تبیین اصل توسعه سیاسی از منظر بعد سیاسی مکتب دفاعی - امنیتی جمهوری اسلامی ایران؛(۵۶)

سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و جواد علایی آوارگانی
با همکاری حمید صادقی

مقدمه

بعد سیاسی مکتب دفاعی - امنیتی جمهوری اسلامی ایران دارای مبانی مانند هستی شناسی، انسان شناسی، جامعه شناسی، راه و روش شناسی، معرفت شناسی و غایت شناسی است. انسان شناسی به عنوان یکی از این مبانی دارای اصولی از قبیل، مشارکت سیاسی، توسعه سیاسی، استقلال و وظیفه محوری مردم است که در این یاداشت نظری اصل توسعه سیاسی به عنوان یکی از این اصول در بعد سیاسی دفاع و امنیت تبیین و بررسی می شود. توسعه سیاسی در معنا و مفهوم امروزی که بسیار پرکاربرد است و از پرکارتری اصطلاحات در فرهنگ سیاسی کشور است فرآیندی است. با وجود پیشرفت‌های زیادی که در این زمینه انجام شده هنوز ابهامات زیادی در این زمینه وجود دارد. توسعه سیاسی به معنای سامان یافتن نهادها وساختارها به گونه ایست که افراد به حقوقشان برسند و مسئله عدالت، برابری آن ها رعایت شود. در توسعه سیاسی قانون گرایی و اجرای مُر قانون حرف اول را می زد که این مسئله پایایی و ثبات و امنیت نظام سیاسی را به دنبال دارد.

توسعه سیاسی در کلام حضرت علی(ع)

رعایت عدالت بر هر انسانی لازم است و اگر غیر از آن عمل کند،در حق خود با دیگران ظلم کرده است چراکه حقی به ذی‌حق تعلق نگرفته یا کاری به موقع انجام نیافته است.و همچنین از امام علی علیه‌السلام سؤال شد که کدام یک از عدل وجود برتر است.امام علیه‌السلام فرمودند: «عدالت هر چیزی را در جای خود می‌نهد، درحالی‌که بخشش آن را از جای خود خارج می‌سازد.عدالت تدبیر عمومی مردم است، درحالی‌که بخشش گروه خاصی را شامل است.پس عدالت شریف‌تر و برتر است.»(نهج‌البلاغه: نامه 62).  امام علی علیه‌السلام در مورد تأثیرات عدالت بر تداوم قدرت و حکومت معتقدند که:  «هیچ‌چیزی همانند عدالت دولت‌ها را محافظت نمی‌کند»(همان). امام می‌فرماید هیچ چیز به اندازه عدالت نمی‌تواند مردم را اصلاح نماید. حضرت خطاب به یکی از والیان خود می‌فرمایند: «عدالت را بگستران و از ستمکاری پرهیز کن که ستم رعیت را به آوارگی کشاند، و بیدادگری به مبارزه و شمشیر می‌انجامد».(نهج‌البلاغه:  خطبه 174). لذا امام تأکید می‌کند اگر عدالت در جامعه اجرا نشود ظلم و ستم جای آن را واهد گرفت و لم جز آوارگی و بدبختی به دنبال نخواهد داشت. امام علی علیه‌السلام در یکی از خطبه ها می‌فرماید: «سوگند به خدایی که پیامبر را به حق مبعوث کرد، سخت آزمایش می شوید، چون دانه ای که در غربال ریزند، یا غذایی که در دیگ گذارند به هم خواهید ریخت، زیرورو خواهید شد. تا آن که پایین به بالا،و بالا به پایین رود، آنان که سابقه ای در اسلام داشتند، و تاکنون منزوی بودند، بر سر کار می آیند، و آن‌ها که به ناحق،پیشی گرفتند،عقب زده خواعند شد.» (نهج‌البلاغه:  خطبه 16).

