سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و محمدحسین جمشیدیان

با همکاری حمید صادقی

مقدمه

موضوع این یادداشت اصل کمال طلبی در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره) است. از اصول مهمی که در نظریه دفاعی امام خمینی(ره) و بعد سیاسی آن مطرح است، اصل کمال طلبی است. کمال طلبی در عام ترین سطح خویش به معنای تلاش و کوشش ذاتی و فطری انسان برای ترقی و تعالی و رشد می باشد. با این حال بحث در این مورد بیش از این تعریف اولیه است.

مفهوم کمال طلبی

کمال طلبی در وهله اول در عرصه روانشناسی تعریف می شود. تعریف کمال گرایی در دیکشنری آکسفورد چنین است:

«کمال طلبی یعنی این‌که فرد، استانداردی را که حتی یک پله‌ پایین‌تر از کامل و ایده‌آل است، نمی‌پذیرد.» (بشارت، 7:1384)

 واژه «کمال» که معادل انگلیسى آن پرفکشن است، مصدر کَمَلَ یا کَمُلَ یعنى انجام یافتن، تمام شدن به حد کمال رسیدن و نتیجه گرفتن استتلاش و تکاپوى طبیعى همه موجودات زنده براى تحقق بخشیدن کامل به استعدادهاى درونى آنهاست. ابن‏سینا معتقد است: «هر وجودى زمینه‏ها و استعدادهاى وصول به فعلیت‏هایى را دارد که متناسب با آسایش و سازگار با طبیعت و سرشت و استعدادهاى درونى او هستند.» برخى نیز گفته‏اند: کمال صفتى وجودى است که موجودى به آن متصف مى‏شود و حاکى از دارایى و غناى حقیقى یک موجود در مقایسه با موجود دیگر است. (بشیری، 9:1388)

 از دیدگاه اسلام کمال انسان در رشد عقلانى، عاطفى، اجتماعى و اخلاقى است که از راه تحصیل علوم و کسب ملکات فاضله به دست مى‏آید. تفاوت این نظریه با نظریات دیگر در این است که نظر اخیر علاوه بر رشد عقلانى و علمى، تهذیب اخلاق و کسب ملکات فاضله و مهارت‏هاى اجتماعى و بین فردى را نیز در حصول کمال انسان دخیل مى‏داند.

کمال طلبی و سیاست

شاید بهترین نمونه از برقراری رابطه میان کمال گرایی و سیاست در افکار خواجه نصیر الدین طوسی است. از نظر خواجه انسان باید نسبت به خیر و شر، سعادت و شقاوت، معرفت داشته باشد و پس از تحصیل آن معرفت، عملاً برای نایل شدن به سعادت اقدام کند. در واقع، در اندیشه خواجه، سیاست، یعنی تنظیم روابط افراد جامعه و برپایی عدالت در میان آنهاست.

 برای تحصیل این مقصود، از طریق عقل، باید با وضع قوانین به مصالح انسان اندیشید. این سیاست با سامانه مدیریت سیاسی، سازمان می یابد. مدیریت سیاسی نیز ریشه در طبع انسان دارد و از آنجاکه انسان دور از کمال، ولی شیفته آن آفریده شده است، پس مدیریت سیاسی در جامعه ای سیاسی و با زندگی سیاسی، باید زمینه تحصیل کمال را فراهم کند. رسیدن به کمال، بدون رفع نیازهای مادی ممکن نیست.

از نظر خواجه، کمال و سعادت محقق نمی شود، مگر اینکه میان عقل و شرع امتزاج حاصل شود. ازاین رو، کسی می تواند برای برپایی عدالت در جامعه بکوشد که ضمن برخورداری از عقل، نسبت به شرع نیز شناخت کافی داشته باشد. طبعاً در شرع، اصلاح امور مسلمانان، دستگیری از آنها و پرداختن به «حق الناس» یک تکلیف است.
چنین سیاستی، یعنی سیاست فاضله، هدفش ایجاد مدینه فاضله است، مدینه ای که در آن اثری از آثار فساد و ظلم و تعدّی و تغلّب و زیاده خواهی و شهوت پرستی و غیره دیده نمی شود. بی گمان، معنای دیگر این مفهوم، دیندارتر کردن جامعه و حاکمیت وقت بوده است؛ زیرا به اعتقاد وی، دین و ملک توأمان هستند. «از این سبب باشد تعلق دین و ملک به یکدیگر، چنانکه حکیم فرس اردشیر بابک گفته است: الدین و الملک توأمان لایتمّ احدهما الّا بالآخر، چه دین قاعده است و ملک ارکان و چنان که اساس بی رکن ضایع بود و رکن بی اساس خراب، همچنان دین بی ملک نامنتفع باشد و ملک بی دین واهی».( رمضانی خردمردی، 167:1386)

کمال طلبی در دیدگاه امام خمینی(ره)

در دیدگاه امام خمینی(ره) طلب کمال از ویژگی های ذاتی انسانی است.

