اندیشه امنیتی از منظر امام خمینی (ره)

پس از بحث و بررسی در رابطه با اهداف، زمینه ها، تهدیدات و نتایج اندیشه امنیتی در اسلام به اندیشه امنیتی از منظر امام خمینی (ره) پرداخته می شود

امنیت از نگاه حضرت امام ^(ره)

امنیت از دیدگاه امام خمینی ^(ره) با نوع تفسیر و تبعیت و پذیرش موعظه خدا در قرآن ارتباط مستقیم دارد «قل انما اعظکم بواحده ان تقوموا لله مثنی و فردی» (سبا، ۴۶). امام خمینی ^(ره) در تفسیری معطوف به عمل از این آیه می فرماید:

خدای تعالی در این کلام شریف، از سرمنزل تاریک طبیعت تا منتهای سیر انسانیت را بیان کرده و بهترین موعظه هایی است که خدای عالم از میان تمام مواعظ انتخاب فرموده و این یک کلمه را پیشنهاد بشر فرموده. این کلمه تنها راه اصلاح دو جهان است قیام برای خداست (امام خمینی ،۱۳۷۸: ۱/۲۳)

آیه مذکور و استنادات به آن حدود ۳۰ مرتبه در گفتمان امام خمینی ^(ره) - در مقاطع مختلف نهضت قبل و بعد از انقلاب اسلامی- تکرار شده است. با کنکاش در گفتمان امام خمینی ^(ره) به وضوح می توان دریافت که محوری ترین، مبنایی ترین و شاخصترین عنصر و شالوده نهضت امام خمینی ^(ره) و محتوای تمام اندیشه ها و دیدگاه های امام خمینی ^(ره) در مراحل و مقاطع اصلی و حیاتی نهضت و مبارزه علیه حکومت طاغوت و … در این آیه خلاصه شده است. آیه ای که بدون فهم درست آن هرگز نمی توان مکتب امنیتی امام خمینی ^(ره) و موضوع امنیت را درک نمود.(نک: خسروی، ۱۳۹۱: ۱۳۱-۱۳۰)

از نظر امام راحل ^(ره) امنیت پایدار در جمهوری اسلامی در پناه اصل ولایت فقیه، امامت، وحدت و پیاده سازی احکام الهی، به اجرا گذاشتن عدالت اسلامی و توجه به محرومین و مستضعفین تحقق پیدا می کند (فیروزآبادی، ۱۳۹۱، ۲۴)

در مکتب امام خمینی ^(ره) که مکتبی دین بنیان است، بدون حکومت، امنیت در معنای تام آن محقق نخواهد شد. به عبارتی دیگر تحقق امنیت هم در معنای تام آنکه مورد نظر اسلام و امام است و هم در معنای حد اقلی آن یعنی برقراری نظم و آرامش ظاهری مستلزم حکومت است و از آنجا که اساس و مبنای تشکیل حکومت، اسلام است تنها حکومتی می تواند محقق کننده معنای حقیقی و جامع امنیت شود، که مجری احکام اسلام باشد؛ لذا حکومت ابزاری است برای تحقق امنیت در تمامی معنای آن و نه صرفاً معنای حد اقلی که مرتبط با نظم و انضباط اجتماعی است (خسروی، ۱۳۹۱: ۱۴۳)

مهمترین اهداف امنیت از دیدگاه امام (ره) عبارتند از:

1. تشکیل حکومت اسلامی. ۲- اجرای احکام اسلام. ۳- اجرای عدالت. ۴- بسط توحید ناب و معرفت خدا (همان، ۲۴۰)

متغیرهای امنیت ساز در مکتب امام خمینی عبارتند از:

۱- حکومت و نظم: از نگاه امام خمینی (ره) بدون وجود نظم امکان تحقق سایر اهداف حکومت از سازندگی مادی تا اجرای احکام الهی و سازندگی معنوی غیر ممکن است

۲- عدالت و پیشرفت: از منظر امام (ره) بدون عدالت، امکان شکوفایی استعدادها و قابلیت های انسان میسر نیست، عدالت محوری و تاکید بر قشر محروم از نکات اصلی مکتب امام (ره) است

