سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و محمدحسین جمشیدیان
با همکاری حمید صادقی

مقدمه

موضوع این یادداشت بررسی اصل تخصص در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره) است.. در خصوص تخصص می توان گفت که تخصص، دانش یا مهارت عمیقی است که به مدد مطالعه، آموزش یا تجربه به‌دست‌آمده است. تخصص اساس اعتبار فردی است که با توجه به مطالعه، آموزش یا تجربه‌اش، در حوزه یا موضوعی خاص آگاهی دارد. تخصص را مهارت یا دانش در حوزه خاصی تعریف می‌کنند. هم‌چنین، مهارت یا دانش تخصصی در یک زمینه خاص را تخصص می‌نامند. فرد متخصص فردی است که بدون توجه به شرایط محیطی در حوزه‌ی تخصصی خود تا حد امکان به‌صورت مداوم فعالیت‌ها را در سطح کیفی ثابتی انجام می‌دهد.

مفهوم تخصص

در عام ترین تعریف تخصص در لغتنامه دهخدا چنین تعریف شده است.

تخصص . [ ت َ خ َص ْص ُ ] (ع مص ) خاص گردیدن . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء) (المنجد). || یگانه شدن به چیزی . (اقرب الموارد) ( vajehyab.com/dehkhoda )

حقیقت تخصیص خارج کردن بعض افراد از شمول عام است؛ به‌گونه ‌اى که اگر دلیل خاص (مخصّص) نبود، آن بعض نیز مشمول حکم عام بود.

از این عنوان در اصول فقه، در بخش عام و خاص بحث شده است.

اگر بین دلیل خاص و عام امکان جمع نباشد و دلیل خاص به جهت ظاهرتر بودن دلالتش، بر عام مقدّم شود، تخصیص تحقّق مى‌ یابد و در نتیجه حکم مى‌شود که گویندۀ حکیم از عام، عموم را اراده نکرده، بلکه خاص را اراده کرده است.

گفتنی است؛ با تعریفی که از تخصص و تخصیص ارائه شد، تفاوت این دو اصطلاح روشن شد که در تخصص محکوم به خروج حقیقتاً از موضوع دلیل دیگر خارج است، اما در تخصیص اگر مخصص نبود، محکوم به خروج مشمول حکم عام بود.(ولایی، 144:1374)

می توان بر مبنای تعاریف فوق چنین نتیجه گیری کرد که تخصص خارج شدن از عام بودگی با بهره گیری از دانش و مهارت ویژه در آن حرفه و زمینه است.

تخصص در دیدگاه امام خمینی(ره)

از شرایط کارگزاران نظام اسلامی از دیدگاه امام خمینی(ره)، تخصص به همراه تعهد آنان بوده است. از آنجا که دنیای امروز به سمت علمی تر شدن به پیش می رود و علوم مختلف، در حال انفکاک وتجزیه به شاخه های خاص خود هستند، استفاده از متخصصان در رشته های مختلف، امری است غیرقابل انکار.ولی نکته قابل بحث اینجاست که قطعا تخصص، زمانی ارزش خواهد داشت که در اختیار اهداف عالی انسانی و الهی قرار گیرد، وگرنه ابزاری خواهد بود در جهت ظلم و ستم به مردم، و وسیله ای در به انحراف کشیدن آنان. از این رو، در تعابیر متون اسلامی، تخصص در کنار تعهد به عنوان یک ارزش مطرح شده است. امام خمینی(ره) بر همین اساس، تخصص باتعهد را به عنوان یکی از شرایط کارگزاران نظام اسلامی مطرح نموده است:

 “این مجلسی است که باید سیاست نه شرقی نه غربی را در جهان دوقطبی اجرا کند و احکام سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی اسلام را که به طاق فراموشی سپرده شده بود و قرنها منزوی بود،به صحنه آورد; و چنین مجلسی است که قدرت روحی مافوق عادی وقدرت تشخیص مسائل پیچیده جهان و قدرت تصمیم گیری های قاطع، بی گرایش به دو قطب الحادی و سرمایه داری را لازم دارد… چنین مجلسی در کمیسیونهای مختلفش کارشناسان و متخصصان متعهد و زبردست لازم دارد.” ( صحیفه امام خمینی(ره)،ج18، 463:1389)

