مبانی، اصول، مولفه ها و شاخص‌های دفاع و امنیت در اقتصاد مقاومتی؛ (در یک نگاه)

متن حاضر خلاصه طرح پژوهشی تحت عنوان «مبانی، اصول، مولفه ها و شاخص‌های دفاع و امنیت در اقتصاد مقاومتی» است که در سال ۱۳۹۳ با راهنمایی سرتیپ دوم پاسدار دکتر فرزندی توسط آقای مجتبی کاشف (کسر خدمت) انجام شده است.

اولین و مهم ترین هدف یا وظیفه هر حکومتی برقراری امنیت یا ثبات در جامعه است تا آن گاه در سایه امنیت، استقلال، رفاه، توسعه، و عدالت اجتماعی برقرار گردد و امنیت پایدار نیز مستلزم به کارگیری همه عوامل و مولفه های قدرت ملی در ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و نظامی است (رحیم‌صفوی و جمشیدی، ۱۳۸۶)

جمهوری اسلامی ایران همواره به دلیل اتخاذ رویکردهای اسلامی در تقابل ماهوی و مبنایی با قدرتهای جهانی در بخشهای مختلف اعم از سیاسی، اقتصادی و نظامی با مسئله دفاع و تامین امنیت رو به رو بوده است. وقوع وقایع تاریخی تاثیرگذار از قبیل جنگ تحمیلی ۸ ساله از سوی رژیم بعثی به نمایندگی از نظام سلطه، مسئله تسخیر سفارت (جاسوس خانه) آمریکا در تهران، موضوعی دستیابی ایران به انرژی هسته ای و متعاقباً اعمال تحریمهای گسترده اعمال شده از سوی کشورهای مختلف و سازمانهای بین‌المللی به عنوان نمونه های کلان، یادآور این نکته است که مسئله دفاع و امنیت انقلاب اسلامی (به ترتیب در داخل مرزهای جغرافیایی و عقیدتی-سیاسی) همواره مسئله ای چالش‌انگیز، حساس و پویا برای جمهوری اسلامی ایران بوده است. در همین راستا می توان گفت که حکومت در تامین و استقرار امنیت همه جانبه نقش مهمی دارد؛ ضمن آنکه بخش مهمی از کارکرد و عمل دین راجع به امنیت روحی و روانی اعضای یک جامعه دینی است. بر اساس درهم‌آمیختگی دین و دولت در جمهوری اسلامی، این نهاد بنیادهای جدیدی برای امنیت ملی تعریف کرده است. در این میان اقتصاد به نظر پیچیده ترین مسئله است. پویایی بی حد و حصر، پیوستگی بین‌المللی، کم بودن قبح اقدامات تحریمی اقتصادی در مقایسه با اقدامات نظامی و خرابکارانه و … از جمله نتایجی است که می توان به عنوان دلیلی بر این مدعا ذکر کرد.

لذا مساله اصلی مطرح در متن پیش رو آن است که رویکرد اقتصاد مقاومتی مطرح شده از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) به عنوان نقشه راه مدیریت اقتصادی کشور در پیوند با مسئله دفاع و امنیت انقلاب اسلامی و دلالتهای آن در تعیین استراتژی های سطوح عالی، میانی و عملیاتی مورد بررسی قرار گیرد.

استفاده از مفاهیمی همچون جهاد اقتصادی، الگوی پیشرفت اسلامی – ایرانی به جای توسعه، حمایت از تولید ملی، کار و سرمایه ایرانی در این قالب بررسی می‏شود. بر این اساس آن‏چه از اقتصاد مقاومتی استنباط می شود، از بهبود و تقویت صرف ساز و کار تامین نیازهای اقتصادی فراتر است. با تمرکز روی مفهوم مقاومت در متون اسلامی بهتر می‏توان در مسیر شرح و بسط اقتصاد مقاومتی گام برداشت. در نگاه اول شاید تنها معنایی که از این کلمه استنباط می‏شود، تقابل در مقابل استیلا جویی نظام اقتصادی – سیاسی غرب باشد که قصد دارد با فشار و تحریم اقتصادی، رفتار خارجی جمهوری اسلامی ایران را تغییر دهد. این برداشت و استنباط به عنوان یکی از ابعاد اصطلاح اقتصاد مقاومتی پذیرفتنی است؛ اما اقتصاد مقاومتی معانی دیگری فراتر از مقاومت در برابر مقابل فشارهای اقتصادی را دارد. در اصطلاحاتی که در چارچوب ادبیات اقتصادی استفاده می‏شود، اصطلاح اقتصاد خود اتکا بیش‏تر به اقتصاد مقاومتی شباهت دارد؛ البته میان اقتصاد خود اتکا و اقتصاد خودکفا تفاوت ظریفی وجود دارد. اقتصاد خود اتکا آن نوع اقتصادی است که ساختار قوی دارد و می‏تواند رشد و پیشرفت را به صورت درون زا تامین کند. در این‏جا مقصود از خوداتکایی انزوا نیست؛ بلکه به معنای ایجاد تاثیر گذاری بیش‏تر و استقلال در نظام اقتصاد بین الملل است. شاید وجه تمایز میان اقتصاد خود اتکا با اقتصاد مقاومتی در آن است که در نظام اقتصاد خود اتکا، نظام مشروعیت ساز و نیز دارای اصالت ریشه مذهبی و کارکرد محوری است؛ در حالی که در اقتصاد خود اتکا، ابعاد سیاسی و اقتصادی از اهمیت بیش‏تری برخوردار می‏شود. در اندیشه‬ ‏های امام خمینی (ره) نیز خود کفایی بیش‏تر به معنای خوداتکایی و افزایش تاثیر گذاری بر نظام اقتصادی سیاسی بین الملل تفسیر می‏شود. در اندیشه ایشان، خوداتکایی از این نظر مهم تلقی می‌گردد که با اخلال در آن، به استقلال و آزادی نظام اسلامی خدشه وارد می‏شود.