۳- تربیت: فلسفه تربیت و اهمیتویژه آن در ایجاد امنیت به عنوان یکی از کارویژه های حکومت در منظر امام (ره) ریشه در اولویت هستی شناختی جامعه بر فرد و نقش جامعه در سعادت و شقاوت فرد دارد

۴- روحانیت اصیل و تربیت دینی: امام (ره) بر وجود روحانیت اصیل در کشور تاکید داشته و اسلام بدون روحانیت را همچون کشور بدون طبیب تعبیر می کند

۵- نهادهای آموزشی و تربیتی: امام خمینی (ره) دانشگاه را تعیین کننده سرنوشت و مقدرات یک ملت و مبدا همه تحولات می داند

۶- حرّیت: آنچه که در مکتب امنیتی امام خمینی (ره) در تبیین رابطه میان آزادی و امنیت مورد تاکید قرار می گیرد اولاً ریشه در اسلام شناسی امام (ره) دارد و ثانیاً مبتنی بر مباحث انسان شناسی امام (ره) می باشد

۷- استقلال: یکی از واژه های اصلی مکتب امنیتی امام (ره)، استقلال و خودباوری است به طوری که واژه استقلال حدوداً ۸۲۵ مرتبه در کفتمان امام (ره) تکرار شده است

۸- قدرت: در مکتب امنیتی امام خمینی (ره) قدرت تنها متوقف در بعد مادی نیست بلکه جنبه معنوی قدرت که ریشه در هستی شناسی الهی دارد بسیار پررنگ و برجسته تر است

۹- ایمان به خدا: حلقه ارتباطی قدرت و امنیت در مکتب امنیتی امام خمینی (ره) ایمان و باور به وجود چنین قدرتی و اتکا و توکل به او و گسست از هرچه غیر خداست می باشد

۱۰- مشارکت مردمی: یکی از بارزترین تفاوت های مکتب امنیتی امام (ره) با سایر مکاتب امنیتی موجود مردمی سازی امنیت و به عبارتی برون سپاری امنیت یا مسئولیت دهی به مردم برای تامین امنیت می باشد

۱۱- وحدت: تاکید بر وحدت و پرهیز از تفرقه از جمله مهمترین محور های اصولی مکتب امام (ره) است که ایشان همواره بر آن تاکید می نمودن (نک، همان، ۱۹۰-۱۴۸)

ابعاد امنیت در اندیشه امام خمینی:

در کلام امام خمینی (ره) نمی توان به صورت مستقیم نشانی از تاکید بر ابعاد امنیت ملی دید و ترجیهاتی در خصوص آن مشاهده کرد. توجه و تاکید بر بعدی از ابعاد امنیت ملی، استنباطی است که می توان از آراء و اندیشه های ایشان داشت. تاکید امام (ره) بر بعدی از ابعاد امنیت متاثر از مبانی هستی شناسی، انسان شناسی، جامعه شناختی و سیاست شناسی وی است؛ که با توجه به آن ابعاد امنیت در اندیشه ایشان را می توان به شرح ذیل مطرح کرد

الف) بعد مادی و دنیوی امنیت

ب) بعد معنوی و اخروی امنیت:

در نگاه امام (ره) هدف اصلی دولت ها به عنوان متولیان اداره و تدبیر امور جوامع انسانی، جلوگیری از پیدایش مفسده و خروج آنها از دایره فطرت انسانی است. بر همین اساس جهت گیری اصلی سیاست علاوه بر تامین نیازمندی های مادی و دنیوی انسانها، فراهم ساختن بسترهای مناسب برای توسعه و تعمیق معنویت و هدایت آنها است.(درویشی، ۱۳۹۰: ۱۲۲)

امام (ره) اصولاً بعد اصلی امنیت انسانها را اخروی دانسته و امنیت این جهان در تمام ابعادش را مقدمه ای برای آن می داند

«همه اینها مقدمه این است که یک آرامشی در این بلاد پیدا بشود و دنبال این آرامش یک سیر روحی پیدا بشود، یک هدایت به سوی خدا پیدا بشود. آن چیزی که اساس است سیر الی الله است و …» (صحیفه امام، ۱۹/ ۵۱)

از نظر ایشان بعد اخروی امنیت بر بعد مادی آن اصالت دارد اولی هدف و دومی ابزار و وسیله برای رسیدن به آن است «سیاست این است که جامعه را هدایت کند و راه ببرد، تمام مصالح جامعه را در نظر بگیرد و تمام ابعاد انسان و جامعه را در نظر بگیرد و اینها را هدایت کند به طرف آن چیزی که صلاحشان هست» (همان، ۱۳/ ۴۳۳)

از منظر امام (ره) اطمینان از اعتقاد به خدا بر می خیزد و این همان وجه معنوی امنیت است (درویشی، ۱۳۹۰: ۱۲۴).

