از آنجا که واژه تاریخ در زبان فارسی مشترک لفظی است، فلسفه تاریخ نیز به دو معنا ومفهوم به کار می رود. در یک معنا، تاریخ ناظر به پدیده ها و وقایعی است که در گذشته اتفاق افتاده است. در معنای دوم، تاریخ ناظر به مطالعه، پژوهش و بررسی وقایع گذشته است و از جنس و سنخ آگاهی، معرفت و علم است. برای هر کدام از دو معنای تاریخ، فلسفه ای شکل گرفته است. فلسفه ای که از معنای اول تاریخ بحث می کند، فلسفه نظری تاریخ و فلسفه ای که از معنای دوم تاریخ بحث می کند، فلسفه نقدی تاریخ نامیده می شود. فلسفه نقدی یا تحلیلی تاریخ، علمی است که در آن مطالعات تاریخی و آگاهی های تاریخی مورد مطالعه، تحلیل و بررسی قرار می گیرند.

فلسفه های مختلف، از منظری خاص به گذشته نگریسته اند و براساس تجربه های تاریخی و گاه شخصی، ذهنیت، باورها، فرهنگ و ایدئولوژی خاصی، عاملی را به عنوان عامل حرکت تاریخ پنداشته اند. اما این نکته قطعی است که اگر چه همه این عوامل نقش و تأثیری در حرکت تاریخ داشته اند اما هیچکدام به تنهایی نمی تواند عامل حرکت تاریخ باشد. به عبارت دیگر، همه این عوامل شرط لازم تحولات تاریخی هستند ولی به تنهایی هیچکدام شرط کافی نیستند.

فلسفه تاریخ، ناشی از این باور و پیش فرض است که تاریخ جریانی بی وحدت و بی معنا و سلسله ای پایان ناپذیر از علت ها و معلول ها نمی تواند باشد. فلسفه تاریخ تلاشی است در جستجوی فهم وحدت، معنا و ساخت های تاریخ. بنابراین فلسفه نظری تاریخ را می توان این گونه تعریف کرد که: معرفتی است که در آن از حرکت، محرک، مسیر و هدف موجودی به نام تاریخ بحث می کند.

از تشتت آراء در بحث عامل حرکت تاریخ در طول تاریخ اندیشه بشری، این نکته را می توان استفاده کرد که فهم عامل حرکت تاریخ گذشته، در توانایی ذهن انسان نیست. انسان نمی تواند با ابزارهای حسی و محدود خود، به پرسش های اساسی فلسفه تاریخ، پاسخ دهد.به نظر می رسد تنها راه رسیدن به پاسخ سوال های فلسفه تاریخ، استنطاق متون دینی در پاسخ به این سوال ها است، چون انسانی که محصور در عالم ماده بوده و موجودیت او در قالب زمان و مکان تعریف شده است، نمی تواند در مورد پدیده ای که ارتباط با کلیت تاریخ بیان می شود، نظر داده و ماهیت آن را تحلیل کند.

کتاب در آمدی بر تعامل بین تاریخ و آینده پژوهی، نوشته ی علیرضا افضلی، (دفتر آینده پژوهی) و توسط دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی بچاپ رسید. جهت مطالعه نسخه دیجیتال این کتاب می‌توانید به سایت طاقچه یا کتابراه مراجعه کنید. ‌‌‌‌‌‌‌