روابط ترکیه با کشورهای عربی و تأثیرات منطقه‌ای آن

سیاست خارجی ترکیه در مسیری عمل‌گرا پیش می‌رود و در ۵ سال گذشته، موقعیت منطقه‌ایِ خود را تقویت کرده و تلاش دارد قدرت تأثیرگذاری خود را از طریق کشورهای همسایه افزایش داده و اقتصادش را بهبود بخشد. سیاست انرژی ترکیه نیز در سیاست خارجی این کشور نقش بسیار مهمی دارد.

دور جدید سیاست خارجی دولت حزب عدالت و توسعه که با عملیات سوریه آغاز شد و متکی بر قدرت نظامی بود، با اعزام نیروی نظامی به لیبی، ایجاد پایگاه‌های نظامی در قطر و سومالی و اقداماتِ ترکیه برای اکتشاف منابع نفت در شرق مدیترانه و دریایِ اژه با پشتیبانی نیروی دریایی، ادامه یافت. ولی قدرت نظامی ترکیه که از پشتیبانی قدرت نرم برخوردار نبود، دوران عقب‌گرد و رکودش آغاز شد. چندی است دولت حزب عدالت و توسعه در تلاش برای متوقف و معکوس کردن روندِ عقب‌گرد است. تلاش برای آشتی با رژیم اَلسیسی در مصر، تلاش برای عادی‌سازی روابط با آمریکا و رژیم صهیونیستی و عقب‌نشینی بی سر و صدای کشتی‌های اکتشافی ترکیه از دریای اژه و مدیترانه که با سخنرانی‌های حماسی به این مناطق اعزام شده بودند نیز ازجمله نشانه‌های بارز این امر هستند. لکن اقدامات عادی‌سازی در سیاست خارجی نتیجه‌ای نخواهد داشت و موفقیت آن منوط به پشتیبانی در داخل است.

ترکیه در راستای منافع ملی خود و امکاناتی که در دست دارد، به غیر از قطر، به عادی‌سازی روابط با سایر کشورهای خلیج‌فارس می‌پردازد؛ اما در مناسبات با امارات یک خلأ اعتماد دراز مدت مطرح است. تلاش آنکارا برای گشودن صفحۀ جدید در مناسبات خود با امارات، بخشی از تلاش‌ها برای توسعۀ روابط خود با کشورهایی نظیر مصر و عربستان پس از روی کار آمدن جو بایدن است. روابط بین ترکیه و امارات سال‌هاست که متشنج بوده اما شواهد نشان می‌دهد این دو کشور دوباره به نقطۀ همگرایی و نزدیکی به یکدیگر رسیده‌اند. ابوظبی و آنکارا برای ترمیم روابط به طور جدی تلاش می‌کنند. در منطقه نه تنها در روابط بین امارات - ترکیه، بلکه در روابط بین ترکیه با مصر، عربستان و روابط بین امارات - قطر نیز اقدامات جدی انجام می‌شود. این یک حرکت منطقه‌ای است و در حال حاضر فضای مناسبی برای تلاش جهت کاهش تنش‌ها در منطقه وجود دارد.

داشتن روابط خوب با ترکیه برای امارات و متقابلاً داشتن روابط خوب با امارات برای ترکیه مهم است. ترکیه یک قدرت منطقه‌ای است. امارات نیز تلاش دارد یک بازیگر مهم سیاسی بانفوذ از مراکش تا هند و در عین حال یک قدرت اقتصادی باشد. امارات پس از عربستان دومین اقتصادِ بزرگ جهان عرب است. امارات فرصت‌ها و ثروت‌های زیادی را ارائه کرده، لذا ترکیه تلاش دارد با کشوری نظیر امارات روابط سیاسی و اقتصادی خوبی داشته باشد. امارات و عربستان می‌توانند از لحاظ مالی و اقتصادی به ترکیه کمک کنند. ترکیه در ۱۰ سال گذشته روابط خوبی با امارات نداشته و این موضوع اغلب ناشی از اختلافات ژئوپلیتیکی بود. بخشی از این امر ناشی از مواضع ترکیه در بهار عربی بود. در یک دهۀ گذشته برای ترکیه و جهان عرب، برای کشورهای عرب حاشیۀ خلیج‌فارس و همچنین برای روابط بین ترکیه و امارات دوران بسیار دشواری بود و هر یک در این مدت تجربیات زیادی به دست آورده و آماده‌اند تا گام‌های جدیدی بردارند.

