سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و محمدحسین جمشیدیان
با همکاری حمید صادقی

مقدمه

موضوع این یادداشت بررسی اصل بصیرت در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره) می باشد. بصیرت در معنای متداول و مرسوم آن مترادف با تیزبینی و هوشمندی است. البته تیز بینی و هوشمندی که با نوعی تعمق و تدبر همراه است. یعنی گویا بصیرت فقط به معنی شناخت صرف نیست بلکه شناخت همراه با عمق نگری و فهم اغراض و اهداف پنهان شده. با این حال بحث در خصوص بصیرت به این توصیف کلی و نارسا محدود نمی شود.

مفهوم بصیرت

در یک تعریف لغوی ساده و در عین حال رسا، در لغت نامه دهخدا بصیرت چنین معرفی شده است:

مترادف بصیرت: دانایی . زیرکی . هوشیاری . (ناظم الاطباء). بینایی دل یعنی دانایی و زیرکی . (غیاث )( www.vajehyab.com/dehkhoda)

صفتی است در شخص که به او توانایی شناخت راه حق و باطل از یکدیگر را می دهد. و دارای زمان شناسی،شـنـاخـت فتنه و تشخیص حق از باطل،شناخت روشن از دین،شـنـاخـتن دوست و دشمن،تولی و تبری،آگاهی از ترفندها و خدعه های دشمن، می باشد. راه های عملی کسب بصیرت:1- شناخت حقیقت ولایت و ولی امر زمانه خود2- داشتن فکر و اندیشه و تجزیه تحلیل مسائل3-دوراندیشی در امور4- پیروی از عالمان وارسته 5- رعایت ایمان و تقوای الهی6- عبرت گرفتن از مسائل گوناگون7- ذکر و یاد الهی8-پیمودن مسیر اهل بصیرت.پاسخ تفصیلی:بصیرت در لغت به معنای عقیده قلبی، شناخت، یقین، زیرکی و عبرت آمده است. (ابن منظور، 418:1414)

 ارزش و اهمیت بصیرت از تعاریفی که برای بصیرت بیان شد می توان ارزش و اهمیت بصیرت را نیز در زندگی بشر به دست آورد؛ با این همه می توان به عنوان تأکید و اهتمام بخشی به ارزش و جایگاه بصیرت به اموری اشاره کرد که از آن به آثار بصیرت یاد می شود. با آگاهی از این آثار و کارکردهای بصیرت می توان ارزش و اهمیت آن را نیز بهتر درک کرد. از این رو خداوند در آیاتی به آثار و کارکردهای بصیرت توجه می دهد تا اهمیت و اهتمام بشر به این مسئله را بیفزاید. خداوند در آیه۱۶ سوره رعد و نیز ۷۲ سوره قصص، بصیرت را عامل دست یابی انسان به توحید و قدرت الهی می شمارد؛ زیرا انسان زمانی که به بصیرت دست یافت، درک درستی از همه آفریده های الهی می یابد و از دام تکثرات به وحدت وجود می رسد.

بصیرت از منظر امام خمینی(ره)

امام خمینی(ره)، از عمده ی ملاک های گزینش در انتخاب را بصیرت دانسته اند:

« رای خود را به شخصی که متعهد به اسلام و خدمتگزار به ملت و کشور و حامی مستضعفان و دارای بصیرت در امر دین و دنیا و منزه از گرایش به شرق و غرب و مکتب های انحرافی و دارای دید سیاسی است، بدهند.»

و همینطور درباره ی  بصیرت در نمایندگان مردم:

به همت همه ی اقشار ایران و به همت والای مرد و زن ایران، اشخاصی که متعهد هستند، اشخاصی که سالم هستند، اشخاصی که بصیرت دارند و هیچ انحرافی ندارند و بر صراط مستقیم انسانیت اند ، به مجالس و مجلس شورا بفرستیم؛ تا این که ان شاالله اسلام، به اسلامی که در زمان این پدر و پسر کوبیده شده بود و هیچ یک از مظاهرش را ما نمی توانستیم ارائه بدهیم. اما ای کاش این سخن امام اجرا می شد و اسلام واقعی به واسطه نمایندگانی که بصیرت دارند اجرا می شد."

«انسان با روح انسان است، ما همه، با همه ی حیوانات شرکت داریم در این که گوش داریم، چشم داریم، پا داریم، دست داریم. اما این مناط انسانیت نیست.آنجا که انسان را از همه موجودات جدا می کند،از همه ی موجودات طبیعی جدا می کند، آن قلب انسان، آن بصیرت انسان است. شما بصیرت داشته باشید انسانید. اگر بصیرت نداشته باشد ابوجهل چشم داشت، اما انسان نبود. بعضی از انبیاء هم چشم نداشتند و نبی بودند میزان در انسانیت معنویت انسان است. کوشش کنید که خودتان را با محتوا کنید. معنویات خودتان را ایجاد بکنید. واز این هیچ باکی نداشته باشید که انسان دست ندارد، پا ندارد، چشم ندارد.» پس بنابراین از منظر امام رحمت الله انسانیت در گرو بصیرت است. و این بیشتر برای جوانان و نوجوانان اهمیت دارد زیرا از همان ابتدای زندگی با بصیرت حرکت کنند تا به انسانیت برسند. (خمینی،305:1386)