می توان گفت: امام (ره) بر بعد معنوی امنیت نگاه جامع و گسترده ای داشته و بر معاد محوری در این زمینه تاکید ویژه ای نموده اند.

با تامل در آثار مختلف امام خمینی (ره) می توان جنبه ها و وجوه گوناگونی را برای ابعاد مادی و معنوی امنیت که دولت اسلامی موظف به تامین آنها است برشمرد که عبارتند از:

۱) بعد فرهنگی و اعتقادی

در آراء و اندیشه های امام (ره) بیشترین تاکید بر بعد فرهنگی و اعتقادی امنیت است. اعتماد و اطمینان مبتنی بر اعتقاد به خداوند و توانایی جامعه مسلمانان در اداره جامعه و توکل به خدا براای یاری رساندن به انسان های مومن بنیان امنیت در اندیشه امام است.(نک، درویشی، ۱۳۹۰: ۱۲۶-۱۲۴) در همین حال امام (ره) بر آزادی اندیشه تاکید دارد و می فرمایند «در جمهوری اسلامی ایران هر فردی از حق آزادی بیان و عقیده برخوردار خواهد بود» (صحیفه امام، ۵/ ۱۳۹)

۲) بعد هستی شناسی و هویتی:

امام (ره) اعتقاد داشت که اسلام هویت و هستی مسلمانان است. تهی کردن جامعه از ارزشهای اسلامی، به معنای نابود کردن آن است، حتی اگر به ظاهر پا برجا و حضور داشته باشد. در اندیشه امام (ره) بقای جامعه اسلامی به حفظ و تداوم ارزش های الهی بستگی دارد؛ ارزشهای اسلامی به آنها هویت و معنا می دهد و تهدید این ارزشها، تهدید هویت اسلامی جامعه و هستی آن است (درویشی، ۱۳۹۰: ۱۲۸) ایشان می فرمایند: «من به صراحت اعلام می کنم که جمهوری اسلامی ایران با تمام وجود برای احیای هویت اسلامی مسلمانان در سرتاسر جهان سرمایه گذاری می کند و …» (صحیفه امام، ۲۱/ ۹۱)

۳) بعد فقهی

بعد فقهی و حقوقی امنیت از منظر امام خمینی (ره) جایگاه ویژه دارد در سنت مطالعات فقهی امنیت، معمولاً حفظ دین بالاتر از حفظ جان، حفظ جان بالاتر از حفظ خرد، حفظ خرد بالاتر از حفظ نسل و حفظ نسل بالاتر از حفظ مال شمرده می‌شود. روشن است که مرجع تشخیص و تعیین اولویت‌ها، دولت اسلامی است که در رأس آن حاکمِ واجد شرایط قرار دارد. حضرت امام در بیانی، سلسله مراتب موضوعات امنیتی را تعیین فرموده‌اند که در این میان "اسلام" بالاترین جایگاه را دارد (نک، ر ک: صحیفه امام، ۱۵/ ۱۱۷)

۴) بعد اجتماعی:

حفاظت از نهاد خانواده، تاکید بر عدالت اجتماعی، لزوم امر به معروف و نهی از منکر، مبارزه با ظلم و مبارزه با موانع کمال از محور های مورد توجه امام (ره) در این قسمت است (لک زایی، ۱۳۹۰: ۵۶)

۵) بعد سیاسی

امام (ره) به دلیل نگرش بنیادی خود به ارتباط عمیق سیاست و دیانت، تاکید بسیاری بر تشکیل دولت و نقش آن در هدایت جامعه و تامین امنیت دنیوی و اخروی انسان ها دارد