توسعه سیاسی در کلام امامین انقلاب

هدف غایی از توسعه سیاسی برای امام خمینی، برخلاف تمدن و مبانی غربی که رسیدن به آرامشی مادی و آسایش مادی بود، تحقق مکتب الوهیت و ایده توحید بود. امام خمینی دراین‌باره می‌فرمایند:  آن چیزی که انبیا می‌خواستند این بود که همه‌ی امور را الهی کنند، تمام ابعاد عالم را و تمام ابعاد انسان را که خلاصه و عصاره‌ی عالم است، الهی بشود. امام خمینی(ره) ابعاد میانی توسعه سیاسی را در محورهای زیر قرار می‌دهند که عبارت‌اند از:  تحقق دولت اسلامی؛ ثبات و بقای نظام اسلامی؛ کارآمدی نظام سیاسی؛ ایجاد نظام عادلانه اسلامی و دفع استعمار، وابستگی و قطع دست اجانب از نظام اسلامی.امام خمینی در رابطه با توسعه نگاهشان بر اساس مبانی و اصول اسلامی است، به عبارتی، توسعه‌ای مورد قبول امام است که بر اساس مبانی اسلامی باشد، امام خمینی(ره) می‌فرماید: اسلام و حکومت اسلامى پدیده الهى است که با به کار بستن آن سعادت فرزندان خود را در دنیا و آخرت به بالاترین وجه تأمین مى‏‌کند و قدرت آن دارد که قلم سرخ بر ستمگری‌ها و چپاولگری‌ها و فسادها و تجاوزها بکشد و انسان‌ها را به کمال مطلوب خود برساند و مکتبى است که برخلاف مکتب‌هاى غیرتوحیدی، در تمام شئون فردى و اجتماعى و مادى و معنوى و فرهنگى و سیاسى و نظامى و اقتصادى دخالت و نظارت دارد و از هیچ نکته، ولو بسیار ناچیز که در تربیت انسان و جامعه و پیشرفت مادى و معنوى نقش دارد فروگذار ننموده است و موانع و مشکلات سر راه تکامل را در اجتماع و فرد گوشزد نموده و به رفع آن‌ها کوشیده است (صحیفه مام، ج 21:  402)

از دید امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی) پیشرفت در تمام ابعاد یکی از ضرورت‌های و اهداف نظام سیاسی اسلامی است ازاین‌رو در این باره می‌فرمایند:  « ما می‌خواهیم کشورمان از همه‌ی جهات ـ از لحاظ علمی، از لحاظ اقتصادی، از لحاظ فناوری، از لحاظ سیاسی ـ به پیشرفت برسد، مردم به رفاه دست پیدا کنند؛ اما در کنار پیشرفت، می‌خواهیم کشور عادلانه و با عدالت اداره بشود؛ این مهم است.»(بیانات در حرم رضوی 1/1/ ۱۳۸۷) با این وصف، به باور رهبر معظم انقلاب، « هر پیشرفت دیگری متوقّف به امنیّت است.» (3/8/ ۱۳۹۶) «امنیّت، زیرساخت همه‌ پیشرفت های یک ملّت است.(بیانات در میان پرسنل نیروی دریایی سپاه پاسدارن 1394/7/15)

 از این رو در صورتی که توسعه سیاسی در ابعاد مختلف اتفاق نیفتاد و مهمترین معیار آن که عدالت است در یک جامعه متحقق نشود. احقاق حقوق در این جامعه به سختی صورت می گیرد و افراد نارضی می شوند که این می تواند تبعات منفی در بعد امنیت را به همراه داشته باشد.

اصل توسعه سیاسی دارای مؤلفه  کرامت انسانی، رفتار سیاسی مطلوب و شاخص های برابر دانستن مردم، حفظ عزت نفس، حاکمیت تدبیر، قانون گرایی، اصرار بر اجرای قانون و برابری در برابر قانون است:

مؤلفه کرامت انسانی

کرامت در لغت معانی مختلفی دارد. مهم ترین آنها عبارتند از: ارزش، حرمت، حیثیت، بزرگواری، عزت، شرافت، مقام، درجه و پاک بودن از آلودگی ها. (دهخدا،1373:‌ ذیل واژه کرامت انسانی). انسان از طریق خودشناسی، به کرامت نفس و عظمت این خلقت الهی و اهمیت روح آدمی که پرتویی از انوار الهی است پی می برد. اشاره به کرامت انسانی و پاسداشت آن در سیره و سخن معصومان (ع) فراوان به چشم می خورد. همچنان که کوشش در دستیابی به کرامت­های والای دیگر، بسیار توصیه شده است.حفظ کرامت آحاد مختلف در یک حکومت به بالا رفتن عزت نفسی آن ها منتهی می شود و از خوار شدن آن ها جلوگیری می کند. حفظ کرامت نفس باعث می شود افراد در یک جامعه خود را ذلیل و پست نپندارند و هر عمل خلاف اخلاق و قانون را انجام ندهند. از این رو رعایت اصول اخلاقی و قوانین به ایجاد و بسط امنیت در یک جامعه متنهی می شود. از نظر حضرت علی حق کرامت انسان در نزد حکومت باید محفوظ بماند. از نظر حضرت رهبر جامعه باید رازدار مردم باشد و اگر عیوبی از مردم دید سزاوار  است که عیوب مردم را بپوشاند  فَإِنَّ فِی النَّاسِ عُیُوباً، الْوَالِی أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا مردم جامعه عیوبی دارند که رهبر جامعه در پنهان داشتن آن از همه سزاوارتر است(نهج‌البلاغه:  نامه 53).

 امام خمینی(ره) به کرامت انسانی و حفظ کرامت والای انسان‌ها اعتقاد داشتند و با بهره گیری از آموزه‌های اسلامی، بر پاسداشت شأن و حرمت انسانی در بیانات، پیام ها و فرمان‌های خویش تأکید داشتند و اعتقاد داشتند؛ «شکم و نان و آب میزان نیست، عمده شرافت انسانی است» (صحیفه امام، ج ۱۸:  ۱۳۲). در عین حال، امام (ره) معتقد هستند که دستگاه قضایی کشور هم باید در جهت تأمین شرافت و کرامت انسان‌ها کوشا باشد؛ «بر دستگاه های قضایی است که از متعدیان به جان و شرف و مال بندگان خدا دفاع کنند و آنان را به سزای خود بنشانند» (صحیفه امام، ج ۱۴:  ۳۲۱)

از نظر امام خامنه ای (مدظله‌العالی) حفظ کرامت افراد در کشور  فریضه و تکلیف برای همه است. دفاع از این کرامت تا آنجا اهمیت دارد که رهبر معظم انقلاب در جمع نیروی‌های مسلح، آن‌ها را به‌عنوان یکی از مدافعان کرامت بشری خطاب می‌کنند: « ارتش جمهوری اسلامی ایران، سپاه پاسداران، بسیج و نیروی انتظامی، در کشور ما سربازان آرمان‌های بلند انسانی‌اند. نیروهای مسلح ما خود را آماده و مجهز می‌کنند تا دفاع کنند؛ نه‌تنها دفاع از سرزمین - که خود افتخار بزرگی است - بلکه دفاع از آرمان‌های انسانی؛ دفاع از شرف و کرامت انسانیت.»(بیانات در مراسم مشترک دانشگاه های افسری ارتش 1384/9/30)

حفظ کرامت انسانی به عنوان مؤلفه  خود دارای شاخص هایی است که در زیر بیان می شود: 

برابر دانستن مردم(شاخص)

 یکی از مهم‌ترین وجوه کرامت انسانی تساوی دانستن مردم و عدم قائل بودن  به تمایز و نابرابری مردم است در فرهنگ اسلامی همه انسان‌ها با هم برابر هستند و هیچ کس بر دیگری برتری ندارد. کرامت انسانی در جامعه زمانی تحقق می‌یابد که برابری در جامعه حاکم باشد و نگاه دولت و حکومت به مردم نگاهی یکسان و مساوی باشد و نه اینکه بین مردم تفاوت قائل شود و عده‌ای را بر برخی دیگر مقدم سازد در حقیقت همه انسان‌ها به خاطر انسان بودن محترمند و باید یکسان از حقوق شهروندی یکسان برخوردار شوند. حضرت خطاب به مالک اشتر درباره برابر بودن مردم می‌فرمایند: فانهم صِنْفَانِ:  إِمَّا أَخٌ لَکَ فِی الدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَکَ فِی الْخَلْقِ » مردم دو دسته اند دسته ای برادر دینی تو و دسته ای دیگر در آفرینش همانند تو هستند (نهج‌البلاغه:  نامه 53).

