سرتیپ دوم پاسدار دکتر عباسعلی فرزندی و محمدحسین جمشیدیان

با همکاری حمید صادقی

مقدمه

موضوع یادداشت حاضر بررسی اصل مردم پایه بودن در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمین(ره) است. از اصول مهمی که در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره) مطرح است، اصل مردم پایه بودن است. مطابق این اصل بنای نظام اسلامی و حکومت دینی بر همراهی و رضایت مردم است و بدون حضور مردم در صحنه و نقش آفرینی مردم نه انقلاب و نظام اسلامی دوامی دارد و نه در طریق صحیح حرکت می کند.

مفهوم مردم پایه بودن

مردم پایه بودن، ناظر به مدلی از حکومت است که بر مشروعیت الهی و مقبولیت مردم و در چارچوب مقررات الهی استوار است و در راستای حق مداری، خدمت محوری و ایجاد بستری برای رشد و تعالی مادی و معنوی، ایفای نقش می کند. این مدل، بر دو پایه استوار است:

1. از سویی ریشه در آموزه های وحیانی دارد.

2. این آموزه ها را از رهگذر خواست و اراده مردم دنبال می کند.

از این رو در نظام مردم پایه بودن، نظام سیاسی بر دو رکن الهی و انسانی استوار است و این نظام با در نظر داشتن اصول اعتقادی اسلام، رابطه مردم و حکومت را تبیین می کند.

اصول مردم پایه بودن عبارتند از:

1. فضیلت محوری. 2. هدایت محوری. 3. حاکمیت الهی. 4. ایمان دینی. 5. انتخاب مردمی. 6. آرمان گرایی. 7. تکلیف محوری. 8. شایسته سالاری. 9. قانون محوری. 10. رضایت مندی  (محمدی،7:1384)

مردم پایه بودن در دولت پاسخ گو چونان روش سامان دهی حوزه‏ی عمومی حیات انسانی، سه بازوی اجرایی کلیدی دارد، طوری که فقدان هر سه یا یکی از آنها مردم سالاری را به اسمی بدون مسمی تبدیل می‏نماید. آن سه عنصر کلیدی مردم پایه بودن عبارتند از:

• قدرت و توان مندی؛
• مسئولیت؛
• نگرش حقوقی به قدرت و مسؤولیت.

مردم پایه بودن در اندیشه امام خمینی(ره)

امام خمینی(ره)، با وجود تأکید بر مشروعیت الهی عام فقها و این که حکومت غیر ولایت فقیه حکومت طاغوت است و طاغوت وقتی از بین می رود که با امر خداوند کسی نصب شود، (صحیفه امام خمینی(ره)،ج10، 221:1389) در عین حال ولایت را از آن فقیهی می داند که یا با ابراز نظر عمومی مردم پذیرش وی محرز شده باشد و یا از طریق مجلسی متشکل از فقهای منتخب مردم، در جایگاه ولی امر و رهبر سیاسی کشور انتخاب گردد.

بر اساس این مدل که مطلوب امام نیز بود، هرچند همه فقها واجد شرایط اند، تنها فقیهی ولی امر مسلمین است که مورد پذیرش و رضایت مردم باشد، زیرا از نظر ایشان تحمیل بر مردم، غیر شرعی است. بنابراین فقیهی صلاحیت مقام ولایت را داراست که در یک انتخاب مستقیم و یا غیرمستقیم مردمی انتخاب گردد؛ انتخابی که چون در چهارچوب مجوز شریعت (انتخاب از بین فقها) انجام شده، از مشروعیت الهی نیز برخوردار است. (آذرنگ، 32:1396)

مهم ترین متن در تأیید این نظر، نامه امام خمینی(ره) خطاب به رئیس مجلس خبرگان بازنگری قانون اساسی در نهم اردیبهشت ماه 68 است:

«اگر مردم به خبرگان رأی دادند تا مجتهد عادلی را برای رهبری حکومتشان تعیین کنند، وقتی آن ها هم فردی را تعیین کردند تا رهبری را به عهده بگیرد، قهری او مورد قبول مردم است. در این صورت، او ولی منتخب مردم می شود و حکمش نافذ است.» (صحیفه امام خمینی(ره)،ج21، 371:1389)