۶) بعد اقتصادی:

امام (ره) به طور خاص بعد اقتصادی امنیت را طرح نمی کند از نظر ایشان عملکرد دولت باید به گونه ای باشد که نیازهای مادی انسان ها را فراهم کند و توزیع ثروت در جامعه نباید به گونه ای باشد که موجب بر هم زدن آرامش افراد شود. ایشان به بعد اقتصادی امنیت از منظر اجتماعی نگاه می کند، عدالت مبنای آرامش است و بی عدالتی موجب از بین رفتن امنیت در جامعه می شود

۷) بعد قضایی

در اندیشه امام خمینی (ره) جایگاه قضاوت به حدی رفیع است که گویا محور و ستون حاکمیت اسلامی است، چنانکه در این خصوص می فرمایند: «قضا در اسلام از حیث اهمیت شاید در ردیف اول مسائل اسلام، و تعبیراتی هم که در لسان ائمه شده است، کشف از اهمیت بسیار می کند و …» (امام خمینی، ۱۳۸۵: ۱۲/ ۲۱۲). با توجه به فرمایشات امامن (ره) می توان بیان داشت که از منظر ایشان امنیت قضایی همچون لولایی است که تامین آن می تواند امنیت انسانیو امنیت دولت محور یا انیت ملی را توامان برقرار کند و آنها را به یکدیگر پیوند زند (علیدوستی، ۱۳۹۰: ۱۴۱-۱۴۰)

۸) بعد نظامی

بعد نظامی امنیت در اندیشه امام (ره) در چارچوب الزامات حکومت داری و ضرورت حفظ و تامین امنیت جامعه مسلمانان در برابر هجوم بیگانگان طرح می شود. ایشان می فرمایند «حفظ مرزهای کشور اسلامی و جلوگیری از تسلط تجاوزگران بر آن عقلا و شرعا واجب است» (البیع، ۱۳۷۸: ۴۶۲)

۹) بعد زیست محیطی

نگاه حضرت امام (ره) به مسائل زیست محیطی مدرن و از منظر موضوعات حکومت داری بود که لازمه فراهم آوردن محیطی امن و آرام برای جامعه مسلمانان است. ایشان در پاسخ یک نامه، مثال ضرورت حفاظت از جنگل ها را طرح کرده (درویشی، ۱۳۹۰: ۱۲۹) و می فرمایند:

«.... امروز هم شیعیان می توانند بدون هیچ مانعی با ماشین های کذایی جنگل ها را از بین ببرند و آنچه را که باعث حفظ و سلامت محیط زیست است را نابود کنند و جان ملیون ها انسان را به خطر بیندازند و …» (صحیفه امام، ۲۱/ ۱۴۹)

تهدید های امنیت از دیدگاه حضرت امام (ره)

از دیدگاه امام خمینی (ره) تهدیدهای امنیت از منابع زیر ناشی می شود:

الف) طواغیت:

طاغوت اصطلاحی قرآنی است و منظور امام (ره) از آن، هر کس و گروهی است که در مقابل راه انبیاء ایستاده اند و بر خلاف انبیاء که انسانها را از ظلمت به سمت نور هدایت می کنند، انسانها را از سمت نور به سمت ظلمت هدایت می کنند (صحیفه نور، ۸/ ۶۲-۳). بنا بر این می توان طواغیت را داخلی و خارجی دانست دولت های استکباری و مخالف اسلام، طاغوت محسوب می شوند و دول کشورهای اسلامی نیز اگر به جای هدایت، تربیت و تزکیه، به دور ساختن مردم از احکام اسلام، اسلام زدایی و مقابله با احکام اسلام مشغول شوند در ردیف طواغیت قرار می گیرند.

ب) استضعاف:

استضعاف نیز همانند متضاد خود یعنی استکبار، از اصطلاحات قرآنی است و در کلام امام خمینی (ره)، منظور از آن عدم اطلاع بر قدرت خویش و خود را ضعیف پنداشتن است که اغلب؛ ناشی از تبلیغ و القای مستکبرین است. البته این استضعاف توام با قبول استکبار و مورد تجاوز و تعدی آن واقع شدن است.