در نهایت، با عنایت به نیاز گسترده و عمیق به تبیین اقتصاد مقاومتی به عنوان رویکردی جدید در مدیریت اقتصادی کشور و لزوم روشن کردن اجزاء و روابط اصلی موجود در آن از دیدگاه های مختلف (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، دینی و …) یادداشت پیش رو بر آن است تا به واکاوی اقتصاد مقاومتی از منظر دفاع و امنیت اسلامی پرداخته و اصول، مولفه‌ها و شاخص های آن را با استناد به منابع معتبر اسلامی بپردازد.

مفهوم جهاد (نظریه نظامی)

در مورد جهاد هم باید اشاره کرد که اولاً جهاد، یکی از عوامل مرتبط با استراتژی نظامی و دفاعی اسلامی است و نه نظریه‌ای جنگ‌محور. ثانیاً موازین آن به‌گونه‌ای است که آن را مشروط به شروط ویژه‌ای می‌سازد که ثابت می‌کند تقابل جهان اسلام با مستکبران و سلطه گران همیشگی است و در نتیجه، نمی‌توان آن را مبنای این ادعا قرار داد که در بینش اسلامی، جنگ اساس روابط بین‌الملل تلقی می‌شود. آیات ذکرشده نیز ما را در تشخیص این امر یاری می‌کنند. آیه‌ی شریفه‌ی «وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ وَلَا تَعْتَدُوا»، چنین ادامه می‌یابد: لکن ستمکار نباشید که خدا ستمکاران را دوست ندارد. هرجا مشرکین را یافتید، به قتل رسانید و برانید؛ چنان‌که آنان شما را راندند و فتنه بدتر از قتل است و در مسجدالحرام با آن‌ها قتال نکنید، مگر آن‌ها پیش‌دستی کنند. در آن صورت، آن‌ها را بکشید و این است کیفر کافران. (سوره بقره، آیه ۱۹۱) در واقع دستور قرآن کریم دایر بر مجازات و مقابله به مثل با کفار است. آیات ۸۹ و۹۰ سوره‌ی مبارکه‌ی نساء نیز قتل کفار را مشروط به رفتار خصمانه‌ی آن‌ها می‌کند: چنانچه دست از جنگ برداشتند، تسلیم شدند، پناه آوردند، از قتل آن‌ها در گذرید.