آنکارا امیدوار است امارات که در تنش‌های منطقه‌ای مانند لیبی و شرق مدیترانه، در طرف مقابل ترکیه قرار دارد، موضع خود را تغییر دهد. اردوغان اخیراً بعد از دیدار با آل نهیان؛ مشاور امنیت ملی امارات از تعیین نقشه راه برای عادی‌سازی روابط با امارات سخن به میان آورد و مدعی شد امارات در کوتاه مدت برای انجام سرمایه‌گذاری‌های جدی به ترکیه سفر خواهد کرد. پذیرش مشاور امنیت ملی یک کشور از سوی رئیس‌جمهور کشور دیگر به جای همتای خود، امر طبیعی نیست و به این معناست که این فرد رأساً یک پیام مهم به ترکیه آورده است. مشاور امنیت ملی امارات یا با یک بستۀ پیشنهادی به ترکیه آمده و یا درخواستی از ترکیه داشت. پذیرش او در سطح رئیس‌جمهوری، به تنهایی یک تحول مهم محسوب می‌شود. داشتن روابط خوب با ترکیه برای امارات مهم است. امارات مایل است به عنوان کشور صلح‌ساز دیده شود. امارات برای رونق اقتصادی خود خواستار برقراری ثبات بیشتر در منطقه است. کاهش تنش در غرب آسیا بسیار مهم است. در روابط دوجانبه برخورداری از بهترین سطح ارتباطات سیاسی و تبادل نظر در مورد مسائل اصلی برای هر دو طرف بسیار مهم است. توسعۀ روابط اقتصادی، تجاری و سرمایه‌گذاری نیز ازجمله اولویت‌های مهم است.

مساعد شدن فضا با تشریک مساعی فرانسه - آمریکا در غرب آسیا و گفت‌وگوی روسیه - آمریکا می‌تواند برقراری روابط میان ترکیه و سایر کشورهای عربی از جمله مصر را تسهیل کند. پس از ۸ سال خصومت، روند دیپلماسی فشرده‌ای بین ترکیه با مصر آغاز شده است. مصر هم در تلاش برای بازگشت به عنوان بازیگر منطقه‌ای است. سوریه به عنوان یکی دیگر از طراحان بازی جهان عرب از زمانی که کرسی خود در اتحادیۀ عرب را از دست داده است، از معادله خارج شده است. عادی‌سازی روابط دمشق با اعراب، تأثیر کوبنده در جبهۀ مخالف با ترکیه خواهد داشت. تا آن زمان، عادی شدن مناسبات قاهره - آنکارا و حداقل خروج روابط آنکارا - دمشق از محور دشمنی حائز اهمیت است.

گام‌های جدیدی برای غلبه بر تنش‌هایی که در پی حمایت دیپلماتیک و غیرمستقیم آنکارا از جنبش‌های اخوان‌المسلمین در جریان ناآرامی‌های بهار عربی و واکنش ترکیه به سرنگونی محمد مرسی در مصر تجربه شده بود، برداشته می‌شود. هدف ترکیه پایان دادن به انزوای این کشور در منطقه و بهبود اقتصاد آن است. از سوی دیگر، کشورهای سه‌گانۀ عرب نیز در حال حاضر بر تغییر نگرش ترکیه نسبت به اخوان‌المسلمین متمرکز شده است. مصر از ترکیه می‌خواهد ۱۵ عضو اخوان المسلمین را به این کشور تحویل دهد. ترکیه این افراد را به مصر تحویل نخواهد داد ولی خواستار خروج آن‌ها از کشور خواهد شد. در حال حاضر روند عادی‌سازی روابط با مصر جریان دارد. مصر یکی از شرکای مهم ترکیه است و برگزاری دور دوم رایزنی‌های سیاسی در آنکارا نیز حاکی از عبور روند عادی‌سازی روابط به یک مرحلۀ جدید است، اما روند عادی‌سازی روابط ترکیه با مصر هنوز به مرحلۀ نشستن اردوغان و السیسی بر سر یک میز نرسیده است. مصر اگرچه مایل به یافتن راه‌حل‌هایی برای عادی‌سازی روابط با ترکیه است ولی به گفتۀ وزیر خارجه ترکیه هنوز اقدامات زیادی هست که باید انجام دهد.

منبع تحلیل: شورای راهبردی روابط خارجی

توضیح: «گزارشات و تحلیل‌های راهبردی ارائه شده از منابع معتبر داخلی و خارجی صرفاً برای آشنایی و تنویر افکار نخبگان و مدیران راهبردی کشور با تحلیل‌های راهبردی روزآمد بوده و لزوماً منطبق با دیدگاه‌ها و نظرات دانشگاه عالی دفاع ملی نمی‌باشد.»