیت‌شناسی یکی از دستاوردهای مهم بصیرت است که احتمال خطا را کاهش می‌دهد و انسان را به تصمیم‌گیری و اتخاذ رفتار مناسب در قبال شرایط گوناگون جامعه و در مقابل تهدیدهای مختلف وامی‌دارد. حضرت در هر کاری رفتار عجولانه نسنجیده را نکوهش کرده و می‌فرماید: «ولاتعجلوا فی أمر حتی تتبینوا» (نهج‌البلاغه: خطبه ۱۷۳) و در حقیقت از نگاه ایشان لازمه هر کاری شناخت و آگاهی و معرفت کامل است و در عرصه سیاسی نیز که دشمنان نظام اسلامی به دنبال ضربه زدن به نظام اسلامی هستند، باید بر این مبنا از هر اقدام نسنجیده‌ای پرهیز کرد. از دیدگاه ایشان اقدام کارآمد و تصمیم‌گیری نافذ در صورت موقعیت سنجی و شناخت درست است که انجام می‌گیرد.

زمان‌شناس بودن و رفتار مطابق موقعیت یکی از مشخصات انسان مطلع و با بصیرت است که امام خمینی (ره) بر آگاهی افراد به‌ویژه روحانیت از زمانه و احوال خود تأکید داشتند ایشان در بیانی فرمودند: مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد. برای مردم و جوانان و حتی عوام هم قابل قبول نیست که مرجع و مجتهدش بگوید من در مسائل سیاسی اظهارنظر نمی‌کنم. آشنایی به روش برخورد با حیله‌ها و تزویرهای فرهنگ حاکم بر جهان، داشتن بصیرت و دید اقتصادی، اطلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم بر جهان، شناخت سیاست‌ها و حتی سیاسیون و فرمول های دیکته شده آنان و درک موقعیت و نقاط قوّت و ضعف دو قطب سرمایه‌داری و کمونیزم که در حقیقت استراتژی حکومت بر جهان را ترسیم می‌کنند، از ویژگی‌های یک مجتهد جامع است (صحیفه امام، ج ‏۲۱: ۲۸۹)

از نظر امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی) بی‌بصیرتی و عدم اطلاع از وضعیت و موقعیت باعث می شود مشکلات و بلاهایی بر سیر مردم فرود آید ازاین‌رو تأکید بسیاری بر اطلاع از وضعیت و بصیرت داشته‌اند. ایشان در فرازی می‌فرمایند: «اگر من بخواهم یک توصیه به شما بکنم، آن توصیه این خواهد بود که بصیرت خودتان را زیاد کنید؛ بصیرت. بلاهایی که بر ملت‌ها وارد می شود، در بسیاری از موارد بر اثر بی‌بصیرتی است. خطاهایی که بعضی از افراد می‌کنند - می‌بینید در جامعه‌ی خودمان هم گاهی بعضی از عامه‌ی مردم و بیشتر از نخبگان، خطاهایی می‌کنند. نخبگان که حالا انتظار هست که کمتر خطا کنند، گاهی خطاهایشان اگر کمّاً هم بیشتر نباشد، کیفاً بیشتر از خطاهای عامه‌ی مردم است - بر اثر بی‌بصیرتی است؛ خیلی‌هایش، نمی‌گوییم همه‌اش. بصیرت خودتان را بالا ببرید، آگاهی خودتان را بالا ببرید. من مکرر این جمله‌ی امیرالمؤمنین (ع) را - به نظرم در جنگ صفین - در گفتارها بیان کردم که فرمود: «اَلَا وَ لَا یَحْمِلُ هَذا الْعَلَمَ اِلّا اَهْلُ الْبَصَرِ وَالصَّبْر.» (بیانات رهبری در دیدار جمع کثیری از بسیجیان کشور ۴/ ۹/ ۱۳۸۸)

مؤلفه هوشیاری و تنبه (صحیفه امام، ج ۲۰: ۲۴۱)، آمادگی مستمر (شاخص) (بیانات در دیدار با مردم مازندران ۶/۱۱/ ۱۳۸۸)

نتیجه گیری

یکی از اصول مبانی معرفت شناسی بعد سیاسی مکتب دفاعی امنیت جمهوری اسلامی ایران اصل بصیرت است. در اندیشه اسلامی انسان دارای بصیرت کسی است که چشم و دل او به نور الهی روشن گشته است و از حواس ظاهری خود به بهترین وجه استفاده می‌کند. فقدان بصیرت سرچشمه بسیاری از مشکلات و انحرافات در جامعه است و در نبود بصیرت رسیدن به تصمیمی درست و کارآمد بسیار مشکل است و در حقیقت امکان‌پذیر نیست. فقدان بصیرت هم در مردم و هم مسئولان موجب ایجاد مشکلات مهمی در جامعه می شود و می تواند امنیت جامعه را به خطر بیندازد. بر این اساس در مکتب دفاعی امنیتی جمهوری اسلامی راه نجات ملت و جلوگیری از غارت شدن آن‌ها نیازمند ایجاد بصیرت است. از نظر امام خامنه‌ای بصیرت عامل خنثی‌سازی توطئه‌ها و خباثت دشمن است واهمی زیادی در مبارزه به دشمن دارد. اصل بصیرت دارای مؤلفه دوراندیشی، هوشیاری و تنبه و شاخص موقعیت سنجی و آمادگی مستمر است که غفلت از اینها موجب عدم شناخت درست موقعیت خودی ها و غیر خودی های می شود و در نتیجه شکست و ذلت در عرصه داخلی و بین المللی می شود.

منابع

1. نهج البلاغه
2. بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی ایران
3. امام خمینی (ره)، روح الله. (۱۳۸۵)، صحیفه امام جلد ۱۸، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
4. امام خامنه‌ای (مدظله)، مجموعه بیانات، قابل دسترسی در: WWW.Khamenei.ir
5. متقی، علی بن حسام الدین (۱۴۱۹)، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت: دارالکتب العلمیه.
6. شیخ صدوق ،(۱۳۸۵) من لایحضرالفقه، ترجمه علی اکبر غفاری، چاپ اول، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
7. مجلسی، محمد باقر، (۱۴۰۳ ق)، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، دوم