مفهوم سلطه

علی‌رغم نگاه غالب در زمینه‌ی سلطه، که به‌مثابه‌ی هجوم سخت‌افزاری در نظر گرفته می‌شود، اسلام سلطه را هم در ابعاد سخت‌افزاری و هم در ابعاد نرم‌افزاری، رد می‌کند. اسلام آگاهی و آزادی را به‌مثابه‌ی شرط امکان کرامت و سعادت انسانی قلمداد کرده و بر آن است که در نتیجه‌ی این دو مهم، جایی برای سلطه و استبداد باقی نمی‌ماند. لذا باورهای دینی را نمی‌توان با زور تبلیغ کرد. ابعاد نرم‌افزاری مهم ترین رکن (البته مغفول) در مقوله‌ی سلطه، تحمیل عقیده است. آیات شریفه‌ی «وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَکُوا وَمَا جَعَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظًا وَمَا أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ» (سوره انعام، آیه ۱۰۷)، «وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعًا…» (سوره یونس، آیه ۹۹)، «وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ» (سوره هود، آیه۱۱۸)، «لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَی…» (سوره بقره، آیه ۲۵۶)، «إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا» (سوره انسان، آیه ۳)، «فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَکِّرٌ - لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ» (سوره غاشیه، آیه ۲۱-۲۲)، «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ» (سوره بقره، آیه ۶) و در نهایت، آیه‌ی شریفه‌ی «إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ» (سوره رعد، آیه ۱۱) دلالت بر همین امر دارند. از دیگر سو، اسلام از دقت در ابعاد نرم‌افزاری سلطه نیز یاد کرده و مکانیسم مقابله با آن را نیز جهاد قلمداد کرده است. از این رو، امنیت سلبی و ایجابی در برابر سلطه‌گری خارجی، ناظر بر جهاد دفاعی در برابر تهدید و تجاوز دشمن و همچنین همزیستی و صلح با جوامع دیگر خواهد بود. آیات شریفه‌ی «أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ» (سوره حج، آیه ۳۹) و «وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ» (بقره: ۱۹۰)، که می‌گوید به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده، اجازه‌ی جنگ و جهاد داده شده است، چراکه مورد ستم قرار گرفته‌اند و خداوند بر یاری آنان تواناست، تصریح دارد که جهاد به‌مثابه‌ی وسیله‌ی تأمین امنیت به‌صورت سلبی، ماهیتی دفاعی دارد.

مفهوم مقاومت

مقاومت از اصول اولیه‌ای است که انبیای الهی بدون بهره‌مندی از آن، هرگز موفق به انجام رسالت خویش نمی‌شدند. تا آنجا که خداوند درباره‌ی ایشان می‌فرماید: «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلَا یَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَکَفَی بِاللَّهِ حَسِیبًاا» (سوره احزاب، آیه ۳۹)

در آیه‌ی ۳۰ سوره‌ی فصلت، خداوند متعال به یکتاپرستان پایدار بر توحید، بشارت بهشتی را می‌دهد که در روز واپسین، استقامت‌ورزان در مسیر حق، از نعمت‌های آن بهره‌مند خواهند شد: «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ» (سوره فصلت، آیه۳۰)

قرآن کریم ضمن اشاره به استقامت و پایداری اصحاب پیامبر (ص) در واقعه‌ی تاریخی جنگ احد، آنان را در آیات 172 الی 174 سوره‌ی آل‌عمران، این‌گونه مورد ستایش قرار می‌دهد: «آنان که دعوت خدا و پیامبر را پس از آن همه جراحاتی که به آن‌ها رسید، اجابت کردند [و هنوز زخم‌های میدان احد التیام نیافته بود، به‌سوی میدان جنگ حرکت نمودند]، از میان آن‌ها برای کسانی که نیکی کردند و تقوا پیش گرفتند، پاداش بزرگی خواهد بود. اینان کسانی بودند که [بعضی از] مردم به آن‌ها می‌گفتند: مردم [دشمنان] برای [حمله به] شما اجتماع کرده‌اند، از آن‌ها بترسید، اما [آن‌ها به‌جای ترس] ایمانشان زیادتر شد و گفتند: خدا ما را کافی است و بهترین حامی ماست. به همین جهت، آن‌ها [از این میدان] به فضل پروردگار بازگشتند، در حالی که هیچ ناراحتی به آن‌ها نرسید و از فرمان خدا پیروی کردند و خداوند دارای فضل و بخشش بزرگی است.

دفاع:

ریشه لغوی دفاع به معنی دور کردن، جدا کردن، مسدود ساختن، جلوگیری کردن، حراست، نگهبانی و … ذکر شده است.(سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، ۱۳۷۷، ص ۸۵) دفاع در اصطلاح، نظام یا الگویی مرتبط با ساخت و کارکرد فکری است که از طریق آن، فرد یا گروه، واکنش لازم را جهت مقاومت یا دفع خطر خیالی یا واقعی به منظور حفظ تعادل و تمامیت خود نشان می‌دهد. (ساروخانی، ۱۳۷۰، ص ۱۷۹)

مفهوم امنیت:

