سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و محمدحسین جمشیدیان

با همکاری حمید صادقی

مقدمه

موضوع یادداشت حاضر اصل عدالت در بعدسیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره) است. دومین اصل مهم در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره) اصل عدالت است. عدالت در معنای عام و اصطلاحی خود به معنای قرار دادن هرچیز در جای خود و دادن هر حقی به ذیحق آن است. با این حال بنابه اهمیت فوق العاده این اصل باید با این واژه و مفهوم از ابعاد گوناگون آشنا شد.

مفهوم عدالت

از نظر لغوی واژه عدالت در لغتنامه دهخدا اینگونه مورد بحث قرار گرفته است:

«عدالت . [ ع َ / ع ِ ل َ ] (ع مص ) عدالة. دادگری کردن .عدالت کردن . جرجانی گوید: عدالت در لغت استقامت باشد و در شریعت عبارت از استقامت بر طریق حق است به اجتناب از آنچه محظور است در دین . (تعریفات جرجانی ).( vajehyab.com/dehkhoda)

دو تعریف کلی و اصلی برای عدل وجود دارد.این دو تعریف عبارتند از: وضع الشیء فی موضعه و دیگری اعطاء کل ذی حق حقه.

در نهج البلاغه هر دو تعریف قبلی عدالت با عباراتی مشابه آمده است و هر دو معنا مورد پذیرش واقع شده است. در این اثر گرانقدر در جایی آمده است که عدالت عبارتست از: «هر چیز در سر جای خود قرار بگیرد» و در جای دیگر، از عدل به «رعایت کردن استحقاق ها در افاضة وجود و امتناع نکردن از افاضه و رحمت به آن چه امکان وجود دارد» تعبیر شده است.

علامة طباطبایی(ره) از دیگر این متفکران است که در این رابطه بیان می دارد: «هی اعطاء کل ذی حق من القوی حقه و وضعه فی موضعه الذی ینبغی له»

مولوی در تعریف عدل بیان می کند:

عدل چبود؟ وضع اندر موضعش      ظلم چبود؟ وضع در ناموضعش

باید توجه داشت که گاهی عدالت با تساوی تفاوت دارد و نمی توان که همیشه این دو را به عنوان مترادف برای هم دانست، هرچند که گاهی این استعمال درست می باشد. تساوی در این است که بین همه یا دو نفر تساوی برقرار میشود و هرچه را که به یکی داد به دیگری هم نیز باید داد. انسان ها با توجه به استعداد و توانایی با یکدیگر تفاوت می کنند و همگی با هم مساوی نمی باشند که این هم خواسته طبیعت است. متن خلقت با یک شایستگی مخصوص به خود به دنیا آمده است.. پس اگر کسی بر حسب توانایی ها و استعداد خویش به فعالیت بیشتری دست بزند اما ما او را با شخص دیگری که توانایی کمتری دارد مساوی قرار دهیم، نه تنها عادلانه رفتار نکرده ایم بلکه دچار ظلم هم شده ایم. عدالت؛ یعنی این که به اندازه ای که حق دارد به او داده شود، اگر کم حق دارد به او کم داده شود و اگر زیاد حق دارد، زیاد داده شود. زمانی عدل به معنای مساوی است که استحقاق های مساوی هم وجود داشته باشد. براساس عدالت الهی برای هرکسی حقی ایجاد شده است و این حق گاهی مساوات و برابری بادیگران را می طلبد و گاهی هم تفاوت را. (صیادنژاد، 86:1385)

عدالت در اندیشه امام خمینی(ره)

در بررسی دیدگاه امام خمینی(ره) در مورد مفهوم عدالت و قسط علاوه بر بحث لغوی واژه و سیری که از لحاظ تاریخی در اندیشه اسلامی داشته است برخی از معیارهایی که در نزد ایشان حائز اهمیت است و در این نوشتار مورد توجه قرار گرفته است عبارتند از:

معیار و میزان بودن عدالت و قسط، ملاک شناسایی حق از باطل و اسلام از غیر اسلام، (تلازم عدل و حق) فراگیری و گستردگی (شمول)، فطری بودن و در عداد جنود عقل قرار داشتن، غایت انسان و جامعه بودن، وظیفه و مسئولیت انسانی و فریضه بودن، سیره پیامبران و اوصیای حق، و نیز عامل رشد و شکوفایی استعدادها و توسعه و رفاه جوامع بشری.

در دیدگاه امام خمینی(ره) با توجه به معیارها و موازین مزبور می‌توان به چند رهیافت کلی از عدالت رسید که عبارتند از:

ـ عدالت خصلتی فطری و گرایشی و از جنود عقل می‌باشد و این خصلت فطری می‌تواند در سه شکلی تجلی یابد.