امام خمینی (ره) نیز به این مسئله توجه داشتند و هیچ فرقی بین انسان‌ها از حیث نژاد، رنگ و قومیت و ... برای ایشان وجود نداشت و معتقد به برابری و رعایت شأن همه انسان‌ها بودند و در این زمینه می‌فرمودند:  «اسلام بزرگ تمام تبعیضها را محکوم نموده و برای هیچ گروهی ویژگی خاصی قرار نداده؛ تقوا و تعهد به اسلام، تنها کرامت انسانهاست، و در پناه اسلام و جمهوری اسلامی، حق اداره امور داخلی و محلی و رفع هر گونه تبعیض فرهنگی و اقتصادی و سیاسی متعلق به تمام قشرهای ملت است که دولت جمهوری اسلامی موظف و متعهد به تأمین آن در اسرع وقت است» (صحیفه امام، ج ۱۱:  ۵۶). ایشان در جایی دیگر با تعصی از آموزه‌های اسلامی بیان می دارند که نژاد و قومیت ملاک شرافت، کرامت و شان انسانی نیست بلکه همگی با هم برابر هستند و تقوا ملاک نهایی محسوب می شود؛ « اسلام با صراحت می‌گوید که آنی که پیش خدا کرامت دارد، آدم متقی است. آدمی است که روشش صحیح باشد؛ تقوا داشته باشد، فاسد نباشد؛ مفید نباشد، نسبت به همه عرب و عجم و کرد و ترک و این‌ها به طور على السواء بهمه نظر دارد. همان طور که خدای تبارک‌وتعالی در ایجاد یک طایفه با طایفه دیگری فرق نگذاشته» (صحیفه امام، ج۱۰، ۲۹۱) از منظر امام (ره) انسان‌ها با یکدیگر برادر و برابر هستند و همگان باید دارای شأن و کرامت یکسانی باشند (صحیفه امام، ج 4:  ۴۹).

از نظر امام خامنه ای (مدظله‌العالی) برابری افراد در عرصه های مختلف جز اصول اساسی انقلاب اسلامی است و این تفاوت اصلی انقلاب اسلامی با سایر حکومت ها است. ایشان در فرازی در این باره می فرمایند:  «این نظام ، نظامی است که متکی برعدل در روابط همه‌ی انسان‌ها با یکدیگر است؛ نه فقط در روابط انسانهای داخل کشور؛ لذا همه‌ی فراعنه علیه ما ائتلاف کرده‌اند».(بیانات در دیدار نمایندگان مجلس 3/28/ 1383)

حفظ عزت نفس(شاخص)

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های یک حکومت مطلوب، مردم داری و فراهم ساختن زمینه ما نفس انسانی در جامعه است. حضرت علی (ع) معتقدند که در یک حکومت دینی رهبران و نظام سیاسی جامعه باید با پایبندی به اصول، مبانی و ارزش‌های الهی، اخلاقی و انسانی با سیاست‌گذاری و تصمیم گیری در چارچوب همین اصول زمینه‌های عزت انسانی در جامعه را فراهم سازد و برتری اخلاقی مردم را افزایش دهد. حضرت خطاب به مالک اشتر از او می‌خواهد که در تعامل با مردم با عطوفت رفتار نماید و آن‌ها را تحقیر نکند و با خود برتر بینی در تعامل با مردمی که موجب از بین رفتن عزت نفس مردم است با مردم رفتار نکند. رفتار حکومت و دولتمردان با مردم باید بر اساس عطوفت و نرم خویی باشد و شیوه تعامل حکومت با مردم نقش مهمی در بالابردن عزت نفس آنان دارد.

از نظر امام خمینی(ره) باید قدر مردم را دانست و با آنها به گونه ای رفتار کرد که آن ها احساس کنند مسئولان خدمتگزار آن ها هستند و اینگونه عزت نفس آن ها بالابرود. ایشان در فرازی می فرمایند:   الآن تکلیف زیاد داریم، ما مواجه هستیم با یک ملتی که همه‌چیز خودش را در طبق اخلاص گذاشته است و برای اسلام دارد صرف می‌کند... شکر این نعمت به این است که ما مردم را شریک بزرگ بدانیم در این حکومت. حکومت نیست، باید همه خدمتگزار باشیم برای این ملت، برای این جوانها و برای این پیرها و زن ها و مردها. (صحیفه امام، ج 20، ص 55) با مردم درست رفتار کنید،  با مردم خوش رفتار باشید(صحیفه امام، ج7: 57).