امنیت، مفهومی به شدت ذهنی، نسبی و برساخته اجتماعی است. قدمت اندیشه درباره این مفهوم به آغاز حیات بشری و زیست اجتماعی او باز می‌گردد‌. در عین حال، مجادلات درباره امنیت از پایان جنگ جهانی دوم به بعد به مجامع آکادمیک راه پیدا کرد. با وجود گذشت بیش از شش دهه از مناظرات در باب این مفهوم، کماکان عدم اتفاق نظر در بین محققان در فهم چیستی آن، نظر مشترک تلاش های فکری مذکور می‌باشد. تریف و همکارانش معتقدند نبود تعریف واحد و پذیرفته شده برای امنیت و وجود رویکردهای نظری گوناگون برای بررسی آن، این پرسش را پیش می‌آورد که هر کس چگونه امنیت را تعریف می‌کند. به زعم مورگنتا، این پرسش پاسخ آسانی ندارد. هنگام ارائه تعریف، برخی چیزها را در دل تعریف می‌گنجانیم و چیزهای دیگری را کنار می‌گذاریم.(درویشی، ۱۳۸۹)

واژة امنیت به این شکل یا به‌صورت «امنیه» در متون اسلامی موجود نیست و بیشتر توجه به این موضوع با عبارات و مشتقاتی از ثلاثی مجرد «اَمِنَ» صورت پذیرفته است. ریشة لغوی واژة امنیت از ثلاثی مجرد «امن» و با مشتقاتی مانند «استیمان»، «ایمان» و «ایمنی» است که به‌مفهوم اطمینان و آرامش در برابر خوف و فقدان خوف، دلهره و نگرانی تعریف شده است که شامل دو بعد ایجابی و سلبی می‌شود.(اخوان کاظمی، ۱۳۸۹)

از منظر اسلام بهترین راه، رجوع به منابع اولیه‌ی اسلامی است.

قرآن کریم تحقق امنیت را یکی از نشانه‌ها و شاخص‌های استقرار حاکمیت الهی و استخلاف صالحان می‌شمارد. قرآن در این‌باره می‌فرماید: «خدا به کسانی که از شما بندگان به خدا و حجت وی ایمان آوردید و نیکوکاری کردید، وعده فرمود که در زمین خلافت دهد؛ چنان‌که امم صالح پیامبران سلف، جانشین پیشینیان خود شدند و علاوه بر خلافت، دین پسندیده‌ی آنان را بر همه‌ی ادیان تمکین و تسلط عطا کند و به همه‌ی مؤمنان پس از خوف و اندیشه از دشمنان، ایمنی کامل دهد که مرا به یگانگی بی‌هیچ شرک و ریا پرستش کنند.» (سوره نور، آیه ۵۵) از طرف دیگر، احساس امنیت را از خصایص مؤمن معرفی می‌کند: «اوست خدایی که سکینیت و وقار را بر دل‌های مؤمنان آورد.» (سوره فتح، آیه ۴)

در آیه‌ی دیگر، خداوند خطاب به پیامبر (ص)، درباره‌ی روح مقاومت و سازش‌ناپذیری با کسانی که آیات الهی را تکذیب می‌کنند، می‌فرماید: «پس تو و امتت ای رسول، هرگز از مردم کافری که آیات خدا را تکذیب می‌کنند، پیروی مکن. کافران بسیار مایل‌اند که تو با آن‌ها مداهنه و مدارا کنی تا آن‌ها هم به نفاق با تو مدارا کنند.» (سوره قلم، آیه ۸ و ۹)

در آیات دیگر، خداوند جهاد را ابزاری برای تأمین امنیت در جامعه‌ی اسلام قلمداد نموده و می‌فرماید: «با کافران جهاد کنید تا فتنه و فساد از روی زمین برطرف شود و همه را آیین دین خدا باشد.» (سوره بقره، آیه ۱۹۳) در آیه‌ی دیگر خداوند به رابطه‌ی توسعه و امنیت می‌پردازد و توسعه در جامعه را معلول امنیت به حساب آورده و می‌فرماید: «خدا بر شما حکایت کرد و مثل آورد؛ مثل شهری را که در آن امنیت کامل حکم فرما بود و اهلش در آسایش و اطمینان زندگی می‌کرد و از هر جانب، روزی فراوان به آن‌ها می‌رسید.» (سوره نحل، آیه ۱۲)

توجه به آیات و روایات نشان می‌دهد که امنیت یکی از نیازهای ضروری است که پاسخ‌گویی به نیازهای دیگر در سایه‌ی آن تحقق می‌یابد و از منظر اسلام و فقه سیاسی، که عهده‌دار تنظیم رابطه‌ی مؤمنین در درون و در خارج از جامعه‌‌ی اسلامی است، امنیت به‌مثابه‌ی یک نیاز فطری دیده شده که بدون آن، رسیدن به سعادت و کمال بشری غیرممکن است. تأمین امنیت از وظایف حکومت اسلامی است و اصولاً نظریه‌ی دولت در فقه سیاسی برحسب تأمین امنیت تفسیر می‌شود.