بصیرت در سیاست

جامعه اسلامی برای رسیدن به تکامل حقیقی که آرمان همة عدالت‌خواهان است، باید رفتارش با «بصیرت» باشد. بدین منظور، جامعة اسلامی افزون بر دست‌یابی به شناخت عمیق از دین مبین اسلام و ژرف‌نگری در مبانی اندیشه‌های اسلامی، به دانسته‌های عقیدتی، اخلاقی و شرعی دین اسلام باید ایمان قوی و باور قلبی داشته باشد.

در ادامه، ضروری است که جامعه گرایش‌ها و خواسته‌های منفی خود را مهار کند و جویای تقوای الهی باشد. جامعة خواهان بصیرت، در کنار این سه ویژگی، سزاوار است که در تطبیق داده‌های شناختی و اعتقادی و عملی، بر مصداق‌ها و جریان‌ها با کمال دقت نظر کند، دچار اشتباه نشود و از لغزش‌هایی که انسان را در پرتگاه گمراهی می‌اندازند، به دور باشد تا مصداق حق را درست تشخیص دهد.

البته باید توجه داشت که تحقق این شرایط برای عموم جامعة اسلامی، امری بسیار دشوار است؛ چراکه ظرفیت کافی برای کارشناسی در امور دینی با شرایط بیان شده، برای عموم جامعة اسلامی فراهم نیست و تنها عده‌ای می‌توانند در تحقق این چهار مؤلفه (شناخت، ایمان، تقوا و تشخیص مصداق حق) موفق باشند.

در این میان، برای عموم مردم بصیرت به گونه‌ای دیگر شکل می‌گیرد. شکل بصیرت‌یابی در عموم مردم بنابر دیدگاه عقل و شرع، مراجعه به کارشناس و خبره است. عموم جامعة اسلامی در جریان‌های فتنه‌گون اجتماعی، چشم به خواص جامعه می‌دوزند که با راهنمایی‌های دلسوزانه، آنها را در تشخیص حق یاری کنند تا رفتاری بابصیرت داشته باشند. بنابراین، نقش خواص در انجام دادن رفتار بصیرت‌گونه، نقش مهمی است و خواص جامعه باید درصدد کسب بصیرت باشند تا در پرتو بصیرت، در جریان‌های فتنه‌گون، چراغ راه عموم مردم شوند.

پیامد رفتار مبتنی بر بصیرت در جامعة اسلامی، چیزی جز زمینه‌سازی برای تحقق آرمان همیشگی بشر نیست؛ آرمانی که به دست توانمند مهدی موعود عملی خواهد شد و هرچه از چهار ویژگی و مؤلفة بصیرت دوری جوییم، از تحقق و برپایی عدل جهانی فاصله گرفته‌ایم. به امید تحقق جامعه‌ای پر از داد مهدی موعود که در سایة رفتار بصیرت‌گونه جامعة اسلامی، انجام‌پذیر است. (برهان، 70:1390)

بصیرت در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره)

آنچه تا بدینجا به آن اشاره شد، به صورت عام وکلی به مفهوم بصیرت مرتبط می شد. اما اگر به بصیرت به عنوان اصلی در نظریه دفاعی امام خمینی(ره) توجه شود، باید به صورت انضمامی و عملیاتی طرح گردد.

اصل بصیرت از منظر امام خمینی(ره) دارای مؤلفه تشخیص حق از باطل و شاخص هایی همچون آموزش جریان شناسی نیروهای سیاسی، تقویت قوه تحلیل نیروهای انقلابی و سیاسی و ... و همچنین مؤلفه آمادگی روحی و شاخص هایی همچون آگاهی بخشی به نیروهای سیاسی، مبارزه با تهاجم فرهنگی، تقویت هویت و روحیه جهادی و... می باشد.

مولفه تشخیص حق از باطل

این مولفه یکی از مولفات خاص مربوط به انقلاب اسلامی و نظریه دفاعی امام خمینی(ره) است. زیرا مستقیما با سنخ تهدیدات و خطرات خاصی که انقلاب اسلامی را تهدید می کند، مواجه است.نکته مهم در خصوص انقلاب اسلامی این است که موتور محرک آن ابعاد اعتقادی و باورهای دینی و اسلامی است. بدون دین و تحول روحی دینی امکان وقوع انقلاب اسلامی وجود نداشته است. از این رو یکی از راه های اساسی حمله به انقلاب ابعاد به اصطلاح شناختی است.