تخصص در سیاست

وقتی یک متخصص فن‌سالار درون یک دولت تصور میشود، غالبا تصویر افرادی شیک‌پوش، نه چندان صمیمی و بی‌علاقه به دنیای سیاست به ذهنمان خطور می‌کند. کسانی که وظیفه دارند سیاستمداران تشنه قدرت و پوپولیست را با گزارش‌های تخصصی، گیج‌کننده و پر از نمودار‌های عجیب و غریب در جلساتی طولانی و کسل‌کننده مجاب کنند که بسیاری از وعده‌های انتخاباتی اصولا باید در حد وعده باقی بماند و منابع موجود و واقعیت چندان نمی‌تواند با مسوولان همدلی نشان دهد.

نه فقط برای سیاستمداران، بلکه حتی در اکثر اوقات همین نسبت مابین متخصص و عموم مردم برقرار است. در محاورات روزمره عمدتا مردم علت ناکارآمدی‌های سیاست‌های دولتی را به عدم استفاده آنها از متخصصین و تصمیم‌گیری بر اساس منفعت شخصی‌شان نسبت می‌دهند. اما در عین حال موقعی که موسم انتخابات فرا می‌رسد صدای متخصص همیشه ضعیف‌ترین صداست.

در زمانی که کاندیداهای انتخاباتی در کمپین‌های تبلیغاتی خود به گونه‌ای پرشور از آرمانشهری سخن می‌گویند که در صورت ورود آنها به مقام‌های رده بالای دولتی ساخته می‌شود و هواداران‌شان هم با کف‌زدن‌های متوالی و فریاد کشیدن نام او مهر تاییدی بر این وعده‌ها می‌زنند. طبیعی است که در این شرایط کمتر کسی حاضر باشد دست از رویاهای شیرین خود که قرار است پس از انتخابات در آرمانشهر کاندیدای موردنظر به وقوع بپیوندد دست بکشد و توضیحات یک متخصص را که مبتنی بر واقعیت‌های تلخ است، گوش کند.

ارتباط میان دو مفهوم دموکراسی و تخصص تقریبا همیشه در طول تاریخ اندیشه سیاسی جزو مسائلی بوده که اصطلاحا سکه رایج بازار است. از افلاطونی که ایده‌آلش فیلسوف‌شاه است تا متفکرین معاصری که در باب بلعیده شدن دموکراسی توسط نئولیبرالیسم قلم می‌زنند. متفکرین در باب اینکه برتری و اولویت با کدام یک است تلاش فکری بی‌وقفه‌ای داشته‌اند. این قضیه البته در مقاطعی تاریخی همچون موج سوم دموکراسی‌سازی (به تعبیر ساموئل هانتینگتون)، ظهور ریگانیسم و تاچریسم در دهه 80 میلادی، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دهه پایانی سده بیستم، بحران مالی جهانی در سال 2008 و بهار عربی در سال 2011 بیش از هر زمان دیگری مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. (دادگستر، 8:1398)

تخصص در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره)

پس از بحثی که به صورت عام در خصوص مفهوم تخصص تا کنون صورت گرفت، اکنون زمان مناسبی برای بررسی اصل تخصص در نظریه دفاعی امام خمینی(ره) است. در این عرصه تخصص به عنوان یک واقعیت انضمامی در دو مولفه اثربخشی و کارآمدی متجلی می شود.

اصل تخصص: مؤلفه اثربخشی و شاخص شایسته سالاری در گزینش مسئولان، فساد ستیزی در حکومت و مؤلفه کارآمدی، شاخصه  تخصص محوری در دفاع و سیاست، جوانگرایی در مدیریت کشور می باشد.