«   ‏‏و این بشر یک خاصیتهایی دارد که در هیچ موجودی نیست. مِنْ جمله این است که‏‎ ‎‏در فطرت بشر؛ طلبِ قدرتِ مطلق است، نه قدرت محدود. طلبِ کمال مطلق است، نه‏‎ ‎‏کمال محدود. علم مطلق را می خواهد؛ قدرت مطلقه را می خواهد. و چون قدرت مطلق‏‎ ‎‏در غیر حق تعالی تحقق ندارد، بشر به فطرت حق را می خواهد، و خودش نمی فهمد.‏‎ ‎‏یکی از ادلۀ محکم اثبات کمال مطلق همین عشق بشر به کمال مطلق است. عشقِ فعلی‏‎ ‎‏دارد به کمال مطلق. نه به توهّم کمال مطلق؛ به حقیقت کمال مطلق.»( صحیفه امام خمینی(ره)، ج14، 205:1389)

 ایشان رفتار سیاسی و قدرت طلبی ابرقدرتها را هم با چنین فرمولی تبیین می کنند.

« شما می بینید‏‎ ‎‏که الآن این دو قدرتی که در عالم هست، در زمین است، این دو قدرت هیچ کدام راضی‏‎ ‎‏به آن ابرقدرتیِ خودشان نیستند. دولت امریکا می خواهد که روسیۀ شوروی نباشد و‏‎ ‎‏خودش باشد. شوروی هم می خواهد که امریکا نباشد و خودش باشد. و توهّم این را‏‎ ‎‏می کنند که کافی است برایشان! و حال آنکه اگر تمام زمین را به یکی بدهند، می رود دنبال‏‎ ‎‏آنچه ندارد. قانع نمی شود به آنچه دارد. دنبال آن چیزی است که ندارد، برای اینکه عشق‏‎ ‎‏به کمالِ مطلق دارد، عشق به قدرت مطلقه دارد. اگرتمام عالم را، تمام این کهکشانها و‏‎ ‎‏تمام این سیّارات و ثوابت و هرچه هست در تحت سلطۀ یک نفر بیاید، باز قانع نمی شود،‏‎ ‎‏برای اینکه اینها کمال مطلق نیست. تا نرسد به آنجایی که اتصال به دریای کمال مطلق پیدا‏‎ ‎‏بکند و فانی در آنجا بشود، برایش اطمینان حاصل نمی شود.» ( صحیفه امام خمینی(ره)، ج14، 206:1389)

کمال طلبی در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره)

کمال طلبی در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره) دارای مؤلفه تعالی فرهنگی و شاخصه هایی چون وحدت حوزه و دانشگاه، نخبه پروری دفاعی و سیاسی، ایجاد فضای باز سیاسی و تضارب آراء و همچنین مؤلفه ارزش محوری، شاخص هایی همچون تقویت محور مقاومت در صحنه بین الملل، همکاری با کشورهای اسلامی، پایبندی به معاهدات و عدم پیمان شکنی و... می باشد.

مولفه تعالی فرهنگی

مولفه اولی که در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره) مطرح است، بحث تعالی فرهنگی است. این مولفه به یکی از اهداف درونی و مهم انقلاب اسلامی و نهضت انقلابی مربوط می شود و یک امر عارض و ثانویه نیست. می توان تعالی فرهنگی را چنین معنا کرد:

بلند شدن و برتر شدن ( و یا رشد و ترقی نمودن) از نظر فرهنگی و پرورش و رشد و نمو دادن جنبه های فرهنگی در سطح جامعه.

امام خمینی(ره) دلمشغول فرهنگ، تعالی فرهنگی و حفظ ارزشهای اصیل بودند. در این خصوص می فرمایند که:

«یکی از مسائل بسیار مهم در تمام دستگاهها، خصوصاً دانشگاهها و دبیرستانها،‏‎ ‎‏تغییرات بنیادی در برنامه ها، و خصوصاً برنامه های تحصیلی، و روش آموزش و پرورش‏‎ ‎‏است، که دستگاه فرهنگ ما از غربزدگی و از آموزشهای استعمار نجات یابد. اجانب،‏‎ ‎‏خصوصاً امریکا، در نیم قرن اخیر کوشش داشتند و دارند فرهنگ و برنامه های فرهنگی‏‎ ‎‏و علمی ما را از محتوای اسلامی ـ انسانی ـ ملی خود خالی، و به جای آن فرهنگ‏‎ ‎‏استعماری استبدادی بنشانند. فرهنگ زمان طاغوت، کشور ما را تا لب پرتگاه سقوط‏‎ ‎‏کشاند؛ و خداوند تعالی به داد این کشور اسلامی رسید، ولی بدون تغییرات صحیح‏‎ ‎‏بنیادی و تحول فرهنگی و علمی امکان تحول فکری و روحی نیست. و باید با کوشش‏‎ ‎‏همه جانبه از طرف دولت و رؤسای دانشگاهها و فرهنگیان و جوانان دانشجو به مقصود‏‎ ‎‏نزدیک شویم؛ و ـ ان شاءالله تعالی ـ از پیوستگی و وابستگی نجات پیدا کنیم.» (صحیفه امام خمینی(ره)، ج10، 81:1389)

مولفه ارزش محوری

مولفه بعدی که موضوع بحث واقع می شود، مولفه ارزش محوری است. وقتی در وضعیتی قرار بگیرید که مجبور باشید از میان چند گزینه، یکی را انتخاب کنید، ابتدا گزینه‌هایی را که با ارزش‌های شما سازگار نیست کنار می‌گذارید و سپس، از میان آن‌چه باقی‌مانده، بهترین گزینه را انتخاب می‌کنید. به عبارت دیگر ارزش محوری یعنی تصمیم گیری بر مبنای قرار دادن ارزش ها و رعایت آنها در اولویت.

ارزش ها و پیروی کردن ارزش ها در سیاست و مباحث دفاعی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار هستند.رعایت کردن و حفظ ارزش ها از بالاترین اهمیت در حفظ جامعه برخوردار هستند.ارزش محوری در دیدگاه امام خمینی(ره) بسیار مهم و تاثیر گذار است. ایشان در خصوص ارزش ها و لزوم حفظ و حراست از آنها چنین فرموده اند:

‏‏«اگر بخواهید به همۀ مشکلات پیروز بشوید باید همه محکم بایستید در مقابل همۀ‏‎ ‎‏قدرتها. باید مهیا کنید خودتان را در مقابل همۀ مشکلات. باید ارزشهای انسانی را از‏‎ ‎‏اینجا به همه جا صادر کنید؛ و استقلال خودتان را همه جور؛ استقلال فرهنگی، استقلال‏‎ ‎‏اقتصادی، استقلال اجتماعی همۀ اینها را باید شما محکم نگاه دارید. و این در سایۀ این‏‎ ‎‏است که توجه به مکتب اسلام و اتکال به خدای بزرگ و با هم همپیمان شدن و همۀ‏‎ ‎‏قشرها برادر دانستن یکدیگر است. دشمنها در کمین اند. شما ملاحظه می کنید که از‏‎ ‎‏اطراف دشمنها در تبلیغاتشان چه می کنند با ما، و در تأیید دشمنهای ما چه کارها می کنند.‏‎ ‎‏و ما جز خدای تبارک و تعالی به کسی اتکا نداریم؛ آنها هرچه دارند ما ارزش انسانی‏‏داریم و خدا داریم.» (صحیفه امام خمینی(ره)، ج17، 425:1389)

نتیجه گیری

از ویژگی های بسیار مهم بعدسیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره) توجه به ابعاد وجودی انسان می باشد. این امر به خوبی در اصل کمال طلبی ساری و جاری است. کمال طلبی همچنان که در بخش های پیشین اشاره شد با رشد همه استعدادهای آدمی و به ویژه استعدادهای وجودی و معنوی وی در ارتباط است. تجلی انضمامی چنین اصلی در مولفه های ارزش محوری و تعالی فرهنگی بروز و ظهور می یابد. ارزش محوری و تعالی فرهنگی مولفه هایی هستند که پیاده سازی و تحقق آنها به نوبه خود سبب می شود که حرکت انسان ها به سوی کمال فعلیت یابد.

منابع

1. امام خمینی(ره)، روح الله، صحیفه امام خمینی(ره)، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389.

2. بشارت، محمد علی، تحلیل اکتشافی رابطه کمال گرایی و شخصیت، مطالعات تربیتی و روانشناسی،  ۱۳۸۴ شماره ۱
3. بشیری، ابولقاسم، انسان در جست‏وجوى کمال، معرفت، 1388 ، شماره 147.
4. رمضانی خردمردی،حسین، مدیریت سیاسی از دیدگاه خواجه نصیر طوسی، دانش و اندیشه معاصر، تهران، 1386.