تعبیری صریح تر در این باره، در نامه دیگر امام خمینی(ره) در پاسخ به استفتاء نمایندگان خویش در دبیرخانه ائمه جمعه و جماعات سراسر کشور است که در آن شرط تولی امور مسلمین را آرای اکثریت آنان می داند. وی در جواب این پرسش که «در چه صورت فقیه جامع الشرایط بر جامعه ی اسلامی ولایت دارد»، می نویسد:

«[او] ولایت در جمیع صور دارد، لکن تولی امور مسلمین و تشکیل حکومت بستگی دارد به آرای اکثریت مسلمین که در قانون اساسی هم از آن یاد شده است و در صدر اسلام تعبیر می شده به بیعت با ولی مسلمین.» (صحیفه امام خمینی(ره)،ج20، 459:1389)

مردم پایه بودن در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره)

تا بدینجا با اصل مردم پایه بودن و معنا و مفهوم آن به طور عام اشنا شده اید. در این بخش به جایگاه این اصل و مولفه ها و شاخص های آن در نظریه دفاعی امام خمینی(ره) توجه می شود.

اصل مردم پایه بودن دارای مؤلفه تقویت سرمایه اجتماعی و شاخص هایی همچون حضور مردم در راهپیمائی ها، گسترش مشارکت مردم در انتخابات، امیدآفرینی در جامعه و... و همچنین مؤلفه نهادسازی مردمی دارای شاخص هایی همچون بسیج همگانی، مشروعیت نظام و... می باشد.

مولفه تقویت سرمایه اجتماعی

سرمایه‌اجتماعی عبارت است از ارتباطات و شبکه‌های اجتماعی‌ای که می‌توانند حس همکاری و اطمینان را در میان افراد یک جامعه پدید آورند. امروز بر جامعه‌شناسان ثابت شده که یکی از ابعاد مهم هر توسعه‌ای توجه به سرمایه‌های اجتماعی است. از این‌رو سرمایه‌اجتماعی، یکی از مهمترین شاخصه‌های رشد و توسعه هر جامعه‌ای به شمار می‌آید. از نقطه نظر مفهومی می توان میان سرمایه اجتماعی و مفهوم تعاون در اندیشه امام خمینی(ره) و یا رهبر انقلاب اسلامی ارتباط برقرار کرد. ادعای ما این نیست که تعاون و سرمایه اجتماعی برابر یا معادل هم هستند، بلکه ادعا می شود که کاربرد این دو اصطلاح و از آن مهمتر نتایج آن به هم نزدیک هستند. برای مثال به این سخن امام خمینی(ره) دقت کنید:

« ‏از امریکا یک عدۀ جوان، چند روز، چند وقت پیش از این، آمده بودند که‏‎ ‎‏ما آمدیم برای جهاد سازندگی، این یک تحولی است. جوان در امریکا‏‎ ‎‏ـ‌برای، عرض بکنم که ـ بیاید، از آنجا راه بیفتد، که برود توی دهات اینجا‏‎ ‎‏برای جهاد سازندگی. من به آنها گفتم که شما ـ البته هم آنها هم شماها‏‎ ‎‏فرق ندارد البته ـ شما نمی توانید مثل رعیتها بروید و کار بکنید، شما یک‏‎ ‎‏جور دیگر زندگی کردید؛ اما این را بدانید که وقتی این رعیت، این‏ ‏کشاورز، دید از امریکا یک عده محصل، یک عده مهندس، یک عده دکتر،‏‎ ‎‏آمدند توی صحرای مثلاً کجا مشغول شدند به درو. این یک قدرت‏‎ ‎‏فوق العاده ای به آنها می دهد؛ یعنی آنها امیدوار می شوند به مملکت‏‎ ‎‏خودشان؛ امیدوار می شوند به ـ عرض می کنم که ـ نظام خودشان. آن‏‎ ‎‏قدرتی که آنها دارند، و فرض کنید در یک روز پنج ساعت، شش ساعت،‏‎ ‎‏کار می کنند، اینکه شما حالا آمدید و رفتید و آنها چشمشان به شما‏‎ ‎‏افتاد، ده ساعت کار می کنند. آنی که یک جریب زمین را درو می کرد،‏‎ ‎‏حالا دو جریب زمین را درو می کند. ضمیمه کنید به اینکه وقتی چشم‏‎ ‎‏این کشاورزها بیفتد که یک عده زنها از توی خانه هایشان در آمدند،‏‎ ‎‏کسانی که خوب هیچ اهل این کار نبودند که بروند در جهاد سازندگی و‏‎ ‎‏بروند با رعیتها شرکت کنند در درو، وقتی که ببینند اینها که یک همچو‏‎ ‎‏جمعیتی، زنها آمدند برایشان دارند کمک می کنند، این ارزشش پیش‏‎ ‎‏آنها خیلی زیاد است. واقع ارزش هم زیاد است، ولو کارش کم است،‏‎ ‎‏نمی تواند یک زن یک کار مثبت زیادی انجام بدهد، لکن ارزش زیاد‏‎ ‎‏است. کارهایی که الآن می شود کارهای ارزشداری است. در نظر من‏‎ ‎‏بسیار بعضی از این کارها ارزشدار است ولو کم باشد، ارزشش زیاد است؛‏‎ ‎‏یعنی کم کم این اسباب این می شود که زیاد بشود این، و موج پیدا بکند و‏‎ ‎‏سرتاسر کشور را بگیرد.» (صحیفه امام خمینی(ره)،ج10: 489)

