اندیشمندان عصر باستان همچون افلاطون و ارسطو درباره مفهوم دولت و ماهیت یک دولت مطلوب، نخستین سنگ بناهای فکری را بنا نهاده اند. با گذر از دوره های باستان و سده های میانه، دولت ها آنچنان قدرتمند شدند که نماینده تمام عیار جامعه و کشور خود شدند و به مهم ترین عامل در عرصه روابط بین مردمان گوناگون کره خاکی تبدیل شدند.
مهم ترین تحولات در مفهوم دولت، پس از معاهده معروف و ستفالی سال ۱۶۴۸ م رخ داد که از همین زمان برای نخستین بار مفهوم دولت ملی مطرح شد، یعنی دولتی که بر ساکنان سرزمینی حکومت می کند که از همگنی قومی، زبانی و تاریخی بهره مند می باشند. این مفهوم در برابر مفهوم امپراتوری ها مطرح گردید که از اقوام و ملل گوناگون تشکیل شده بودند.
پس از عبور از بحران های نیمه نخست سده بیستم، به ویژه جنگ جهانی دوم، مفهوم دولت وارد مرحله جدیدی شد. از سویی با پایان عصر استعمار کهن و استقلال مستعمره ها و تجزیه امپراتوری های قدیم، کشورهای کوچک و بزرگ بسیاری در عرصه بین الملل شکل گرفتند که نماد اصلی موجودیت آنها دولت های جدید بود. از سویی مفهوم تفکیک قوا و تقسیم دولت به سه قوه مجریه، قضاییه و مقننه که منتسکیو در قرن هیجده مطرح نموده بود جایگاه ویژه ای یافت و در ادبیات سیاسی دولت مفهوم خاص تری یافت و مترادف با قوه مجریه گردید. ازسوی دیگر بیشتر دولت ها برای آنکه از قالب های جدید و موجه سیاسی برخوردار شوند. از عناوینی همچون جمهوری، دموکراتیک و غیره استفاده نموده اند که بیشتر خالی از محتوای واقعی مفاهیم فوق است.
با این حال بحث چیستی، چرایی، چگونگی سازوکار انواع دولت ها در نظام بین الملل کنونی که از حدود دویست واحد سیاسی و به اصطلاح دولت کشور تشکیل شده است، هنوز مناقضات نظری و آکادمیک بسیاری است که مجادلات سیاسی و فلسفی بسیاری را پیش رو خواهد داشت. اثر پیش رو می تواند روزنه ای برای روشن شدن مفهوم دولت برای فارسی زبانان شود.
اولین عنصر دولت و به عبارتی عنصر موجودیت آن مردم گروه جمعیت انسانی-ملت است. دولت به عوان یک سازمان اجتماعی طبعاً نیازمند جمعیت به عنوان عنصر تشکیل دهنده آن است. چرا که بدون مردمی که دولت بر آنها حکمرانی نماید، دولتی متصور نخواهد بود.
واژه های ملت و ملیت را متفکران، محققان، سیاستمداران و نیز شهروندان معمولی به صورت های گوناگون به کاربرده و تفسیر کرده اند. اغلب واژه ملت با ملیت در آمیخته شده و به سختی از مفهوم دولت مشخص می گردد.
فرهنگ اصطلاحات جغرافیای سیاسی – نظامی در تعریف ملت آورده است. یک گروه اجتماعی که در ایدئولوژی، نهادها، عرف و آداب مشترکی سهیم اند و احساس مشابهت می کنند. در یک ملت، احساس نیرومندی، از تعلق و پیوندی که به زمین یا خاکی مشخص که آن را متعلق به خود می دانند وجود دارد، حاصل می شود.
با توجه به تعاریف مختلفی که تاکنون بر مبنای تعریف لغوی از مفهوم ملت ارائه شد، معنای حقوقی سیاسی ملت قاعدتاً این است: گروهی انسانی که اعضای آن احساس کنند به وسیله عوامل پیوند دهنده مادی و معنوی به هم وابسته اند و با دیگر گروه بندی های انسانی و افراد تشکیل دهنده آنها تفاوت دارند. لذا آن افراد انسانی که خود را متعلق به یک جامعه کل یا جامعه سیاسی متمایز می دانند و سرنوشت خود را با سرنوشت سایر افراد عضو آن جامعه پیوند یافته می بینند، می توانند عامل تشکیل یک ملت باشند. ملت با احساس تعلق تحقق می یابد.
عبدالرحمن عالم در کتاب بنیادهای علم سیاست با بهره گیری از نظریات اندیشمندان و متفکران و تعاریف دائره المعارف های گوناگون از برخی عوامل عینی در تشکیل دولت نام می برد که می توان آنها را به عنوان مهم ترین عوامل عینی دولت به شرح ذیل دانست: نژاد و خویشاوندی-اشتراک دین-اشتراک زبان-بستگی های جغرافیایی- بستگی های مشترک اقتصادی و تاریخ یا سنت های مشترک. البته در خصوص وجود داشتن یکایک آنها اتفاق نظر نیست، چنان که بزرگان علم سیاست گفته اند: به ندرت دولتی وجود دارد که در حمایت قطعی یک دسته از عوامل عینی باشد.
کتاب بازشناسی مفهوم دولت، نوشته ی مهرداد بردبار، سجاد کریمی پاشاکی، (پژوهشکده امنیت ملی) و توسط دا نشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی بچاپ رسید. جهت مطالعه نسخه دیجیتال این کتاب می‌توانید به سایت طاقچه یا کتابراه مراجعه کنید.