مولفه اثربخشی

اولین مولفه که به آن توجه میشود مولفه اثربخشی خواهد بود. اثر بخشی در لغت معادل کلمه افکتیونس  انگلیسی است. در توصیف اثربخشی گزاره های زیر ارائه شده است:

•       اثربخشی عبارت است از درجه و مقدار رسیدن به اهداف تعیین شده و نیل به نتیجه مطلوب و مورد نظر

•       این مفهوم، نشانگر تحقق اهداف و سطح دستیابی به آن می باشد.

•       اثر بخشی را می‌توان به صورت کار درست را انجام دادن، تعریف کرد. کار درست در واقع آن چیزی است که نیاز برای آن وجود داشته باشد. (سیستمهای مدیریت کیفیت - مبانی و واژگان، 52:1396)

بنابراین اثربخشی به مفهومی اشاره دارد که بر مبنای آن به میزان سازواری بین اثر و تاثیر یا بین انرژی اعمال شده و هدف حاصل شده مورد بحث و توصیف قرار می گیرد.

مولفه  کارآمدی

یکی از مولفه های اساسی در ارتقای عملکرد و موفقیت انقلاب اسلامی و نظریه دفاعی امام خمینی(ره) مولفه کارآمدی است. از این رو این مولفه در کنار مولفه اثربخشی قرار می گیرد.

با این وجود از نظر مفهومی و معنایی میان مولفه اثربخشی و کارآمدی تفاوت هایی وجود دارد. مولفه کارآمدی با افزایش بازدهی تولید در ارتباط است. برای مثال اگر یک دستگاه در روز 40 عدد کالا تولید می کند، کارآمدی به معنای افزایش تعداد کالای تولید شده است. بنابراین کارآمدی در معنای نهائی خود به معنای افزایش بازدهی در استفاده از انرژی به کار رفته است.

به همین دلیل یکی از دلمشغولیهای امام خمینی(ره) افزایش کارآمدی حکومت اسلامی بوده است. برای مثال ایشان در این خصوص می فرمایند:

«طرحها و پیشنهادهایى که مربوط به عمران و رفاه حال ملت خصوصاً مستضعفین است، انقلابى و با سرعت تصویب کنید و از نکته سنجیها و تغییر عبارات غیرلازم که موجب تعویق امر است اجتناب کنید و از وزارتخانه ها و مأموران اجرا بخواهید از کاغذبازیها و غلط کاری هاى زمان طاغوت اجتناب کنند و رفاه ملت مظلوم و عقب افتادگی هاى آنها را به طور ضربتى تحصیل و ترمیم کنند». ( صحیفه امام خمینی(ره)،ج12، 364:1389)

نتیجه گیری

اصل تخصص در بعدسیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره) در دو مولفه و مجرای کارآمدی و اثربخشی عینیت می یابد. از سوی دیگر این اصل ریشه در مبانی عقلی دیدگاه امام خمینی (ره) دارد و نشان می دهد که ایشان نسبت به تمشیت عقلانی امور و جنبه های مادی و اینجهانی دفاع بی توجه نبوده اند. با این حال توجه ایشان به تخصص یکسره مادی نیست و با دغدغه ایشان در خصوص عدالت و مستضعفین نیز همراه است و کارآمدی و اثربخشی در دیدگاه ایشان زمانی مفید خواهند بود که با رفع فقر و تقویت مستضعفین همراه باشد.

منابع

1. امام خمینی(ره)، روح الله، صحیفه امام خمینی(ره)، جلد 12، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389.
2. گروه نویسندگان، سیستمهای مدیریت کیفیت - مبانی و واژگان، سازمان ملی استاندارد ایران،تهران، 1396.
3. دادگستر،محمدرضا، پرسشی به بلندای تاریخ اندیشه سیاسی؛ دموکراسی یا تخصص؟، فرهنگ، 1371، شماره 19.
4. ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ، نشر نی، تهران، چاپ اول، 1374.