امام علی (ع) فلسفه و ضرورت حکومت و همچنین قبول مسئولیت دولت را چنین بیان می‌کند: «خدایا تو می‌دانی آنچه انجام دادم، نه به‌خاطر رغبت در قدرت بود و نه از دنیای ناچیز خواستن زیادت، بلکه می‌خواستم نشانه‌های دین را به جایی که بود، بنشانم و اصلاح را در شهرهایت ظاهر گردانم تا بندگان ستمدیده ات را ایمنی فراهم آید و حدود ضایع‌مانده‌ات اجرا گردد.» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۳۱)

علی‌بن‌ابیطالب (ع) در جای دیگر بیان می‌دارد: «وظیفه‌ی حکومت سه چیز است: الف) اصلاح اهل یعنی ترقی و تعالی انسان‌ها و نسل‌های آدمی و تکامل استعدادهای نهفته در هر انسان است. ب) آبادانی کشور و توسعه و پیشرفت مادی جامعه‌ی اسلامی است. ج) حفظ ثغور و حفظ مرزهای جامعه اسلامی.(نهنج البلاغه، نامه ۵۳)

دولت در اسلام برآیند نیازها و احتیاجات واقعی مردم است و بر این اساس، کشف اولویت یک وظیفه بر سایر وظایف از منظر دینی، نیازمند مراجعه به متون دینی و استخراج اساسی ترین و بنیادی ترین مطالبات و احتیاجات مردمی از لابه‌لای آیات و روایات است. از آیات و روایت چنین به دست می‌آید که امنیت از نعمت‌های بزرگ خداوند و مقدم بر سایر نیازمندی‌های بشر است. امام صادق (ع) سه موضوع را نیاز همه‌ی آحاد بشر می‌دانند: امنیت، عدالت و فراوان ی.

اقتصاد مقاومتی

عنوان اقتصاد مقاومتی نخستین بار در سال ۱۳۹۲ در مجموعه سیاستهای ابلاغ شده از سوی حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) توسط معظم له مطرح شد. از آنجا که درگیری نرم میان ایران با قدرتهای جهانی، عرصه نبرد را به میدان اقتصاد کشیده بود، این سیاستهای در ۲۴ بند به منظور نظام مند کردن راه های دفاع در "جنگ تمام عیار اقتصادی" ابلاغ گردید.

اقتصاد مقاومتی معمولاً در رویارویی و تقابل با اقتصاد وابسته و مصرف کننده یک کشور قرارمی گیرد که منفعل نیست و در مقابل اهداف اقتصادی سلطه ایستادگی نموده و سعی درتغییر ساختارهای اقتصادی موجود و بومی سازی آن بر اساس جهان‌بینی و اهداف دارد. برای تداوم این نوع اقتصاد، باید هرچه بیشتر به سمت محدودکردن استفاده از منابع نفتی و رهایی از اتکای اقتصاد کشور به این منابع حرکت کرد و توجه داشت که مجموعاً اقتصاد مقاومتی در شرایطی معنا پیدا می کند که جنگی وجود داشته باشد و در برابر جنگ اقتصادی و همچنین جنگ نرم دشمن است که اقتصاد مقاومتی معنا پیدا می‌کند.

رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) در بیانات خود این صورت اقتصادی را هم حرکتی از گذرگاه فعلی کشور و هم مقاومتی در برابر کارشکنی دشمنان نظام دانسته که با وجود تحریم ها و فشارهای متعدد اقتصادی، امکان رشد و شکوفایی را برای کشور فراهم خواهد کرد. معظم له همچنین اقتصاد مقاومتی را یکی از راهبردهایی معرفی کرده که به واسطه آن می توان از سد سی ساله تحریم "دشمنان" عبور کرد. در اینجا برای روشن تر شدن مفهوم ماهوی اقتصادمقاومتی، به اهم فرمایشات معظم له اشاره می شود:

۱- اینکه ما «اقتصاد مقاومتی» را مطرح کردیم، خب، خود اقتصاد مقاومتی شرایطی دارد، ارکانی دارد؛ یکی از بخشهایش همین تکیه‌‌ی به مردم است؛ همین سیاستهای اصل ۴۴ با تأکید و اهتمام و دقت و وسواسِ هرچه بیشتر باید دنبال شود؛ این جزو کارهای اساسی شماست. (۲/‏۶/‏۹۱)

۲- البته اقتصاد مقاومتی فقط جنبه‌ی نفی نیست؛ اینجور نیست که اقتصاد مقاومتی معنایش حصار کشیدن دور خود و فقط انجام یک کارهای تدافعی باشد؛ نه، اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادی که به یک ملت امکان میدهد و اجازه میدهد که حتّی در شرایط فشار هم رشد و شکوفایی خودشان را داشته باشند. این یک فکر است، یک مطالبه‌ی عمومی است. (۱۶/‏۵/‏۹۱)