در یک نمونه درخشان از بیانات امام خمینی(ره) در این خصوص می توان به این سخنان ایشان توجه کرد:

« این شاه است که با‏‎ ‎‏انواع دروغها و حیله ها، هم دین خدا را تحریف کرده و خواسته های شیطانی خود و‏‎ ‎‏اربابانش را به عنوان قوانین منطبق با اسلام بر ملت مظلوم ایران تحمیل می کند، و هم‏‎ ‎‏حقایق و واقعیات را وارونه جلوه می دهد. بر علمای دینی و مذهبی است که چهرۀ واقعی‏‎ ‎‏او را به ملت معرفی کنند. مثلاً ببینید شما، شاه کشاورزی ما را نابود کرد و کشور را در مواد‏‎ ‎‏غذایی وابسته به خارج نمود و هنوز هم به اصلاحات ارضی خود افتخار می کند؛ آیا این‏‎ ‎‏یک تحریف نیست؟ و یا مثلاً نفت ایران را تا آنجا که می تواند استخراج می کند و با پول‏‎ ‎‏آن برای اجانب پایگاه نظامی تأسیس می کند. و یا به بهانۀ صنعتی کردن کشور‏‎ ‎‏ـ صنایع مونتاژ ـ آن هم اکثراً با سرمایه های خارجی و بدون هماهنگی با شرایط‏‎ ‎‏اقتصادی کشور، ایران را بازار مصرف اجناس تجملی خارج ساخته و از این طریق ثروت‏‎ ‎‏کشور را به هدر می دهد و بعد ادعای مدرنیزه کردن کشور را دارد. و صدها تحریف و‏‎ ‎‏خیانت دیگر که بر هر مسلمانی و در درجۀ اول بر علمای دینی و مذهبی واجب است که‏‎ ‎‏قیام کنند و خود و ملت را از این ستمگریها نجات دهند.‏» (صحیفه امام خمینی،ج5، 390:1389)

مولفه آمادگی روحی

یکی دیگر از مولفه های کلیدی در نظریه دفاعی امام خمینی(ره) مولفه آمادگی روحی است. محتوای عملی این مولفه بسیار مهم و کلیدی است. نکته اصلی در این مولفه این است که با هویت و درونمایه انقلاب و نیروهای انقلابی ارتباط دارد. یکی از راه های نفوذ دشمن تلاش برای نفوذ و تاثیرگذاری از طریق مباحث شناختی و ادراکی و انحراف در اذهان است. همراه با این تهاجم فکری، یک نوع دیگر از تهاجم مطرح است که رهبرانقلاب از آن به تهاجم فرهنگی یاد کرده اند.به عبارت دیگر تهاجم فرهنگی دشمن، مفهوم مکمل جنگ شناختی و ادراکی دشمن است.

امام خمینی(ره) در این خصوص چنین هشدار داده اند:

«بی شک بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیّت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است.

اساساً فرهنگ هر جامعه هویّت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می دهد.

و با انحراف فرهنگ، هر چند جامعه در بُعد های اقتصادی سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند و قوی باشد، ولی پوچ و پوک و میان تهی است. اگر فرهنگ جامعه ای وابسته و مرتزق از فرهنگ مخالف باشد، ناچار دیگر ابعاد آن جامعه به جانب مخالف گرایش پیدا می‏‏ کند، و بالاخره در آن مستهلک می‏‏ شود و موجودیّت خود را در تمام ابعاد از دست می ‏‏دهد. استقلال و موجودیّت هر جامعه از استقلال فرهنگ آن نشأت می‏‏ گیرد و ساده اندیشی است که گمان شود یا وابستگی فرهنگی، استقلال در ابعاد دیگر یا یکی از آنها امکان پذیر است.» (صحیفه امام خمینی،ج15، 243:1389)

 نتیجه گیری

از اصل بصیرت دو مولفه آمادگی روحی و تشخیص حق از باطل استخراج می شود. بخش مهمی از بصیرت در تشخیص حق از باطل، سره از ناسره و درست از نادرست معنا می یابد. بدون تشخیص حق از باطل به راحتی این امکان وجود دارد که در زمانه ای که همواره حق به باطل امیخته شده و شیطان و نیروهای شیطانی در سیاست خود را در پس پرده حق نهان می کنند، فرد از مسیر صحیح خارج شود.

از جنبه های دیگر بصیرت می توان به این مهم اشاره کرد که بایستی در برابر شیوه ها و روش های نفوذ دشمن و راه های اعمال دشمنی آگاهی و علم داشت. اگر آمادگی بدنی برای مبارزه فیزیکی و جسمی با دشمن ضروری است همین امر در خصوص آمادگی روحی و مبارزه با روشهای نفوذ فکری و روحی نیز صادق است.

منابع

1. قرآن کریم.
2. خمینی،روح الله، صحیفه امام خمینی(ره)، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389.
3. خمینی،روح الله، اخلاقجلد اول: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،1386.
4. ابن منظور، لسان العرب ، الناشر: دار صادر – بیروت الطبعة: الثالثة - 1414 هـ.
5. برهان،مهدی، شاخص‌ها و مؤلفه‌های بصیرت سیاسی،  معرفت سیاسی 5/بهار و تابستان 90.