مولفه  نهادسازی مردمی

منظور از نهادسازی مردمی حضور مردم در صحنه سیاست و مدیریت کشور از طریق ایجاد نهاد ها و موسسات مردم نهاد است. این عمل می تواند از طریق نهادهای دائمی و سازمان یافته همانند سپاه، بسیج، کمیته امداد امام خمینی(ره) و... باشد و یا از طریق نهادهای غیرسازمانی و مناسبتی مانند حضور در راهپیمائی های دهه فجر یا روز قدس و ... در هر دو این موارد حضور نهادی مردم در صحنه سیاست تاثیرگذار و مهم است.

امام خمینی(ره) بر حضور و تاثیرگذاری مردم بسیار تاکید می ورزیدند. رهبر انقلاب در خصوص دلایل موفقیت امام خمینی(ره) در مدیریت نهضت انقلابی چنین می فرمایند:

«امام (رضوان الله تعالی علیه) انسان بزرگی بود از جهات مختلف، از جمله از لحاظ دانش و معرفت دینی. پشتوانه‌ی ایجاد این نظریّه و تحقّقِ این نظریّه، از سویی معرفت عمیق او به اسلام [بود] -اسلام را می‌شناخت و میدانست که حاکمیّت اسلامی مربوط به پیام اصلی اسلام است- و [از سوی دیگر] اعتقاد عمیق او به مردم؛ امام بزرگوار به مردم خیلی اعتقاد داشت؛ به توانایی‌های مردم، به عزم مردم، به وفاداری مردم ... 

ایمان عجیب ایشان، یعنی سال ۴۱ که همان اوّل شروع نهضت [بود]، امام در درس یک روز بحث را کشاندند به مسائل سیاسی و همان مسئله‌ی جاری، اشاره کردند به بیابان قم و گفتند اگر ما دعوت کنیم، مردم این بیابان را پُر خواهند کرد! سال ۴۱ که هیچ کس تصوّر نمیکرد که بتوان مردم را در یک چنین حرکتی همراه کرد و وارد کرد.»(بیانات امام خامنه ای(مدظله العالی، 14/3/1400)

نتیجه گیری

مردم نقش مهمی در بعد سیاسی نظریه دفاعی امام خمینی(ره) بازی می کنند و از این رو اصل مردم پایه گی در تفکر ایشان نقش محوری دارد. همچنان که در مباحث پیشین و به طور خاص از دل مولفه های این اصل مشخص شد، مردم پایه بودن در تفکر امام، یک واقعیت انضمامی تبدیل شده و ایشان در تلاش برای پررنگ نمودن نقش مردم به نهادسازی و تقویت حضور مردم در اجتماع پرداخته اند. نمودهای چنین تلاشی در نهادهایی چون بسیج سازندگی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی متجلی شده است. مولفه های این اصل یعنی تقویت سرمایه اجتماعی و نهادسازی مردمی در راستای رابطه متقابل میان مردم و حکومت دینی هم به تقویت حکومت از طریق حضور مردم و هم به رشد مردم از طریق دخالت دادن آنان در اداره امور مربوط می شود.

منابع

1. امام خمینی(ره)،روح الله، صحیفه امام خمینی(ره)، جلد 10، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389.
2. محمدی، علیرضا، هم مردم سالاری، هم دینی ; مفهوم مردم سالاری دینی چیست؟، پرسمان  شهریور 1384، شماره 36.
3. آذرنگ، ندا، بررسی نقش مردم در حکومت اسلامی و مبانی نظری آن از دیدگاه امام خمینی، حضور، شماره 97، 1396.