۳- یکی از بخشهای ما، اقتصاد است و خاصیت اقتصاد در یک چنین شرائطی، اقتصاد مقاومتی است؛ یعنی اقتصادی که همراه باشد با مقاومت در مقابل کارشکنی دشمن، خباثت دشمن؛ دشمنانی که ما داریم. (۸/‏۵/‏۹۱)

۴-. اینکه ما عرض کردیم «اقتصاد مقاومتی»، این یک شعار نیست؛ این یک واقعیت است. کشور دارد پیشرفت میکند. ما افقهای بسیار بلند و نویدبخشی را در مقابل خودمان مشاهده می کنیم. (۸/‏۵/‏۹۱)

۵- به نظر ما طرحهای «اقتصاد مقاومتی» جواب میدهد. همین مسئله‌ی سهمیه‌بندی بنزین که اشاره کردند، جواب داد. اگر چنانچه بنزین سهمیه‌بندی نمیشد، امروز مصرف بنزین ما از صد میلیون لیتر در روز بالاتر میرفت. توانستند این را کنترل کنند؛ که خب، امروز در یک حد خیلی خوبی هست. (۳/‏۵/‏۹۱)

از مهم ترین مبانی دفاع و امنیت از دیدگاه اقتصاد مقاومتی می توان به استفاده از ظرفیت اجرای هدفمند‌سازی یارانه‌ها، افزایش تولید داخلی نهاده‌ها و کالاهای اساسی (بویژه در اقلام وارداتی)، و اولویت دادن به تولید محصولات و خدمات راهبردی و ایجاد تنوع در مبادی تأمین کالاهای وارداتی، تسهیل مقررات و گسترش مشوق‌های لازم، گسترش خدمات تجارت خارجی و ترانزیت و زیرساخت‌های مورد نیاز، تشویق سرمایه گذاری خارجی برای صادرات، برنامه ریزی تولید ملی متناسب با نیازهای صادراتی، شکل‌دهی بازارهای جدید، و تنوع بخشی پیوند‌های اقتصادی با کشورها به ویژه با کشورهای منطقه، استفاده از ساز و کار مبادلات تهاتری برای تسهیل مبادلات در صورت نیاز، ایجاد ثبات رویه و مقررات در مورد صادرات، توسعه پیوندهای راهبردی و گسترش همکاری و مشارکت با کشورهای منطقه و جهان بویژه همسایگان، استفاده از دیپلماسی در جهت حمایت از هدف‌های اقتصادی، استفاده از ظرفیت‌های سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای، انتخاب مشتریان راهبردی، ایجاد تنوع در روش‌های فروش، مشارکت دادن بخش خصوصی در فروش، افزایش صادرات گاز، افزایش صادرات برق، افزایش صادرات پتروشیمی، افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی، تهیه طرح‌های واکنش هوشمند، فعال، سریع و به هنگام در برابر مخاطرات و اختلال‌های داخلی و خارجی و… اشاره کرد.

اصل خداباوری، اصل جامعه محوری، اصل پیشگیری، اصل تقدم امنیت نرم افزاری به امنیت سخت افزاری، اصل تعمیم امنیت، اصل همکاری و هماهنگی نظام مند، اصل نهادمندی و پایداری، اصل جامع نگری، اصل مشارکت و نظارت عمومی، اصل تعلیم و تربیت اثربخش، اصل تعادل، اصل قاعده نفی سبیل و… از مهم ترین اصول دفاع و امنیت از دیدگاه اقتصاد مقاومتی محسوب می شوند.

از مهم ترین مؤلفه های دفاع و امنیت از دیدگاه اقتصاد مقاومتی می توان به ثبات سیاسی، ثبات مدیریت، امنیت شغلی، امنیت فرهنگی، بهداشت روانی، ایجاد روحیه مشارکت، ایجاد محیط موثر و امن، خودکنترلی و… اشاره کرد.

برخوداری از رشد اقتصادی، پایین بودن نوسانات اقتصادی، توزیع عادلانه اقتصادی، احساس امنیت خاطر نزد فعالان اقتصادی، اعتماد به فعالیتهای دولت، احساس آزادی عمل در چارچوب قانون و… از مهم ترین دفاع و امنیت از دیدگاه اقتصاد مقاومتی می باشند.