ـ عدالت ملکه‌ای نفسانی و حالتی شهودی و درونی است.

ـ عدالت بیانگر وجود اعتدال، استقامت و فقدان افراط و تفریط است. و لذا عدالت نافی ظلم و ظلم‌پذیری (انظلام) است.

ـ عدالت ویژگی جامعه و ابعاد و مقررات آن می‌باشد. (جمشیدی، 32:1380)

عدالت در سیاست

عدالت سیاسی اینگونه تعریف می شود که تمامی افراد جامعه بتوانند درعرصه سیاست یا تغییر امور عمومی خود به صورت برابر مشارکت داشته و از حقوق و آزادی های برابر برخوردار باشند و بتوانند بر مبنای استحقاق وارد مناصب سیاسی گردند به گونه ای که به قول شهید صدر توازن اجتماعی در عرصه سیاست برقرار شود. یعنی هر آنچه که در عرصه سیاست در جای خود قرار گیرد.

بر همین مبنا عدالت سیاسی حوزه های چندگانه‌ای را در برمی گیرد. در واقع دو حوزه اصلی وجود دارد. یک حوزه برابری است و دوم حوزه برابری و استحقاق به صورت ترکیبی. در حوزه برابری از سه حق کلی سخن گفته می شود. یکی برابری در تعیین حق سرنوشت از حق مشروعیت، حق مقبولیت، حق انتخاب، حق نصمیم گیری و مشارکت، حق تظارت، حق ولایت یا ولایت عمومی. دوم حق برابری برابر قوانین است که در این نگاه به تعبیر مرحوم شهید صدر قوانین هم دو دسته هستند.

باور به حقوق اساسی برای انسان ها، اعتراف به اصالت انسان و مواردی از این قبیل مطرح می شود. در نگاه شهید صدر، اولین معیار وجود عدالت سیاسی در جامعه، تحقق مسئولیت خلافت یا جانشینی انسان در زمین است. در نهایت بحث ما به این نتیجه می رسد که بر مبنای استنباط از روش متن شناسی آثار شهید صدر و نگرش هرمونتیک قصد گرا، عدالت سیاسی در نگاه شهید صدر تحقق خلافت الهی انسان در زمین در قالب نظام مردمی الهی که درس های آن حقوق پنجگانه اساسی مردم در حق مشارکت، حق برابری قانونی، برخورداری از حقوق حقوق شهروندی و آزادی ها و پذیرش مناصب و توزیع عادلانه آنها در واقع به طور کامل صورت بگیرد. (جمشیدی، 1:1396)

اصل عدالت در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره)

اصل عدالت در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره) دارای مؤلفه عدالت سیاسی و شاخص هایی همچون توزیع عادلانه امکانات، ایجاد بستر رشد جامعه و مؤلفه عدالت اقتصادی دارای شاخص های فقر زدایی، مبارزه با فشار اقتصادی دشمنان و... می باشد.

مولفه عدالت سیاسی

عدالت در عرصه سیاسی از لحاظ مصداقی دارای ویژگی های خاصی است. این ویژگی ها همه در خدمت این مهم هستند که فرد از شرایطی بهره مند گردد که بر مبنای آن بتواند به درستی در مسیر تکامل و تعالی حرکت کند. عدالت سیاسی در جوامع غربی بیشتر با حق مشارکت در فعالیت های سیاسی مرتبط اند ولی در تفکر توحیدی امام خمینی(ره) سیاست و فعالیت سیاسی به رغم اهمیت فراوانی که به صورت فی نفسه دارند، در مقایسه با نسبت انسان با خداوند اهمیت چندانی نخواهند داشت.

بنابراین وجهه اساسی عدالت سیاسی برقرار نمودن شرایط تعالی، ترقی و تطور روحی افراد است. امام خمینی(ره) در خصوص این امر چنین می فرمایند:

« و آن چیزی که برای من اعجاب آور است آن قضیۀ شکست طاغوت نیست؛ آن‏‎ ‎‏قضیۀ شکست شیطان است و تحول شما جوانها به یک انسانهای متعهد. در این نهضت‏‎ ‎‏آن چیزی که خیلی برای من مطرح است، تحولی است که پیدا شد در ملت ما. در عرض‏‎ ‎‏یکی دو سال، یک تحولات روحی، یک تحولات فکری پیدا شد که این تحولات‏‎ ‎‏روحی و فکری مایۀ امیدواری است. و ان شاءالله با همین تحول باقی باشید؛ و با همین‏‎ ‎‏تحول به پیش بروید؛ و با همین تحول، ایران را بسازید و جمهوری اسلامی را با محتوای‏‎ ‎‏آن ـ که پیاده شدن تمام احکام اسلام است، ان شاءالله . خداوند شماها را ان شاءالله حفظ‏‎ ‎‏کند و شماها برای ایران باقی باشید و حفظ کنید این نهضت را.» (صحیفه امام خمینی(ره)،ج9، 443:1389)