از نظر امام خامنه ای(مدظله‌العالی) ، ایجاد و تحکیم عزت امت اسلامی و حفظ آن از تهدیدات، فریضه محسوب می شود، و ببرسی سخنان رهبری نشان می دهد که «دنیای اسلام باید به فکر حفظ موجودیت اسلام و حفظ عزت امت اسلامی باشد»(بیانات در جمعی از قاریان قرآن، 1383/6/26)

«هر پدیده یا شخص یا حکومت و نظامی که مسلمانان را از هویت اسلامی‌شان بیگانه کند، یا به تفرق و پراکندگی بکشاند یا به کسب عزت و عظمت اسلامی بی‌اعتنا، یا از آن مأیوس سازد، کاری دشمنانه می‌کند؛ و اگر خود، دشمن نیست، سرانگشت دشمن است.»(نامه کنگره حج، 1377/1/12)

«دست‌های دولت‌های مسلمان را در دست یک‌دیگر گره بزند تا امت اسلامی ان‌شاء‌الله بتواند قدرت خود و عزت خود و آبروی از دست رفته‌ خود را باز یابد.»(بیانات در دیدار با نمایندگان مجلس، 1389/4/19)

از این رو داشتن عزت، و شکست ناپذیری و عدم چیره شدن در مقابل قوای بیگانه است، زیرا «وقتى انسانى در وجود خود احساس عزت کرد، زیر بار دشمنان و بیگانگان و قدرتهاى زورگو نمى‌رود.»(بیانات در دیدار مردم بوشهر 1370/10/11)

از نظر امام خامنه ای عنصر اساسی در عزتمندی مردم ایران اسلام و اتکای به خداوند است. از آنجایی که هر گونه عزت و ذلت از سوی خداست ایمان به خدا باعث ایجاد عزت در میان مردم می شود و همین امر به تقویت روحیه مردم و مسئولان جهت مقابله با دشمن می شود. از این رو ایشان در بیانی می فرمایند.« اسلام عزیز و دارای علو است. ما به اسلام احتیاج داریم، برای این که از تحقیر قدرت‌های استکباری- تحقیر علمی، سیاسی و فرهنگی – نجات پیدا کنیم.»(بیانات در دیدار با مردم قم، 1380/12/1)

مؤلفه رفتار سیاسی مطلوب: 

مهم‌ترین وظیفه حکومت خدمت گذاری به مردم است. رفتار سیاسی دولت مردان و در یک نگاه کلی رفتار و خط‌مشی سیاسی حکومت نیز باید همسو با این وظیفه و هدف از تشکیل حکومت باشد. وقتی در نهج‌البلاغه در مفهوم حکومت تأمل می شود؛ می‌بینیم کسی که در رأس حکومت قرار دارد، ولى امر و متصدی کارهای مردم است و مکلف به تکلیف الهی مهمی است. او انسانی است که بیشترین و سنگین‌ترین بار مسئولیت را به دوش می‌کشد. در سوی دیگر مردم قرار دارند که باید با همه ارزش‌های مادی و معنوی و آرمان‌هایشان مورد احترام قرار گیرند و دین و دنیای آن‌ها باهم و در تعامل باهم ملاحظه شود (مطهری، 1378:  127 و 128)

در اندیشه علوی مردم عامل اصلی و تشکیل‌دهنده حکومت است و دولتمردان و زمامداران نمایندگان مردم هستند که وظیفه دارند که به‌عنوان نمایندگان ملت در خدمت مردم باشند. حضرت فلسفه تشکیل حکومت را خدمت به مردم و اصلاح امور مردم و سامان دادن جامعه اسلامی معرفی می‌کند و خود یکی از مهم‌ترین عوامل پذیرش حکومت را دفاع از حق مظلومان و ستمدیدگان معرفی می‌کند و از نظر امام به پا خواستن برای دفاع از محرومین و مستضعفین وظیفه‌ای الهی است که خدا بر دوش او قرار داده است، در اندیشه علوی راه به دست آوردن خشنودی خدا در خشنودی مردم نهفته است. ازاین‌رو حکومت وظیفه دارد که بنابر اصل کرامت انسانی و وظیفه محوری حکومت در خدمت مردم و رفع نیازهای مادی و معنوی مردم باشد. با توجه به این حقیقتی که خود امام به آن ایمان دارد لازم است که رفتار سیاسی حکومت و دولتمردان هم‌سوی با این وظیفه باشد.

