اهمیت و پیامدهای کمیسیون مشترک مرزی ارمنستان و جمهوری آذربایجان

دکتر «ولی کالجی»، تحلیلگر مسائل آسیای مرکزی و قفقاز با بیان اینکه آنچه در دیدار سه جانبۀ رؤسای جمهور ارمنستان، جمهوری آذربایجان و روسیه در سوچی رخ داد توافقی برای تشکیل کمیسیون مشترک مرزی برای تعیین حدود مرزهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان بود، اظهار داشت: «بعد از جنگ دوم قره‌باغ، مناطق زنگلان، کلبجر و لاچین به حاکمیت جمهوری آذربایجان برگشت و کنار رفتن منطقۀ حائل، باعث شد این دو کشور در این منطقه همسایه شوند.»

وی افزود: «در یک سال اخیر به طور مرتب تنش‌های مرزی متعددی میان دو کشور به وجود آمد که منجر به تشکیل کمیسیون مشترک مرزی شد. البته قرار بود این جلسه و اعلام تشکیل این کمیسیون دقیقاً در سالگرد امضای موافقت‌نامه آتش بس قره‌باغ، یعنی ۱۰ نوامبر ۲۰۲۱ (۲۰ آبان ۱۴۰۰) انجام شود، اما به نظر می‌رسد به دلیل حساسیت‌های شدیدی که در ارمنستان وجود داشت و آن موافقت‌نامه یادآور شکست سیاسی و نظامی این کشور بود، پاشینیان تصمیم گرفت نشست را با یک فاصلۀ زمانی از نظر تاریخی آن را برگزار کند.» این تحلیلگر مسائل آسیای مرکزی و قفقاز با یادآوری اینکه قرار است این کمیسیون تا انتهای سال میلادی اختلافات را حل و فصل کند، گفت: «باور حل و فصل اختلافات در بازۀ زمانی یک ماهه سخت است؛ آنچه در طول یک سال حل نشده چگونه قرار است در طول یک ماه حل شود؟ بنابراین به نظر می‌رسد حل این موضوعات به زمان بیشتری نیاز دارد.»

دکتر کالجی ادامه داد: «اظهارات پوتین بعد از اجلاس سوچی از بیانیۀ آن مهم‌تر بود. وی گفت که این اختلافات از دوران شوروی به ارث رسیده و تلویحاً اشاره کرد که مرزبندی دقیق و مشخصی از دوران شوروی وجود ندارد و این مسئله باید در دورۀ جدید تعیین تکلیف شود. گرچه وی لفظ کریدورهای ارتباطی را به کار برد، اما از کلمۀ زنگزور استفاده نکرد.» وی اضافه کرد: «هر چند پاشینیان تأکید کرده بود در نشست سوچی در خصوص مسئلۀ کریدور صحبتی نخواهد شد، اما به نظر می‌رسد صحبت‌هایی در این باره انجام شده است و پوتین برای اینکه حساسیتی خصوصاً در داخل ارمنستان ایجاد نشود، از لفظ کریدورهای ارتباطی استفاده کرده است، اما در نهایت این کریدورهای ارتباطی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان ایجاد خواهد شد؛ اما نه با عنوان زنگزور.»

این کارشناس مسائل آسیای مرکزی و قفقاز توضیح داد: «دولت ارمنستان در تلاش است در خصوص کم‌وکیف این کریدور و اینکه از چه نقاطی عبور خواهد کرد، مالکیت، نحوۀ کنترل و تأمین امنیتش، داخلی یا بین‌المللی بودن، نظامی یا غیرنظامی بودن و ریلی یا جاده‌ای بودن آن با طرف‌ها صحبت کند. خصوصاً اینکه قرار است در سطح معاون نخست‌وزیر نشست دیگری احتمالاً در مسکو برگزار شود تا راجع به جزئیات تشکیل کمیسیون مرزی مشترک مذاکراتی صورت گیرد.» دکتر کالجی با بیان اینکه اگر طرفین بتوانند به جای درگیری و جنگ در قالب گفت‌وگو مسیر را جلو ببرند به نفع همۀ طرف‌ها است تا منطقه مجدداً دچار تنش و اختلافات مرزی نشود، گفت: «جمهوری آذربایجان و ارمنستان در این بخش مهم مرزی خود با تأخیر ۳۰ ساله نسبت به دیگر جمهوری‌های شوروی تعیین حدود می‌کنند.»