ج) تفرقه:

امام خمینی (ره) در آثار و سخنرانی های خویش بر وحدت مسلمین و طبقات مردم تاکید فراوان کرده اند. تفرقه راه را برای قدرت گیری طواغیت و مخالفان اسلام باز می کند و باعث تضعیف جبهه اسلام می شود که استضعاف و به خطر افتادن اصل اسلام به دنبال آن خواهد آمد.) قاسمی، ۱۳۹۰: ۳۵-۳۴) ایشان می فرمایند «باید بدانید که اختلاف و تفرقه سرچشمه تمام بدبختی ها و اسارت ها است» (صحیفه نور، ۱۰/ ۸۰)

متغیرهای ناامن ساز:

با توجه به آنچه که بیان شد می توان از ۱- ظلم پذیری ۲- بی نظمی ۳- سلطه پذیری ۴- خشونت ۵- منازعه ۶- خودکامگی ۷- وحشت و … به عنوان برخی از متغیر های نا امن ساز در مکتب امنیتی امام خمینی نام برد

با توجه به این: مکتب امنیتی امام خمینی ^(ره) مکتبی دین بنیان است، بدون حکومت، امنیت در معنای تام آن محقق نخواهد شد. از نظر ایشان مهمترین اهداف امنیت عبارتند از: تشکیل حکومت اسلامی. ۲- اجرای احکام اسلام. ۳- اجرای عدالت. ۴- بسط توحید ناب و معرفت خدا، که در سایه مواردی همچون ۱- حکومت و نظم ۲- عدالت و پیشرفت ۳- تربیت ۴- روحانیت اصیل و تربیت دینی ۵- نهادهای آموزشی و تربیتی ۶- حرّیت ۷- استقلال ۸- قدرت ۹- ایمان به خدا ۱۰- مشارکت مردمی ۱۱- وحدت؛ ساخته می شوند.

مهمترین ابعاد امنیت در اندیشه امام خمینی عبارتند از: الف) بعد معنوی و اخروی امنیت ب) بعد مادی و دنیوی امنیت، که ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اعتقادی، نظامی، هستی شناسی و هویتی و زیست محیطی همه از زیرمجموعه های بعد مادی و دنیوی امنیت محسوب می شوند.

از دیدگاه امام خمینی (ره) تهدیدهای امنیت از منابعی همچون طواغیت، استضعاف، و تفرقه ناشی می شود.

منابع و مراجع:

پس از قرآن کریم و نهج البلاغه

۱- امام خمینی (۱۳۸۶)، صحیفه نور، تمام مجلدات، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)

۲- --------- (۱۳۸۷)، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، جلد ۱

۳- --------- (۱۳۷۸) کتاب البیع، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول

۴- خسروی، علی رضا (۱۳۹۱)، مکتب امنیتی امام خمینی، تهران، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، چاپ اول، تهران

۵- درویشی، فرهاد (۱۳۹۰)، ابعاد امنیت در اندیشه و آراء امام خمینی (ره)، چاپ شده در کتاب امام خمینی (ره) و بنیان های نظری امنیت در جمهوری اسلامی ایران، پژوهشکده مطالعات راهبردی

۶- علیدوستی، ناصر (۱۳۹۰) امنیت قضایی در نظریه حکومتی امام خمینی (ره)، چاپ شده در کتاب امام خمینی (ره) و بنیان های نظری امنیت در جمهوری اسلامی ایران، پژوهشکده مطالعات راهبردی

۵- فیروزآبادی (۱۳۹۱)، سید حسن، سخنرانی، چاپ شده در کتاب امنیت پایدار، تهران، دانشگاه امام حسین

۶- قاسمی، محمد علی (۱۳۹۰)، امنیت و مکانت آن در اندیشه امام خمینی (ره)، چاپ شده در کتاب امام خمینی (ره) و بنیان های نظری امنیت در جمهوری اسلامی ایران، پژوهشکده مطالعات راهبردی

۷- لک زایی، نجف (۱۳۹۰) فلسفه امنیت از دیدگاه امام خمینی (ره)، چاپ شده در کتاب امام خمینی (ره) و بنیان های نظری امنیت در جمهوری اسلامی ایران، پژوهشکده مطالعات راهبردی