رفتار سیاسی مطلوب دارای شاخص هایی است که در زیر به صورت مختصر بدان ها پرداخته شده است:

حاکمیت تدبیر(شاخص):

 یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های یک نظام سیاسی مطلوب حاکمیت تدبیر بر آن است، سوء تدبیر نظام سیاسی را با چالش‌ها و مشکلات زیادی روبه‌رو می‌سازد و در حقیقت سوء تدبیر یک نظام سیاسی بحران‌آفرین است. ازاین‌رو می‌توان گفت که سوء تدبیر مانع تحقق اهداف حکومت اسلامی و توسعه سیاسی پایدار است. در اندیشه علوی حکومت مدیریت است. کشوری می‌تواند در مسیر توسعه گام بردارد که حسن تدبیر بر نظام سیاسی آن حاکم باشد و در حقیقت تدبیر درست یک حکومت و نظام سیاسی تحقق اهداف حکومت و نظام سیاسی و توسعه پایدار را به دنبال دارد(صحیفه امام، ج14:  244)

قانون‌گرایی(شاخص):  (بیانات در دیدار بسیجیان کرمانشاه 22/ 07/1390)

 از دیگر شاخص های می توان به اصرار بر اجرای قانون و برابری در برابر قانون اشاره کرد.

نتیجه گیری

یکی از اصول مهم مبنای انسان شناسی بعد سیاسی مکتب دفاعی امنیتی جمهوری اسلامی ایران اصل توسعه سیاسی است. توسعه سیاسی کوشش آگاهانه، پیوسته، منظم، واحد، نهادی و برنامه‌ریزی‌شده برای نیل به پیشرفت سیاسی است که با یکپارچه‌سازی تلاش مردم و دولت برای بهبود اوضاع اقتصادی اجتماعی و فرهنگی در هر منطقه آن‌ها را به مشارکت در پیشرفت ملی قادر می‌سازد. در توسعه سیاسی(اداره مطلوب جامعه) همه ساختارهای سیاسی قدیمی،در شکل نوینی به جامعه عرضه می‌شوند. قانون، معیار و ملاک اصلی جهت هرگونه تفوق افراد بر یکدیگر شمرده می شود و حکومت حق عمومی مردم تلقی می‌گردد. مهم‌ترین مفهوم در این بعد از توسعه، مفهوم عدالت است که تمام اندیشه‌ها و دیدگاه‌های حضرت معصومین(ع) و امامین انقلاب بر اساس آن بنا شده است. د تویعه سیاسی معیار اصلی قانون است که بر اساس آن حقوق افراد مشخص می شود و عدالت اجرا می شود. رفتارسیاسی مطلوب بر اساس قانون به حفظ کرامت افراد منجر می شود و این امر به ارتقای رضایت عمومی و افزایش پشتوانه مردمی نظام اسلامی منجر می شود که نهایتا به رفع تهدیدات افزایش ضریب امنیتی در کشور منجر می شود. اصل توسعه سیاسی دارای مؤلفه کرامت انسانی، رفتار سیاسی مطلوب و شاخص های برابر دانستن مردم، حفظ عزت نفس، حاکمیت تدبیر، قانون گرایی، اصرار بر اجرای قانون و برابری در برابر قانون است.

منابع

1. نهج البلاغه
2. امام خمینی، روح الله. (1385)، صحیفه امام جلد 4، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
3. امام خامنه‌ای (مدظله العالی)، مجموعه بیانات، قابل دسترسی در:WWW.Khamenei.ir
4. علی اکبر دهخدا(1377)، لغت نامه دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
5. مطهری، مرتضی(1387)، مجموعه آثار، قم: صدرا
6. و...