وی با تأکید بر اینکه این انتظار حداقلی وجود دارد که ایران در جریان توافقات و مصوبات این کمیسیون مشترک قرار گیرد، اضافه کرد: این انتظار حق طبیعی ایران است؛ چرا که اتفاقاتی که در جادۀ گوریس - کاپان افتاد نشان داد این اختلافات مرزی می‌تواند دامن مسیر ترانزیتی ایران را بگیرد و یا اینکه اگر احیاناً این کریدور از مجاورت مرز ایران عبور کند می‌تواند تهدیدی برای مرز ایران و ارمنستان باشد. این تحلیلگر مسائل آسیای مرکزی و قفقاز با بیان اینکه طرف‌های آذری، روسی و ترک تأکید کرده‌اند که این کریدور تهدیدی برای مرز ایران نیست، گفت: «آن‌ها باید این تصمیم را به طور شفاف، رسمی و دقیق اعلام کنند. اطلاع ایران از مصوبات و روند مذاکرات می‌تواند باعث اعتمادسازی بیشتر در منطقه شود و از شدت نگرانی‌ها نسبت به این مسیر و تهدید احتمالی مرز ایران و ارمنستان بکاهد.» دکتر کالجی تأکید کرد: «در هر حال این مسیر نباید تهدیدی برای مرز حدود ۴۰ کیلومتری ایران باشد؛ ضمن اینکه مصوبات این کمیسیون نباید مقدمه‌ای برای تغییر مرزهای جغرافیایی در منطقه شود. در واقع نباید جغرافیای ژئوپلیتیک منطقه تغییر کند.»

وی با تأکید بر ضرورت افزایش رایزنی‌های مداوم منطقه‌ای در این خصوص و ایفای نقش فعال‌تر و پویاتر دیپلماسی ایران، گفت: «ایران می‌تواند به پروسه مذاکرات در قره باغ کمک کند، تا با تثبیت وضعیت مرزها و برقراری آرامش بتوان برای طرح‌های بعدی منطقه که از جملۀ آن اجرای راه‌آهن شوروی در منطقۀ جلفا است اقداماتی انجام داد. قطعاً احیای مسیر ترانزیتی و راه‌آهن به نفع ما خواهد بود. ایران تنها کشوری بود که در جنگ اول قره‌باغ ارتباط ریلی‌اش با قفقاز قطع شد و ۳۰ سال است که این ارتباط وجود ندارد.» این کارشناس مسائل آسیای مرکزی و قفقاز به نقش روسیه در خصوص برگزاری کمیسیون مشترک مرزی و مذاکرات جمهوری آذربایجان و ارمنستان و همچنین اختلافات مسکو و تهران در رابطه با مصادیق تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه، ادامه داد: «متأسفانه تاکنون از جزئیات این کمیسیون اطلاعات دقیقی نداریم. اگر این کمیسیون برای حل و فصل اختلافات مرزی و اجرایی شدن بند نهم موافقت‌نامه آتش‌بس قره‌باغ و ایجاد دسترسی جمهوری آذربایجان به نخجوان باشد، مسئله‌ای وجود ندارد، اما ایجاد، دالان زنگزور بر اساس خواستۀ جمهوری آذربایجان باعث نگرانی و غیر قابل قبول خواهد بود.»

وی افزود: «تجربه سه دهۀ گذشته نشان می‌دهد حذف ایران و یا نادیده گرفتن آن از توافقات منطقه‌ای کمکی به صلح و ثبات در منطقه نخواهد کرد. امیدواریم این همکاری‌ها زمینه‌ای برای همکاری‌های ۶ جانبه در قفقاز در چارچوب ۳+۳ باشد.»

منبع تحلیل: شورای راهبردی روابط خارجی

توضیح: «گزارشات و تحلیل‌های راهبردی ارائه شده از منابع معتبر داخلی و خارجی صرفاً برای آشنایی و تنویر افکار نخبگان و مدیران راهبردی کشور با تحلیل‌های راهبردی روزآمد بوده و لزوماً منطبق با دیدگاه‌ها و نظرات دانشگاه عالی دفاع ملی نمی‌باشد.»