مولفه عدالت اقتصادی

اگر مولفه عدالت سیاسی با شرایط ضروری برای تحول روحی در ارتباط است، مولفه عدالت اقتصادی با شرایط ضروری برای تداوم و ثبات نظام اسلامی در ارتباط است. بر اساس این مولفه یکی از راه های ضربه دشمن به نظام اسلامی و انقلاب از همان آغاز انقلاب اسلامی، تمرکز بر دشوار نمودن شرایط معیشتی و زیستی برای همه جامعه به خصوص طبقات فقیر بوده است.به همین دلیل ضروری است که حکومت و نظام سیاسی تمرکز ویژه بر مشکل فقر و رفع محرومیت این طبقات داشته باشد. امام خمینی(ره) یکی از امتیازات اساسی این حکومت را توجه به محرومین می داند.

«‏‏یکی از نعمتهای بزرگی که خدای تبارک و تعالی به این ملت عنایت فرمود اینکه‏‎ ‎‏حکومت، حکومت مستضعفین است، حکومت محرومین است. یعنی، آنهایی که در‏‎ ‎‏رأس حکومت واقع شدند وقتی که ملاحظه می کنید رئیس جمهورش از مدرسه پا شده‏‎ ‎‏است آمده است رئیس جمهور شده، طلبه مدرسه بوده. رئیس مجلسش از مدرسه آمده‏‎ ‎‏است و رئیس مجلس شده است. رئیس دولتش یک بازاری است که پدرش الآن هم‏‎ ‎‏بازاری است ظاهراً، از بازار آمده است و رئیس دولت شده، و وزرای دیگرش هم همین‏‎ ‎‏طور، وکلای دیگرش هم، وکلا هم همین طور. الآن شما در تمام قشر دست اندرکاران،‏‎ ‎‏چه در مجلس و چه در حکومت یک نفر از آن اشخاصی که در آن وقتها، در زمان‏‎ ‎‏شاهنشاهی کفیل امر بود یک نفر از اشباه آنها را شما نمی بینید. و خاصیت یک حکومت‏ ‏محرومین، مستضعفین و حکومت مردمی این است که هم مجلسش می فهمد مستضعفین‏‎ ‎‏و محرومین یعنی چه، هم حکومت و وزرا می فهمند که یعنی چه، هم رئیس جمهور و‏‎ ‎‏رئیس مجلس اش می دانند که این محرومیت یعنی چه؛» (صحیفه امام خمینی(ره)،ج18، 28:1389)

نتیجه گیری

اصل عدالت در نظریه دفاعی امام خمینی(ره) فقط در سطح یک مفهوم انتزاعی باقی نمی ماند و به یک کارکرد انضمامی بدل می شود. این نکته به این معناست که عدالت در سطح عمل و در سطح جامعه تحقق می یابد. تحقق این اصل، از طریق مولفه های آن ممکن می شود. از اصل عدالت دو مولفه عدالت سیاسی و عدالت اقتصادی استخراج می شود.

بدین ترتیب اصل عدالت در نظریه دفاعی امام خمینی(ره) کارکردی یکسان ولی تجلی چندگانه دارد. عدالت برای اعطای حق به صاحب حق برپا می شود. چنین امری دارای یکسری الزامات سیاسی است. این الزامات با هدف اعطای آزادی به شهروندان و نیز رفع موانع رشد جامعه مطرح می شوند. از سوی دیگر از نقطه نظر اقتصادی فشار اقتصادی دشمنان و به خصوص عامل تحریم پیش شرط های مهمی در زمینه اقتصاد سیاسی در مقابل نظریه دفاعی ایجاد میکنند.تلاش برای رفع همین نکته منجر به عدالت اقتصادی می شود.

منابع

1. امام خمینی(ره)، روح الله، صحیفه امام خمینی(ره)، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389.
2. نهج البلاغه.
3. جمشیدی، محمد حسین، بررسی معیارهای عدالت سیاسی، اندیشکده عدالت مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، 1396.
4. جمشیدی،محمد حسین، مفهوم عدالت در اندیشه سیاسی امام خمینی، حضور 1380 شماره 36.
5. صیاد نژاد، علی رضا، عدالت وجایگاه آن در اسلام از دیدگاه شهید مطهری(ره)، دانش پژوهان  بهار و تابستان 1385، شماره 8.