باتوجه به آنچه گفته شد، شرایط و الزامات آنچه اقتصاد مقاومتی خوانده می شود از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) تشریح می شود:

شرایط و الزامات اقتصاد مقاومتی از منظر امام خامنه ای (مدظله العالی)

از مهم ترین شرایط و الزامات اقتصاد مقاومتی از منظر حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) می توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف. مردمی کردن اقتصاد (اشاره به لزوم اجرای اصل ۴۴)

مردمی کردن اقتصاد، جزو الزامات اقتصاد مقاومتی است. این سیاستهای اصل ۴۴ که اعلام شد، می‌تواند یک تحول به وجود بیاورد؛ و این کار باید انجام بگیرد. البته کارهائی انجام گرفته و تلاشهای بیشتری باید بشود. بخش خصوصی را باید توانمند کرد؛ هم به فعالیت اقتصادی تشویق بشوند، هم سیستم بانکی کشور، دستگاه‌های دولتی کشور و دستگاه‌هائی که میتوانند کمک کنند - مثل قوه‌ی مقننه و قوه‌ی قضائیه - کمک کنند که مردم وارد میدان اقتصاد شوند. کاهش وابستگی به نفت یکی دیگر از الزامات اقتصاد مقاومتی است. این وابستگی، میراث شوم صد ساله‌ی ماست. ما اگر بتوانیم از همین فرصت که امروز وجود دارد، استفاده کنیم و تلاش کنیم نفت را با فعالیتهای اقتصادیِ درآمدزای دیگری جایگزین کنیم، بزرگترین حرکت مهم را در زمینه‌ی اقتصاد انجام داده‌ایم. امروز صنایع دانش‌بنیان از جمله‌ی کارهائی است که میتواند این خلأ را تا میزان زیادی پر کند. ظرفیتهای گوناگونی در کشور وجود دارد که میتواند این خلأ را پر کند. همت را بر این بگماریم؛ برویم به سمت اینکه هرچه ممکن است، وابستگی خودمان را کم کنی .(۳/‏۵/‏۹۱)

ب. مدیریت مصرف

مسئله‌ی مدیریت مصرف، یکی از ارکان اقتصاد مقاومتی است؛ یعنی مصرف متعادل و پرهیز از اسراف و تبذیر. هم دستگاه‌های دولتی، هم دستگاه‌های غیر دولتی، هم آحاد مردم و خانواده‌ها باید به این مسئله توجه کنند؛ که این واقعاً جهاد است. امروز پرهیز از اسراف و ملاحظه‌ی تعادل در مصرف، بلاشک در مقابل دشمن یک حرکت جهادی است؛ انسان میتواند ادعا کند که این اجر جهاد فی‌سبیل‌اللّه را دارد .(۳/‏۵/‏۹۱)

ج. هدفمندکردن یارانه ها

هدفمند کردن یارانه‌ها هم در جهت شکل دادن به اقتصاد ملی است؛ که اینها میتواند هم رونق ایجاد کند - در تولید، در اشتغال - و هم موجب رفاه شود؛ اینها مایه‌ی رشد تولید کشور، رشد اقتصادی کشور، مایه‌ی اقتدار یک کشور است. با رشد تولید، یک کشور در دنیا اقتدار حقیقی و آبروی بین‌المللی پیدا میکند. این کار بایستی به انجام برسد .(۳/‏۵/‏۹۱)

د. استفاده حداکثری از زمان

از زمان باید حداکثر استفاده بشود. طرحهائی که سالهای متمادی طول میکشید، امروز خوشبختانه با فاصله‌ی کمتری انسان می‌بیند که فلان کارخانه در ظرف دو سال، در ظرف هجده ماه به بهره‌برداری رسید. باید این را در کشور تقویت کرد .(۳/‏۵/‏۹۱)

ه. حرکت بر اساس برنامه

حرکت بر اساس برنامه، یکی از کارهای اساسی است. تصمیمهای خلق‌الساعه و تغییر مقررات، جزو ضربه‌هائی است که به «اقتصاد مقاومتی» وارد میشود و به مقاومت ملت ضربه میزند. این را، هم دولت محترم، هم مجلس محترم باید توجه داشته باشند؛ نگذارند سیاستهای اقتصادی کشور در هر زمانی دچار تذبذب و تغییرهای بی‌مورد شود .(۳/‏۵/‏۹۱)

و. وحدت و همبستگی

یک مسئله هم مسئله‌ی وحدت و همبستگی است. در کشور ما خوشبختانه ملت متحدند؛ این خیلی دستاورد مهمی است؛ از این باید صیانت کرد؛ نگذاریم از بین برود. این اختلافاتی که گاهی بین مسئولین بروز میکند - که به سطح رسانه‌ها هم کشیده میشود؛ بیخود، بی‌مورد، بی‌فایده - به اتحاد ملی ضربه میزند. یک عده میشوند طرفدار این، یک عده هم میشوند طرفدار آن؛ مخالفت کردن، متهم کردن یکدیگر؛ یک عده‌ای قوه‌ی مجریه را متهم کنند، یک عده‌ای از آن طرف قوه‌ی مقننه را متهم کنند، یک عده‌ای قوه‌ی قضائیه را متهم کنند، تقصیرها را گردن هم بیندازند؛ این جزو کارهای بسیار مضر است و دوستان محترم ما، مسئولان عزیز کشور بدانند که این در بین مردم هم هیچگونه آبرو و وجهه‌ای ایجاد نمیکند که ما مشکلات را هی به گردن این و آن بیندازیم. نه، یک مشکلاتی وجود دارد؛ باید حل کرد و میتوانیم هم حل کنیم؛ ما از حل مشکلاتمان ناتوان نیستیم. همان طور که عرض کردم، اینها واقعیتهای کشور است که دارد به ما نشان می‌دهد. (۳/‏۵/‏۹۱)

در یک جمع بندی کلی می توان گفت:

اقتصاد مقاومتی از مهم ترین موضوعاتی است که رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله العالی) به صورت ویژه به این موضوع توجه داشته اند.

از منظر معظم له اقتصاد مقاومتی، اقتصادی مردم پایه، پویا و فعال، مقاومت محور و… است که دارای آثار و برکات بسیار زیادی اعم از تلاش برای استقلال همه جانبه، توجه به ظرفیت ها، امکانات و استعدادهای داخلی، شکوفایی استعدادها، رشد تولید، خودکفایی و… بوده است.

مردمی کردن اقتصاد، مدیریت مصرف، هدفمندکردن یارانه ها، استفاده حداکثری از زمان، حرکت بر اساس برنامه و… از مهم ترین شرایط و الزامات اقتصاد مقاومتی از منظر امام خامنه ای (مدظله العالی) محسوب می شوند.

اصل تعمیم امنیت، اصل پیشگیری، اصل تعلیم و تربیت اثربخش، اصل همکاری و هماهنگی نظام مند، اصل نهادمندی و پایداری، اصل جامعه محوری، اصل جامع نگری، اصل مشارکت و نظارت عمومی، اصل نفی سبیل از مهم ترین اصول دفاع و امنیت در اقتصاد مقاومتی محسوب می شوند که این اصول مهم دارای مؤلفه هایی همچون: ایجاد محیط موثر و امن، ثبات سیاسی، ثبات محیط کلان اقتصادی، ثبات قوانین و مقررات و نظام کارآمد، بهداشت روانی، امنیت فرهنگی، ثبات مدیریت، ثبات سیاسی و حقوقی، امنیت شغلی، ایجاد روحیه مشارکت و…) می باشند. همچنین احساس امنیت خاطر نزد فعالان اقتصادی، پایین بودن نوسانات اقتصادی، توزیع عادلانه اقتصادی، احساس آزادی عمل در چارچوب قانون، برخوداری از رشد اقتصادی، اعتماد به فعالیتهای دولت و… از مهم ترین شاخصه های دفاع و امنیت در اقتصاد مقاومتی محسوب می شوند.

تهیه و تنظیم: حمید صادقی

متن کامل پژوهشی در دفتر مکتب و اندیشه دفاعی – امنیتی دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی موجود است. برای آشنایی بیشتر به این دفتر مراجعه شود.

اهم منابع و مآخذ:

1. قرآن مجید
2. نهج البلاغه
3. بیانات حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی)
4. اخوان‌کاظمی، ابعاد و ساز و کارهای تأمین آن در روایات، ۱۳۸۹
5. درویشی، فرهاد، ابعاد امنیت در اندیشه و آراء امام خمینی (ره)، تهران: مطالعات راهبردی، ۱۳۸۹
6. رحیم‌صفوی و محمدحسین جمشیدی، تأثیر ویژگی های ژئوپلتیکی عشایر بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران: مطالعات دفاعی استراتژیک، ۱۳۸۶
7. ساروخانی، باقر، دایرة العارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان، ۱۳۷۰
8. سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، سیری در اندیشه‌های دفاعی امام خمینی (ره)، مقالات و سخنرانی‌ها، سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، چاپ اول، ۱۳۷۷
9. گرجی و هاشمیان، تحلیل تطبیقی مؤلفه های امنیت اقتصادی در ایران. مطالعات دفاعی استراتژیک، ۱۳۸۶
10. و... ‌